iBam భాగవతం ఆణిముత్యాలు

కొత్త పద్యాలు

ప్రథమ స్కంధం

1-60 మహదహంకార తన్మాత్రసంయుక్తుఁడై... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
మహదహంకార తన్మాత్రసంయుక్తుఁడై
  చారు షోడశకళా సహితుఁ డగుచుఁ
బంచమహాభూతభాసితుండై
  శుద్ధసత్త్వుఁడై సర్వాతిశాయి యగుచుఁ
జరణోరుభుజముఖశ్రవణాక్షినాసాశి
  రములు నానాసహస్రములు వెలుగ
అంబరకేయూరహారకుండలకిరీ
  టాదులు పెక్కు వేలమరుచుండ

తేటగీతి

బురుషరూపంబు ధరియించి పరుఁడనంతుఁ
డఖిలభువనైక కర్తయై యలఘుగతిని
మానితాపార జలరాశి మధ్యమునను
యోగనిద్రావిలాసియై యొప్పుచుండు

iBAT సందర్భం

పరమపురుషుని ఇరవైయొక్క అవతారాలను గురించి సూతమహాముని నైమిశారణ్యంలోని మునులకు ఇలా వివరిస్తున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

మహత్తు, అహంకారము అనేవానితో శబ్దము, స్పర్శ, రూపము, రసము, గంధము అనే అయిదు జ్ఞానవిజ్ఞాన విషయాలతో కలిసి పదునారుకళలతో విరాజిల్లుతూ ఉంటాడు అయిదు మహాభూతాలు నింగి, గాలి, నిప్పు, నీరు, నేల అనే వానితో ప్రకాశిస్తూ శుద్దమైన సత్వగుణంతో అన్నింటినీ మించి హాయిగా ఉంటాడు. వేలకొలది కాళ్ళు, తొడలు, చేతులు, నోళ్ళు, చెవులు, కన్నులు, ముక్కులు, శిరస్సులు అతని అవయవాలుగా భాసిస్తూ ఉంటాయి. వానికి తగిన విధంగా అమూల్యములైన వస్త్రాలు, ఆభరణాలూ వేలకొలదిగా అమరుతూ ఉంటాయి. ఈ అన్నింటితో కూడిన పరమాత్మ పురుషరూపాన్ని ధరించి భువనాలన్నింటినీ హేలగా సృష్టిస్తూ అనంతమైన జలరాశిలో యోగ నిద్రతో ఒప్పారుతూ ఉంటాడు
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
మహత్ = మహత్తు; అహంకార = అహంకారము; తన్మాత్ర = తన్మాత్రలతో {తన్మాత్రలు - శబ్ద స్పర్శ రస, రూప గంధములు}; సంయుక్తుఁడై = కూడినవాడై; చారు = అందమైన; షోడశ = పదహారు; కళా = కళలతో; సహితుఁడు = కూడినవాడు; అగుచున్ = అగుచూ; పంచ = ఐదు; మహాభూత = మహాభూతములలోను {మహాభూతములు - మనస్సు, పృథివి, జలం, అగ్ని, వాయువు, ఆకాశము.}; భాసితుండు = వెలుగొందుచున్నవాడు; ఐ = అయ్యి; శుద్ధ = నిర్మలమైన; సత్త్వుఁడు = సత్త్వగుణము కలవాడు; ఐ = అయ్యి; సర్వ = సర్వమును; అతిశాయి = అతిశయించినవాడు; అగుచున్ = అగుచూ; చరణ = పాదములు; ఊరు = తొడలు; భుజ = భుజములు; ముఖ = ముఖములు; శ్రవణ = చెవులు; అక్షి = కళ్లు; నాస = ముక్కులు; శిరములు = తలలు; నానా = అనేకమైన; సహస్రములు = వేనవేలు; వెలుఁగన్ = ప్రకాశించుచుండగా; అంబర = వస్త్రములు; కేయూర = భుజకీర్తులు; హార = హారములు; కుండల = కుండలములు; కిరీట = కిరీటములు; ఆదులు = మొదలగునవి; పెక్కు = అనేకమైన; వేలు = వేలు; అమరుచుండన్ = ధరింపబడియుండగా;

పురుష = పరమ పురుష, విశ్వరూపము; రూపంబు = రూపము; ధరియించి = ధరించి; పరుఁడు = అన్నిటికంటె వేరైన వాడు; అనంతుడు = అంతము లేనివాడు; అఖిల = సమస్త; భువన = లోకములందు; ఏక = ఒకేమాఱు; వర్తన = ఉండు; యత్నము = ప్రయత్నము; అమర = సిద్ధించగ; మానిత = పూజనీయమైన; ఉదార = పెద్ద; జలరాశి = సముద్రము; మధ్యమునను = నడుమ; యోగ = యోగ; నిద్రా = నిద్రతో; విలాసియై = విరాజిల్లుతూ; ఒప్పుచుండు = ఒప్పియుండును.
1-187 తనయులతోడనే దహ్యమానంబగు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
తనయులతోడనే దహ్యమానంబగు
  జతుగృహంబందును జావకుండఁ
గురురాజు వెట్టించు ఘోరవిషంబుల
  మారుతపుత్రుండు మడియకుండ
ధార్తరాష్ట్రులు సముద్ధతిఁ జీరలొలువంగ
ద్రౌపది మానంబు దలఁగకుండ
గాంగేయ కుంభజకర్ణాది ఘనులచే
  నాబిడ్డ లనిలోన నలఁగకుండ

తేటగీతి

విరటుపుత్రిక కడుపులో వెలయుచూలు
ద్రోణనందన శరవహ్నిఁ ద్రుంగకుండ
మఱియు రక్షించితివి పెక్కుమార్గములను
నిన్ను నేమని వర్ణింతు నీరజాక్ష!

iBAT సందర్భం

కురుక్షేత్రయుద్ధం ముగిసి ద్వారకకు పయనమవుతున్న పరమేశ్వరుని దరికి కుంతీదేవి కొడుకులను, కోడలిని వెంటబెట్టుకొని వచ్చింది. నిలువెల్లా భక్తియే కాగా చల్లగా ఇలా పలికింది

iBAT తాత్పర్యము

అందరినీ అన్ని వేళలా కంటికి రెప్పలా కాపాడే గోపాలకుడవు నీవు. అయినా మేము మా తెలివితక్కువతనంతో కొన్నింటినే లెక్కలో వేసుకుంటాము. ఎదురుగానో, చాటుగానో నీవు మమ్ములను కాపాడిన ఘట్టాలను కొన్నింటిని గుర్తుకు తెచ్చుకుంటాము. లక్కయింటిలో నన్నూ నా కొడుకులనూ కాపాడినదీ, దుర్యోధనుడు వింతవింతదారులలో మారుతికి పెట్టిన విషాలకు విరుగుడు చేసినదీ, నిండు కొలువులో బండ గుండెలవారు బట్టలొలువగా ద్రౌపది మానానికి మచ్చరాకుండా కాపాడినదీ, అతిరథమహారథులైన భీష్ముడు, ద్రోణుడు, కర్ణుడు మొదలైన వీరుల పోరులో నా బిడ్డలు నలగకుండా నిలిపి గెలుపుచేకూర్చినదీ, ఇప్పటికిప్పుడు ఉత్తరకడుపులోని పసికూన ప్రాణాలను పరమాద్భుతంగా పరిరక్షించినదీ, స్వామీ! నీవే కదా!
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
తనయులు = పుత్రులు; తోడన్ = తో; నే = నేను; దహ్యమానంబు = మండిపోవుచున్నది; అగు = అయినట్టి; జతు = లక్క; గృహంబు = గృహము; అందును = లో; చావకుండన్ = చనిపోకుండా; కురురాజు = కురువంశ రాజు, దుర్యోధనుడు; వెట్టించు = పెట్టించిన; ఘోర = ఘోరమైన; విషంబులన్ = విషములవలన; మారుతపుత్త్రుండు = భీముడు {మారుతపుత్త్రుడు - వాయుదేవుని పుత్రుడు, భీముడు}; మడియకుండన్ = చనిపోకుండా; ధార్తరాష్ట్రుఁడు = దుశ్శాసనుడు {ధార్తరాష్ట్రుడు - ధృతరాష్ట్రుని కొడుకు, దుశ్శాసనుడు}; సముద్ధతిన్ = మిక్కిలి ఆటోపముతో {సముద్ధతిని - గురువు దగ్గర శిక్షింపబడని వానివలె, మిక్కిలి ఆటోపముతో}; చీరలు = చీరలు, బట్టలు; ఒలువంగన్ = ఒలిచేస్తున్నప్పుడు; ద్రౌపది = ద్రౌపది యొక్క; మానంబు = మానము; తలఁగకుండన్ = తొలగిపోగుండా; గాంగేయ = భీష్ముడు{గాంగేయుడు - గంగ యొక్క పుత్రుడు}, భీష్ముడు; కుంభజ = ద్రోణుడు {కుంభజుడు - కుంభములో పుట్టినవాడు, ద్రోణుడు}; కర్ణ = కర్ణుడు; ఆది = మొదలగు; ఘనులు = గొప్పవారి; చేన్ = చేత; నా = నా; బిడ్డలు = పిల్లలు; అని = యుద్ధము; లోనన్ = లో; నలఁగకుండన్ = నలిగికుండా;

విరటుపుత్రిక = ఉత్తర {విరటుపుత్రిక - విరటరాజు పుత్రిక, ఉత్తర}; కడుపు = కడుపు; లోన్ = లోపల; వెలయు = వెలసిన; చూలు = గర్భము; ద్రోణనందను = అశ్వత్థామ {ద్రోణనందనుడు - ద్రోణుని యొక్క కొడుకు, అశ్వత్థామ}; శర = బాణముల; వహ్నిన్ = అగ్నివలన; త్రుంగకుండన్ = తునికలు కాకుండగ; మఱియున్ = ఇంకను; రక్షించితివి = కాపాడావు; పెక్కు = అనేకమైన; మార్గములను = విధములుగ; నిన్నున్ = నిన్ను; ఏమని = ఏవిధంగా; వర్ణింతున్ = కీర్తించగలను; నీరజాక్ష = కృష్ణా {నీరజాక్షుడు - నీరజము (పద్మము) లవంటి కన్నులు గలవాడు, కృష్ణుడు}.
1-231 సంపూర్ణవృష్టిఁ బర్జన్యుండు గురియించు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
సంపూర్ణవృష్టిఁ బర్జన్యుండు గురియించు
  నిలయెల్లఁ గోర్కులు నీనుచుండు
గోవులు వర్షించు ఘోషభూములఁ బాలు
  ఫలవంతములు లతాపాదపములు
పండు సస్యములు దప్పక ఋతువుల నెల్ల
  ధర్మ మెల్లెడలను దనరియుండు
దైవభూతాత్మతంత్రములగు రోగాది
  భయములు సెందవు ప్రజల కెందుఁ

ఆటవెలది

గురుకులోత్తముండు కుంతీ తనూజుండు
దాన మాన ఘనుడు ధర్మజుండు
సత్యవాక్యధనుఁడు సకలమహీరాజ్య
విభవభాజియైన వేళయందు

iBAT సందర్భం

బంధువులను చంపిన పాపాత్ముడనే భావన గుండెనిండుగా ఉన్న ఆ ఉత్తమ పురుషుడు రాజ్యమేలటానికి ఎలా అంగీకరించాడు? అని శౌనక మహర్షి అడిగిన ప్రశ్నకు సూతుడిలా బదులు చెప్పాడు. ధర్మరాజుకు రాజ్యం మీద మమకారం లేదు. వంశాంకురమైన పరీక్షిత్తు బాలుడు కావటంచేత నారాయణుడు ధర్మరాజును రాజ్యమేలవలసినదిగా నియోగించాడు. అతని మాట కాదనలేక ఇష్టం లేకపోయినా సింహాసనం అధిష్ఠించి, సర్వము పరమేశ్వరాధీనమే అనీ, స్వతంత్రమైనది ఏదీ లేదనీ భీష్ముని మాటలలో, శ్రీహరి బోధనలలో తెలుసుకొన్న ధర్మరాజునకు విజ్ఞానం వృద్ధి పొందింది. శంకలు సమిసిపోయాయి. కనుక, తమ్ముల సాయంతో నిర్లిప్తుడై రాజ్యమేలాడు.

iBAT తాత్పర్యము

వానదేవుడు నెలకు మూడు వానలు కురిపించాడు. భూదేవి కోరిన కోరికలనన్నింటినీ తీరుస్తున్నది. ఆవుల మందలు పాలను వర్షిస్తున్నాయి. చెట్లు తీగలు పండ్లను నిండారా అందిస్తున్నాయి. ఋతువుల ననుసరించి పంటలు సమృద్ధిగా పండుతున్నాయి. ప్రజలు ధర్మం తప్పకుండా బ్రదుకు తున్నారు. ఆధిదైవికము, ఆధిభౌతికము, ఆధ్యాత్మికము అనే తాపాలు మచ్చునకు కూడా కానరావు. కుంతి కొడుకు, కురువంశశిరోమణి, దానాల మన్ననలోఘనత కెక్కినవాడు అయిన ధర్మరాజు పాలనలో ప్రజల సుస్థితి ఇలా ఉన్నది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
సంపూర్ణ = సంపూర్ణమైన; వృష్టిన్ = వర్షమును; పర్జన్యుండు = మేఘుడు {పర్జన్యుడు - ఉరిమెడువాడు, మేఘుడు}; కురియించు = కురిపించును; ఇల = భూమి; ఎల్లన్ = సమస్తమైన; కోర్కులన్ = కోరికలను; ఈనుచుండున్ = పుట్టించును; గోవులు = ఆవులు; వర్షించున్ = ఎక్కువగా ఇచ్చును; ఘోషభూములన్ = గొల్లపల్లెలలో; పాలు = పాలు; ఫల = ఫలములతో; వంతములున్ = నిండి ఉండును; లతా = తీగలు; పాదపములు = చెట్లు; పండు = పండును; సస్యములున్ = ధాన్యములు; తప్పక = తప్పకుండగ; ఋతువులన్ = ఋతువులలో; ఎల్లన్ = సమస్తమును; ధర్మము = ధర్మవర్తనము; ఎల్ల = సమస్త; ఎడలను = స్థలములందును; తనరి = విస్తరించి; ఉండున్ = ఉండును; దైవ = దేవతలు; భూత = భూతములు; ఆత్మ = ఆత్మలు; తంత్రములు = హేతు భూతములు; అగు = అయినట్టి; రోగ = రోగములు; ఆది = మొదలగు; భయములు = భయములు; చెందవు = కలుగవు; ప్రజలు = లోకులు; కున్ = కు; ఎందున్ = ఎక్కడాకూడ;

కురు = కురు; కుల = వంశములో; ఉత్తముండు = ఉత్తముడు; కుంతీ = కుంతియొక్క; తనూజుండు = పుత్రుడు; దాన = దానమునందును; మాన = మానమునందును; ఘనుఁడు = గొప్పవాడు; ధర్మజుండు = ధర్మరాజు; సత్య = సత్యమైన; వాక్య = వాక్కు; ధనుఁడు = ధనముగాగలవాడు; సకల = సమస్త; మహీ = భూమియందలి; రాజ్య = రాజ్యములలోను; విభవ = (తన) వైభవము; భాజి = భజింపబడువాడు; అయిన = అయినట్టి; వేళ = సమయము; అందున్ = లో;
1-283 మేఘంబు మీది క్రొమ్మెఱుఁగు కైవడి మేని... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
మేఘంబు మీది క్రొమ్మెఱుఁగు కైవడి మేని
  పైనున్న పచ్చని పటమువాఁడు
గండభాగంబులఁ గాంచన మణిమయ
మకరకుండల కాంతి మలయువాఁడు
శరవహ్ని నణఁగించు సంరంభమునఁ జేసి
  కన్నుల నునుగెంపు గలుగువాఁడు
బాలార్కమండల ప్రతిమాన రత్న
  హాటక విరాజిత కిరీటంబువాఁడు

తేటగీతి

కంకణాంగద వనమాలికావిరాజ
మానుఁ డసమానుఁ డంగుష్ఠమాత్రదేహుఁ
డొక్క గద జేతఁ దాల్చి నేత్రోత్సవమున
విష్ణుఁడావిర్భవించె నవ్వేళయందు.

iBAT సందర్భం

ఉత్తరాగర్భస్తుడైన పసికందు అశ్వత్థామ ప్రయోగించిన బ్రహ్మాస్త్రం మంటలకు అల్లాడిపోతూ నన్ను కాపాడు నా తండ్రి ఏడీ? రాడా? అంతటా ఉండే వాసుదేవుడు ఇక్కడ లేకపోవటం ఎలా? బాపని నిప్పులు కక్కేబాణాన్ని లీలతో తొలగించి నాకు అభయం ఇవ్వడా? ఇంతకూ నా కర్మం ఎలా ఉందో! అని అదవదలయి పోతున్నాడు. ఇంతలో -

iBAT తాత్పర్యము

అదిగో భక్తపరాధీనుడు రానేవచ్చాడు. నల్లనిమేఘం మీద క్రొత్తమెఱుపులాగా పచ్చని ఉత్తరీయం తళతళలాడుతున్నది. నిగనిగలాడే బుగ్గలమీద మణులు కూర్చిన మకరకుండలాల కాంతి వింతగా మెరిసి పోతున్నది. అశ్వత్థామ అస్త్రపుమంటను మట్టుపెట్టే తొందరలో కంటిలో ఎర్రజీర కమనీయంగా ఉంది. తలపై ఉన్న కిరీటం బాలభానుని బంగారు కాంతులు విరజిమ్ముతున్నది. కంకణాలు, అంగదాలు, వనమాలికా ఆ సుందరుని దేహకాంతితో క్రొత్త అందాలను కూర్చుకుంటున్నాయి. అంతా కలిసి బొట్టనవేలంత మాత్రమే ఉన్నాడు. అయినా సాటివచ్చే మేటి మరొకడు లేడు. చూడముచ్చటగా ఉన్న ఆ సుందరుడు ఒక గద చేతబట్టుకొని అక్కడ ఆవిర్భవించాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
మేఘంబు = మేఘము; మీఁది = మీద ఉన్న; క్రొమ్మెఱుఁగు = క్రొత్త మెరుపుతీగ; కైవడిన్ = వలె; మేని = శరీరము; పైన్ = మీద; ఉన్న = ఉన్నట్టి; పచ్చని = పచ్చనిరంగు కల; పటమువాఁడు = వస్త్రము కలవాడు; గండభాగంబులన్ = చెక్కిళ్ళయందు; కాంచన = బంగారపు; మణి = రత్నములు; మయ = తాపింపబడిన; మకరకుండల = మకరకుండలములయొక్క; కాంతి = వెలుగు; మలయువాఁడు = పరచబడినవాడు; శర = బాణముల యొక్క; వహ్నిన్ = అగ్నిని; అడఁగించు = అణచివేయు; సంరంభమునన్ = ఆత్రుత, వేగిరిపాటు; చేసి = వలన; కన్నులన్ = కళ్ళలో; నును = చిక్కటి; కెంపు = ఎరుపురంగు; కలుగువాఁడు = కలవాడు; బాల = ఉదయిస్తున్న; అర్క = సూర్యుని; మండల = చక్రమును; ప్రతిమాన = పోలిన; రత్న = రత్నములతోను; హాటక = బంగారముతోను; విరాజిత = వెలుగొందుచున్న; కిరీటంబు = కిరీటము; వాఁడు = కలవాడు;

కంకణ = కంకణములు, మురుగులు; అంగద = భుజకీర్తులు; వనమాలికా = ఆకులు పువ్వులుతో కట్టిన మాలలతో; విరాజమానుడు = ప్రకాశించువాడు; అసమానుడు = సాటిలేనివాడు; అంగుష్ఠ = అంగుళం, ఏస్కుడు (బొటకనవేలి వెడల్పు); మాత్ర = అంతమాత్రమే; దేహుడు = దేహము కలవాడు; ఒక్క = ఒక; గదన్ = గదను; చేతన్ = చేతిలో; దాల్చి = ధరించి; నేత్ర = నేత్రములకు; ఉత్సవముగన్ = పండుగ అగునట్లు; విష్ణుడు = హరి; ఆవిర్భవించెన్ = ప్రభవించెను, పుట్టెను; ఆ = ఆ; వేళ = సమయ; అందున్ = లో.
1-291 సమదర్శనంబున జలజాతభవుఁడనఁ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
సమదర్శనంబున జలజాతభవుఁడనఁ
  బరమప్రసన్నత భర్గుఁ డనఁగ
నెల్లగుణంబుల నిందిరావిభుఁడన
  నధికధర్మమున యయాతి యనఁగ
ధైర్య సంపద బలిదైత్యవల్లభుఁడన
  నచ్యుతభక్తిఁ బ్రహ్లాదుఁడనఁగ
రాజితోదారత రంతిదేవుండన
నాశ్రితమహిమ హేమాద్రి యనఁగ

తేటగీతి

యశము నార్జించుఁ, బెద్దల నాదరించు
అశ్వమేధంబు లొనరించు నాత్మసుతుల
ఘనులఁ బుట్టించు, దండించు ఖలులఁ బట్టి
మానధనుఁడు నీ మనుమండు, మానవేంద్ర!

iBAT సందర్భం

ధర్మరాజు జ్యోతిష విద్వాంసులతో చక్రం వేయించి బాలుని బ్రతుకుతీరెలా ఉందో చెప్పవలసినదిగా ప్రార్థించాడు. వారిలా అన్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

సమదర్శనంలో బ్రహ్మ, ప్రసన్నతలో శివుడు, సర్వసద్గుణాలలో లక్ష్మీపతి, ధర్మవిషయంలో యయాతి. ధైర్యంలో బలి. భగవద్భక్తిలో ప్రహ్లాదుడు, ఔదార్యంలో రంతిదేవుడు. ఆశ్రయించినవారి నాదుకోవటంలో బంగారుకొండ అనదగి బ్రదుకుతాడు. గొప్పకీర్తి సంపాదిస్తాడు. పెద్దలను ఆదరిస్తాడు. అశ్వమేధాలు ఆచరిస్తాడు. ఉత్తములైన కొడుకులను పొందుతాడు. ఖలులను కాలరాచివేస్తాడు. నీ మనుమడు మానధనుడయ్యా, ధర్మరాజా!.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
సమదర్శనంబునన్ = సమస్తమును సమానముగా చూచుటయందు; జలజాతభవుఁడు = బ్రహ్మ {జలజాతాక్షుడు - (నీటిలో పుట్టునది) పద్మము నందు పుట్టిన వాడు, బ్రహ్మ}; అనన్ = అనగా; పరమ = మిక్కిలి; ప్రసన్నతన్ = ప్రసన్నముగ ఉండుటలో; భర్గుఁడు = శివుడు; అనగన్ = అనగా; ఎల్ల = సమస్త; గుణములన్ = మంచి గుణములలోను; ఇందిరావిభుఁడు = లక్ష్మీపతి, విష్ణువు; అనన్ = అనగా; అధిక = అధికమైన; ధర్మమున = ధర్మపాలనలో; యయాతి = యయాతి; అనఁగన్ = అనగా; ధైర్య = ధైర్యము అనే; సంపద = సంపద కలిగి ఉండుటలో; బలి = బలి అను; దైత్య = రాక్షసులకు; వల్లభుఁడు = ప్రభువు; అనన్ = అనగా; అచ్యుత = హరి మీది; భక్తిన్ = భక్తిలో; ప్రహ్లాదుఁడు = ప్రహ్లాదుడు; అనఁగన్ = అనగా; రాజిత = ప్రకాశించు; ఉదారతన్ = దానగుణములో; రంతిదేవుండు = రంతిదేవుడు; అనన్ = అనగా; ఆశ్రిత = ఆశ్రయింపదగిన; మహిమన్ = గొప్పదనములో; హేమాద్రి = హిమాలయము; అనఁగ = అనగా;

యశమున్ = కీర్తిని; ఆర్జించున్ = సంపాదించును; పెద్దలన్ = పెద్దవారిని; ఆదరించున్ = ఆదరించును; అశ్వమేధంబులు = అశ్వమేధ యజ్ఞములు; ఒనరించు = చేయును; ఆత్మ = తన; సుతులన్ = పుత్రులను; ఘనులన్ = గొప్పవారిని; పుట్టించు = కనును; దండించున్ = శిక్షించును; ఖలులన్ = దుష్టులను; పట్టి = పట్టుకొని; మాన = మానము అను; ధనుడు = ధనము కలవాడు; నీ = నీ; మనుమఁడు = మనుమడు; మానవేంద్ర = రాజా {మానవేంద్రుడు - మానవులకు ప్రభువు, రాజు}.
1-367 చెలికాఁడ రమ్మని చీరు నన్నొకవేళ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
చెలికాఁడ రమ్మని చీరు నన్నొకవేళ
  మన్నించు నొకవేళ మఱఁది! యనుచు
బంధుభావంబునఁ బాటించు నొకవేళ
  దాతయై యొకవేళ ధనము లిచ్చు
మంత్రియై యొకవేళ మంత్ర మాదేసించు
బోద్ధయై యొకవేళ బుద్ది సెప్పు
సారథ్య మొనరించుఁ జనవిచ్చు నొకవేళఁ
  గ్రీడించు నొకవేళ గేలిసేయు

తేటగీతి

నొక్క శయ్యాసనంబున నుండుఁ గన్న
తండ్రి కైవడిఁ జేసిన తప్పుఁకాచు
హస్తములు వట్టి పొత్తున నారగించు
మనుజవల్లభ! మాధవు మఱవరాదు.

iBAT సందర్భం

అర్జునుడు అవతారం చాలించి వెళ్ళిపోయిన శ్రీకృష్ణుడు పూర్వం తనను ఆదరించిన తీరును తలచుకునీ, తలచుకునీ కుమిలిపోతున్నాడు

iBAT తాత్పర్యము

ప్రభూ! మాధవుడు నన్నెన్ని విధాల మన్నించాడో తలచుకొంటే ఆ కరుణకు, ఆ ప్రేమకు అవధులు ఉన్నాయా? అనిపిస్తుంది. ఒక్కొక్కప్పుడు ఒక్కొక్కతీరున పిలిస్తూ నన్ను తన హృదయంలో నిలుపుకొన్నాడు. కన్నతండ్రిలా తప్పులన్నీ సహించేవాడు. చేయి చేతితో పట్టి నాతో విందులు ఆరగించాడు. తన ప్రియభామలు తనపై అలిగితే వారిని సరిదిద్దటానికి నన్ను పంపేవాడు. తనప్రియకాంతలు ఏకాంతంలో ఆడిన ముచ్చటలు నాతో చెప్పి మురిసిపోయేవాడు. అటువంటి మాధవుని మహారాజా! మరువలేను.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
చెలికాఁడ = మిత్రుడా; రమ్ము = రా; అని = అని; చీరున్ = పిలుచును; నన్ను = నన్ను; ఒక = ఒక; వేళ = సమయమందు; మన్నించున్ = గౌరవించును; ఒక = ఒక; వేళ = సమయమందు; మఱఁది = బావమరిది, చెల్లెలు భర్త; అనుచు = అనుచును; బంధు = చుట్టరికపు; భావంబునన్ = భావమును, ఆత్మీయతను; పాటించు = వ్యవహరించును; ఒక = ఒక; వేళ = సమయమందు; దాత = దానమిచ్చువాడు; ఐ = అయ్యి; ఒక = ఒక; వేళ = సమయమున; ధనములు = ధనములను; ఇచ్చు = ఇచ్చును; మంత్రి = మంత్రి {మంత్రి - మంత్రాంగమున సహాయము చేయువాడు}; ఐ = అయ్యి; ఒక = ఒక; వేళ = సమయమందు; మంత్రము = ఆలోచనా వ్యూహము; ఆదేశించు = ఆజ్ఞాపించును; బోధి = బోధించువాడు; ఐ = అయ్యి; ఒక = ఒక; వేళ = సమయమందు; బుద్ధి = నీతి; చెప్పు = చెప్పు; సారథ్యము = రథసారథ్యము; ఒనరించున్ = చేయును; చనవు = అనురాగము; ఇచ్చి = ఇచ్చి; ఒక = ఒక; వేళన్ = సమయమందు; క్రీడించున్ = ఆటలాడును; ఒక = ఒక; వేళ = సమయమందు; గేలి = ఎగతాళి; చేయు = చేయును; ఒక్క = ఒకే;

శయ్యాసనంబున = పాన్పునందు; ఉండున్ = ఉండును; కన్న = జన్మనిచ్చిన; తండ్రి = తండ్రి; కైవడిన్ = వలె; చేసిన = చేసిన; తప్పున్ = తప్పులను; కాచు = కాయును; హస్తములున్ = చేతులు; వట్టి = పట్టుకొని; పొత్తునన్ = కలిసి; ఆరగించు = భుజించు; మనుజవల్లభ = రాజా {మనుజవల్లభ - మానవులకు భర్త, రాజు}; మాధవు = కృష్ణుని యొక్క {మాధవుడు - మాధవి భర్త, విష్ణువు}; మఱవ = మరచు విధము; రాదు = చేతకాదు.

ద్వితీయ స్కంధం

2-49 అలరు జొంపములతో నభ్రంకషమ్ములై... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అలరు జొంపములతో నభ్రంకషమ్ములై
  బ్రదుకవే వనములన్ బాదపములు?
ఖాదనమేహనాకాంక్షలఁ బశువులు
జీవింపవే గ్రామసీమలందు?
నియతిమై నుచ్చ్వాస నిశ్వాసపవనముల్
  ప్రాప్తించవే చర్మభస్త్రికలును?
గ్రామసూకర శునకశ్రేణు లింటింట
  దిరుగవే దుర్యోగదీనవృత్తి?

తేటగీతి

నుష్ట్రఖరములు మోయవే యురుభరములు
పుండరీకాక్షు నెఱుఁగని పురుషపశువు
లడవులందు నివాసములందుఁ బ్రాణ
విషయభరవృత్తితో నుంట విఫల మధిప?

iBAT సందర్భం

మోక్షకామి అయిన పరీక్షిన్మహారాజుతో శుకమహర్షి ఇలా అంటున్నాడు. మహారాజా! సంసారంలో ప్రవేశించినవానికి తపస్సూ యోగమూ మొదలైన మోక్షమార్గాలు ఎన్నో ఉన్నాయి. కానీ వానిలో భక్తిమార్గంకంటె సులభమైనది ఏదీ లేదు. సర్వభూతాలలో ఆత్మరూపంలో విష్ణువును వందనాదుల ద్వారా అందుకోవటానికి చేసే ప్రయత్నమే భక్తి

iBAT తాత్పర్యము

పరీక్షిన్మహారాజా! పరీక్షించవయ్యా! ఎంత వివేకధనమో ఉండవలసిన మనుజుడు పశువులకంటె చెట్లకంటె జడపదార్థములకంటె చెడిపోవాలా? ఆకాశం అంచులదాకా హాయిగా పెరుగుతున్న వృక్షాలు ఎవరినైన దేహి అంటున్నాయా? మనిషి పశువులలాగానే అన్నంకోసం, అంగనలకోసం అంగలార్చుతూ ఉంటే వాడేమి మనిషి? ఉచ్చ్వాస నిశ్వాసాలకోసం బ్రతుకు అనుకుంటే కొలిమి దగ్గర గాలితిత్తులు ఆ పని చేయటం లేదూ? లేకిగా ధనాదుల కోసం వెంపరలాడితే మనిషికీ ఇల్లిల్లూ సిగ్గులేకుండా తిరిగే కుక్కలకూ పందులకూ తేడా ఏమిటి?
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అలరు = పుష్ప; జొంపములన్ = గుత్తులు; తోన్ = తో; అభ్రంకషములు = మిన్నుముట్టుతున్నవి; ఐ = అయ్యి; బ్రతుకవే = బతుకవా ఏమి; వనములన్ = అడవులలో; పాదపములున్ = చెట్లు; ఖాదన = తిను; మేహన = సంభోగ; ఆకాంక్షలన్ = అమితాసక్తితో; పశువులు = పశువులు {పశువులు - నాలుగు కాళ్ళ జంతువులు}; జీవింపవే = బతుకవా ఏమి; గ్రామ = ఊరి; సీమలున్ = పొలిమేరలు; అందున్ = లో; నియతిము = నియమ ప్రకారము ప్రవర్తించునవి; ఐన్ = అయ్యి; ఉచ్ఛ్వాస = పీల్చు; నిశ్వాస = విడుచు; పవనముల్ = గాలులను; ప్రాప్తించవే = పొందవా ఏమి; చర్మభస్త్రికలును = కొలిమితిత్తులుమాత్రము; గ్రామ = ఊర; సూకర = పందులు; శునక = కుక్కలు; శ్రేణుల్ = గుంపులు; ఇంటింటన్ = ఇళ్ళల్లో; తిరిగవే = తిరుగుతుండవా ఏమి; దుర్యోగ = దురాయువుతో; దీనన్ = దీనమైన; వృత్తిన్ = విధముగా;

ఉష్ట్ర = ఒంటెలు; ఖరములు = గాడిదలు;మోయవే = మోయుటలేదా ఏమి; ఉరు = మిక్కిలి; భరములు = బరువులు; పుండరీకాక్షున్ = భగవంతుని {పండరీకాక్షుడు - పుండరీకముల వంటి కన్నులు కల వాడు - విష్ణువు}; ఎఱుగని = తెలియని; పురుష = మానవ; పశువులు = మృగములు; అడవులు = అడవులు; అందున్ = లోపలను; నివాసములు = ఇళ్ళు; అందున్ = లోపలను; ప్రాణ = ప్రాణమములు; విషయ = ఇంద్రియ అర్థములందలి ఆసక్తుల; భర = బరువులు; యుక్తి = కూడుకొనుట; తోన్ = తో; ఉంటన్ = ఉండుట; విఫలము = వ్యర్థము; అధిప = రాజా.
2-50 విష్ణుకీర్తనములు వినని కర్ణంబులు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
విష్ణుకీర్తనములు వినని కర్ణంబులు
  కొండల బిలములు కువలయేశ!
చక్రి పద్యంబులు చదువని జిహ్వలు
  కప్పల జిహ్వలు కౌరవేంద్ర!
శ్రీమనోనాథు వీక్షింపని కన్నులు
  కేకిపింఛాక్షులు కీర్తిదయిత!
కమలాక్షు పూజకుఁగాని హస్తంబులు
  శవము హస్తంబులు సత్యవచన!

ఆటవెలది

హరిపదతులసీ దళామోదరతిలేని
ముక్కు పందిముక్కు మునిచరిత్ర!
గరుడగమను భజనగతిలేని పదములు
పాదపముల పాదపటల మనఘ!

iBAT సందర్భం

విష్ణుభక్తి మాహాత్మ్యాన్ని గురించి పరీక్షిత్తుకు ఇలా వివరిస్తున్నారు శుకయోగీంద్రులు

iBAT తాత్పర్యము

విష్ణుకీర్తనములు వినని చెవులు కొండగుహలు. చక్రిపద్యాలు చదువని నాలుకలు కప్పనాలుకలు. హరిని చూడని కన్నులు నెమలి కన్నులు. కమలాక్షుని పూజింపని చేతులు శవాల చేతులు. విష్ణుపాదం దగ్గర తులసిని వాసన చూడని ముక్కు పంది ముక్కు, నారాయణుని దరిచేరని కాళ్ళు చెట్లవ్రేళ్ళు
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
విష్ణు = భగవంతుని; కీర్తనములు = కీర్తనలు; వినని = వినని; కర్ణంబులు = చెవులు; కొండల = కొండలందలి; బిలములు = గుహలు; కువలయ = భూమికి; ఈశ = ప్రభువా; చక్రి = చక్రధారి యొక్క, విష్ణుని; పద్యంబులు = కీర్తించు పద్యములు; చదువని = చదువకుండని; జిహ్వలు = నాలుకలు; కప్పల = కప్పల యొక్క; జిహ్వలు = నాలుకలు; కౌరవ = కౌరవ వంశపు; ఇంద్ర = రాజా; శ్రీ = లక్ష్మీదేవి యొక్క; మనో = మనస్సునకు; నాథునిన్ = ప్రభువును; ఈక్షింపని = చూడని; కన్నులు = కన్నులు; కేకి = నెమలి యొక్క {కేకి - కేకవేయునది - నెమలి}; పింఛ = పింఛమునందలి; అక్షులు = కన్నులు; కీర్తి = కీర్తికి; దయిత = భర్తా; కమలాక్షున్ = పద్మాక్షుని, విష్ణుని; పూజ = పూజించుట; కున్ = కు; కాని = కానట్టి; హస్తంబులున్ = చేతులు; శవము = శవము యొక్క; హస్తంబులున్ = చేతులు; సత్య = సత్యమునే; వచన = వచనుడా, పలుకువాడా;

హరి = విష్ణువు యొక్క; పద = పాదములందలి; తులసీ = తులసీ; దళ = దళముల యొక్క; ఆమోద = వాసనలందు; రతి = ఆసక్తి; లేని = లేనట్టి; ముక్కు = ముక్కు; పంది = పంది యొక్క; ముక్కు = ముక్కు; ముని = మునులవంటి; చరిత = ప్రవర్తన కలవాడా; గరుడ = గరుడుని; గమను = వాహనముగ కలవాని; భజన = కీర్తించుటకు; గతి = వెళ్లుటకు; లేని = రానట్టి; పదములు = కాళ్ళు; పాదపముల = చెట్ల యొక్క; పాద = వేళ్ళ; పటలము = గుంపులు; అనఘ = పాపరహితుడా.
2-231 క్షాళితాఖిల కల్మషవ్రజామరనదీ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
క్షాళితాఖిల కల్మషవ్రజామరనదీ
  జనక కోమలపదాబ్జములవాని
నఖిల సంపత్కారణాపాంగలక్ష్మీ
  విలాసిత వక్షఃస్థలంబువాని
పద్మమిత్రామిత్రభాసిత కరుణా
  తరంగిత చారు నేత్రములవాని
భువన నిర్మాణనైపుణభవ్య నిజజన్మ
  కారణనాభిపంకజమువాని

తేటగీతి

నహిహితాహితశయన వాహములవాని
సేవితామరతాపసశ్రేణివాని
నఖిలలోకంబులకు గురుడైన వానిఁ
గాంచెఁ బరమేష్ఠి కన్నుల కఱవుదీర.

iBAT సందర్భం

శుక్రయోగీంద్రులు పరీక్షిన్మహారాజుతో బ్రహ్మ సృష్టి గురించి చెప్పబోతూ బ్రహ్మ దర్శించిన వాసుదేవ రూపాన్ని ఇలా వర్ణిస్తున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

సర్వపాపాలను సమూలంగా నాశనం చేసే పవిత్రగంగ తన పాదపద్మాలలో ప్రభవించింది. అన్ని లోకాలకూ అన్నివేళలా అన్ని సంపదలనూ కడగంటి చూపుతో అందించే జగదంబ లక్ష్మి తన రొమ్ముపై విలాసంగా వాసం చేసున్నది. పద్మాలకు బాంధవుడైన భాస్కరుడూ పగవాడైన చంద్రుడూ చెరొక కన్నుగా అయి కరుణాతరంగాలను విరజిమ్ముతున్నారు. లోకాలన్నింటినీ నిర్మించే నేర్పుగల బ్రహ్మపుట్టుకకు కారణమైన బొడ్డుతామర పొంకంగా అమరి ఉన్నది. పాముల చెలికాడు శేషుడు శయనాన్నీ, పగవాడు గరుడుడు పయనాన్నీ సంతరిస్తున్నారు. దేవతలందరూ నెట్టుకొని సేవిస్తున్నారు. అట్టి సర్వలోకగురువైన శ్రీమన్నారాయణుని లోకపితామహుడు కన్నుల కరవు తీరేట్లుగా కనుగొన్నాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
క్షాళిత = కడుగబడిన; అఖిల = సమస్తమైన; కల్మష = పాపముల; వ్రజ = సమూహములు గల; అమరనదీ = దేవ గంగా నది; జనక = పుట్టించిన; కోమల = సుకుమారమైన; పద = పాదములు అను; అబ్జములన్ = పద్మములు ఉన్న; వాని = వానిని; అఖిల = సమస్తమైన; సంపత్ = సంపదలకు; కారణ = హేతువైన; అపాంగ = కటాక్షణ వీక్షణములు కల; లక్ష్మీ = లక్ష్మీదేవి; విలసిత = అలంకరించిన; వక్షఃస్థలంబున్ = వక్షము; వానిఁన్ = కలవానిని; పద్మ = పద్మములకు; మిత్ర = మిత్రుడు (సూర్యుడు); అమిత్ర = శత్రువు (చంద్రుడు); భాసిత = ప్రకాశిస్తున్న; కరుణా = దయ; తరంగితన్ = తరంగములను వెలువరించు; చారు = చక్కని; నేత్రముల = కన్నులు కల; వానిన్ = వానిని; భువన = లోకములను; నిర్మాణ = నిర్మించు; నైపుణ = నిపుణత్వము గల (బ్రహ్మ); భవ్య = దేవుడు; నిజ = అతని; జన్మ = పుట్టుకకు; కారణ = కారణమైన; నాభి = బొడ్డు నందలి; పంకజము = పద్మము కల; వానిన్ = వానిని;

అహి = సర్పములకు; హిత = ఇష్టుడు (శేషుడు); అహిత = గరుడుడు; శయన = శయ్యగను; వాహనములు = వాహనముగను; వానిఁన్ = కల వానిని; సేవిత = సేవిస్తున్న; అమర = దేవతలు; తాపస = మునులు; శ్రేణి = సమూహములు; వానిఁన్ = కలవానిని; అఖిల = సమస్త; లోకంబులన్ = లోకముల; కున్ = కు; గురుఁడు = గురువు; ఐన = అయిన; వానిఁన్ = వానిని; కాంచెన్ = దర్శించెను; పరమేష్టిన్ = బ్రహ్మ {పరమేష్టి - అత్యున్నతమైన సంకల్పశక్తుడు}; కన్నుల = కన్నుల; కఱవున్ = కరువు; తీఱన్ = తీరునట్లు.

తృతీయ స్కంధం

3-83 మునిజనముఖపద్మములు ముకుళింపఁగ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
మునిజనముఖపద్మములు ముకుళింపఁగ
  ఖలజనలోచనోత్పలము లలర
జారచోరుల కోర్కి సఫలత నొందఁగ
   దానవదర్పాంధతమస మడర
వరయోగిజనచక్రవాకంబు లడలంగఁ
  కలుషజనానురాగంబు పర్వ
భూరిదోషాగమస్ఫూర్తి వాటిల్లంగ
  నుదిత ధర్మక్రియ లుడిగి మడగ

తేటగీతి

మానుషాకారరుచికోటి మందపఱచి
యనఘ! యేమన నేర్తుఁ గృష్ణాభిధాన
లోకబాంధవుఁ డుత్తమశ్లోకమూర్తి
మించుతేజంబుతో నస్తమించెనయ్య

iBAT సందర్భం

ఉద్దవుడు విదురునితో శ్రీకృష్ణనిర్యాణం గురించి ఇలా చెప్తున్నాడు. మహానుభావా! ఆ యముడనే కాలనాగం యాదవుల నందరినీ ఒడిసిపట్టుకున్నదయ్యా! దానితో నామనస్సు కళవళపడిపోతున్నది. ఏమి చెప్పను? ఎలా చెప్పను?

iBAT తాత్పర్యము

భగవద్భావనతో ఎల్లవేళలా వికసించి ఉండే మునుల ముఖ పద్మాలు ముకుళించుకుపోయాయి. నిలువెల్లా విషమే అయి లోకాలను పీక్కుతినే ఖలుల కన్నులు కలువలలాగా వికసించి పోతున్నాయి. జారులూ చోరులూ మాపంట పండిందనుకొంటున్నారు. రక్కసుల పొగరనే చీకట్లు బాగా క్రమ్ముకొంటున్నాయి. యోగాభ్యాసంతో పరమాత్మను పట్టుకొనే ప్రయత్నంతో ప్రపంచాన్ని మరచిపోయే యోగి జనులనే చక్రవాకపక్షులు అడలిపోతున్నాయి. మహాపాతకాలనే కారు చీకట్లు క్రమ్ముకొంటున్నాయి. పాడుబుద్ధులవారి అనురాగం విజృంభిస్తున్నది. ధర్మకార్యాలన్నీ అణగి పోయాయి. అస్తమించాడయ్యా! సర్వ లోకాలకూ వెలుగులను విరజిమ్మే ఆనందమూర్తి! నాకు సర్వమూ అయిన శ్రీకృష్ణవాసుదేవుడనే లోకబాంధవుడు అస్తమించాడయ్యా! కారుచీకట్లు క్రమ్ముకొన్నాయయ్యా!
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ముని = మునుల; జనముల = సమూహముల; ముఖ = ముఖములు అను; పద్మములు = పద్మములు; ముకుళింపంగ = ముడుచుకుపోగా; ఖల = చెడ్డ; జన = జనముల; లోచన = కళ్ళు అను; ఉత్పలములు = కలువలు; అలరన్ = అందముసంచరించుకొనగా; జార = వ్యభిచారుల; చోరుల = దొంగల; కోర్కి = కోరికలు; సఫలతని = తీరుట; ఒందగ = పొందగా; దానవ = రాక్షసుల; దర్ప = గర్వము అను; అంధతమసము = గుడ్డిచీకటి {అంధతమసము - అంధ (గుడ్డి) తసమము (చీకటి)}; అడరన్ = విజృంభిస్తుండగా; వర = శ్రేష్ఠమైన; యోగి = యోగుల; జన = సమూహములు అను; చక్రవాకంబులు = చాతక పక్షులు; అడలంగా = బెదిరిపోతుండగా; కలుష = మలినప్రవృత్తిగల; జన = జనుల; అనురాగంబు = ఆపేక్షలు; పర్వ = వ్యాపించగా; భూరి = మిక్కిలి విస్తారమైన; దోష = పాపపుకాలము; ఆగమ = వస్తున్నట్లు; స్ఫూర్తి = అనిపించుట; పాటిల్లంగన్ = కలుగుచుండగా; ఉదిత = చెప్బపడిన; ధర్మ = ధర్మబద్ధమైన; క్రియలు = పనులు; ఉడిగి = చిక్కిపోయి; అడగన్ = అణగిపోగా;

మానుష = (తన) మానవ; ఆకార = ఆకారమందలి; రుచి = కాంతులు; కోటి = సమస్తము; మందపఱచి = తగ్గించేసుకొని; అనఘ = పుణ్యాత్ముడా; ఏమననేర్తున్ = ఏమనగలను; కృష్ణ = కృష్ణ అను; అభిదాన = పేరు కల; లోక = లోకములకు; బాంధవుడు = చుట్టము, సూర్యుడు; ఉత్తమ = ఉత్తములచే; శ్లోక = కీర్తింపబడు; మూర్తి = స్వరూపుడు; మించు = అతిశయించు; తేజంబు = తేజస్సు; తోన్ = తో; అస్తమించెన్ = వెళ్ళిపోయెను {అస్తమించు - కనబడకుండగ పోవు, మరణించు}.
3.89 మానవైకవికాసమానమై తనకును... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
మానవైకవికాసమానమై తనకును
  విస్మయజనకమై వెలయునట్టి
యాత్మీయయోగమాయాశక్తిఁ జేపట్టి
  చూపుచు నత్యంతసుభగమనుచు
భూషణంబులకును భూషణంబై
  వివేకముల కెల్లను పరాకాష్ఠయగుచు
సకలకల్యాణ సంస్థానమై సత్యమై
  తేజరిల్లెడు నట్టి దివ్యమూర్తి

తేటగీతి

తాన తన మూర్తి నిజశక్తిఁ దగ ధరించి.
యమతనూభవు రాజసూయాధ్వరంబు
నందు నెవ్వని శుభమూర్తి నర్థితోడ
నిండు వేడుకఁ జూచి వర్ణించుచుండు

iBAT సందర్భం

విదురమహాశయా! నీకు కూడా తెలుసు. భాగవత శ్రేష్ఠులు తమ చూపులను, బుద్ధిని, సర్వవ్యాపారములను, అతనియందే నిక్షేపించుకొని, ఆ భాగ్యం ఇంకా కావాలి, ఇంకా కావాలి అనుకొంటూ ఉంటారు. ఆ విషయంలో వారికి తృప్తి తీరదు. ఆ స్వామికూడా వారికి ఆత్మగా అయిపోతూ ఉంటాడు. విశ్వానికంతటికీ వెలుగులనన్నింటినీ ప్రసాదించే వెలుగులమూర్తి ఆ పరబ్రహ్మము, శోకాన్నీ, విశోకాన్నీ కూడా రూపుమాపుతాడు. ఆదిలక్ష్మికి మూలభాగధేయం. పరమశాంతమూర్తి కోరి తెచ్చుకొన్న మానవదేహాన్ని కోరి వదలించుకొని అంతర్థానం చెందాడు.

iBAT తాత్పర్యము

విదురా! ఆ స్వామిమూర్తిని పట్టుకోవటానికి కన్నులు చాలవు. వర్ణించటానికి వాక్కులు చాలవు. భావించటానికి బుద్ధిబలం తికమకపడుతూ ఉంటుంది. అయినా అవి ఊరుకోవు కదా! వాని చాపల్యం వానిది.

ఆ పరమాత్ముడు తనదైన యోగమాయాశక్తిని తనచేతిలో కీలు బొమ్మగా చేసికొని ఆడిస్తూ ఉంటారు. అది మానవులందరకు నిరంత రమూ వికాసాన్ని కలిగిస్తూ ఉంటుంది. విస్మయం పుట్టిస్తుంది. ఆ అందమే వేరు ఆ చందమే వేరు. అది భూషణాలకు భూషణం. వివేకాలకు చిట్టచివరి దిక్కు సమస్త సన్మంగళాలూ విరాజిల్లే గొప్ప తావు అది. మూడు కాలాలలోను ఏకరూపంగా ఉండే దివ్యమూర్తి అట్టి విశ్వవిభుడు తన శక్తిని తనమూర్తిలో నిలుపుకొని ధర్మనందనుని రాజసూయమహా యజ్ఞంలో అందరికీ దర్శనాన్ని అనుగ్రహించాడు. అతని మాయాశక్తి ఆ దివ్యమంగళస్వరూపాన్నీ తనివితీరా వర్ణిస్తూ ఉంటుంది. ఆ సందర్భంలో జ్ఞానం పొలాల పొలిమేరలలో విహరించే యోగివర్యులందరూ ఆహా! ఈ స్వామియే కదా సర్వలోకాలను సృష్టించే సృష్టికర్తకు సృష్టికర్త – అని ఆనందంలో పరవశించిపోయారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
మానవ = మానవత్వమునకు; ఏక = ముఖ్యమైన; వికాసము = ఆత్మవికాసము కలిగించునది; ఐ = అయ్యి; తన = తన; కున్ = కుకూడ; విస్మయ = ఆశ్చర్యమును; జనకము = కలిగించునది; ఐ = అయ్యి; వెలయు = వెలసినది; అట్టి = అటువంటి; ఆత్మీయ = స్వంత; యోగ = యోగముయొక్క; మాయా = మాయయొక్క; శక్తిన్ = శక్తిని; చేపట్టి = స్వీకరించి; చూపుతున్ = చూపిస్తూ; అత్యంత = మిక్కిలి; సుభగుడు = అందగాడు; అగుచున్ = అవుతూ; భూషణంబులు = ఆభరణములు; కున్ = కే; భూషణంబు = ఆభరణము; ఐ = అయ్యి; వివేకములు = జ్ఞానములు; కున్ = కి; ఎల్లన్ = అన్నిటికిని; పరాకాష్ఠ = అత్యధికుడు {పరాకాష్ఠ - అవధి, అవధి వంటివాడు, అత్యధికుడు}; అగుచున్ = అవుతూ; సకల = సమస్త; కల్యాణ = శుభములకును; సంస్థానము = నివాసము; ఐ = అయ్యి; సత్యము = సత్యస్వరూపుడు; ఐ = అయ్యి; తేజరిల్లు = ప్రకాశిస్తుండే; అట్టి = అటువంటి; దివ్య = దివ్యమైన; మూర్తి = స్వరూపుడు;

తాన = తనే; తన = తన; మూర్తిన్ = రూపమును; నిజ = స్వంత; శక్తి = శక్తివలన; తగన్ = చక్కగా; ధరించెన్ = ధరించెను; యమతనూభవు = ధర్మరాజు యొక్క {యమతనూభవుడు - యమధర్మరాజు యొక్క పుత్రుడు. ధర్మరాజు}; రాజసూయ = రాజసూయము అను; అధ్వరంబు = యాగము; అందున్ = లో; ఎవ్వని = ఎవని; శుభ = శుభకరమైన; మూర్తిన్ = రూపమును; అర్థి = కోరిక; తోడన్ = తో; నిండు = పూర్తి; వేడుకన్ = సంతోషముతో; చూచి = చూసి; వర్ణించుచు = వర్ణిస్తూ; ఉండు = ఉంటారో.
3.118 శరదాగమారంభ సంపూర్ణ పూర్ణిమా ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
శరదాగమారంభ సంపూర్ణ పూర్ణిమా
  చంద్ర సాంద్రాతపోజ్జ్వలితమగుచు
వెలయు బృందాటవీవీధియందొకనాడు
  రాసకేళీమహోల్లాసుఁ డగుచు
రుచిర సౌభాగ్య తారుణ్య మనోరమ
  స్ఫూర్తిఁ జెన్నొందిన మూర్తిఁ దనర
సలలిత ముఖచంద్రచంద్రికల్ గోపికా
  నయనోత్పలముల కానందమొసఁగ

తేటగీతి

భవ్యచాతుర్య భంగిఁ ద్రిభంగి యగుచు
నబ్జనాభుఁడు సమ్మోద మతిశయిల్ల
లీలఁ బూరించు వరమురళీ నినాద
మర్థి వీతేర విని మోహితాత్ము లగుచు

iBAT సందర్భం

కృష్ణస్వామి గోవర్ధనపర్వతాన్ని చిటికెన వ్రేలిమీద ఏడురోజులు నిలబెట్టి గోవులనూ, గోపాలకులనూ అందరినీ సంరక్షించాడు. ఇంద్రునికి శృంగభంగం అయ్యింది. నందగోకులం వారందరూ ఆనందంతో కేరింతలు కొట్టారు.

iBAT తాత్పర్యము

పరమాత్మ ధరణికి దిగివస్తే ఆయన చేసే పనులన్నీ ఆయన స్థాయికి తగినట్లే ఉంటాయి. ఆ మహాత్ముడు కృష్ణచంద్రుడు అంటు సొంటులు లేకుండా అందరికీ ఆనందం అందించటానికి కొన్ని లీలలు ప్రదర్శించారు. అందులో ప్రధానమైనవి వేణుగానం, రాసక్రీడలు. వేణు గానం అంటే పరమాత్మనుండి ప్రథమంగా పుట్టిన ఆకాశాన్నంతా నాదమయం చేయటం. నాదం పరమేశ్వరుని తనువు అంటారు తత్త్వం తెలిసినవాళ్ళు. శరత్కాలం జీవకోటికి చాలా భయంకరమైన సమయం. ఎందుకంటే వర్షాకాలంలో వానలవలన అతలాకుతలం అయిపోయిన ప్రకృతి అంతా సూక్ష్మక్రిముల పరివ్యాప్తితో ప్రాణులకు అనేక రోగాలను సంక్రమింపజేస్తుంది. దానికి సామూహిక చికిత్స చాలా అవసరం. వేణు గానంతో కృష్ణచంద్రుడు జనాలను ఆకర్షించి వాతావరణకాలుష్యానికి ప్రజలను దూరంగా ఉండేటట్లు చేశాడు. మనుష్యులే కాదు, ఆనాద మాధుర్యానికి పశువులు, పక్షులు, పాములు మొదలైన ప్రాకే జంతువులు కూడా పరవశించిపోతాయి. ఆనాదం వచ్చే వైపు తమ శరీరం చేరుకుంటే కలుషిత వాతావరణంనుండి బయట పడతారు. ముఖ్యంగా రాత్రి సమయాలలో ఈ క్రిముల వ్యాప్తి చాలా ఎక్కువగా ఉంటుంది. ఆరుబయట హాయిగా ఉండే అవకాశం అధికంగా ఉంటుంది
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
శరత్ = శరదృతువు; ఆగమన = వచ్చునట్టి; ప్రారంభ = మొదటి; సంపూర్ణ = నిండు; పూర్ణిమా = పున్నమి; చంద్ర = చంద్రుని; సాంద్ర = చిక్కని; ఆతప = వెన్నెల చేత; ఉజ్జ్వలితము = వెలిగించబడినది; అగుచున్ = అవుతూ; వెలయు = ప్రకాశించుచున్న; బృంద = బృంద అను (తులసీ); అటవీ = వనము యొక్క; వీథి = మార్గము; అందు = లోన; ఒక = ఒక; నాడు = రోజు; రాసకేళీ = రాసక్రీడ యందు; మహా = మిక్కిలి; ఉల్లాసుడు = ఉత్సాహముకలవాడు; అగుచున్ = అవుతూ; రుచిర = ప్రకాశిస్తున్న; సౌభాగ్య = శుభకరమైన; తారుణ్య = యౌవనముతొణకిసలాడు; మనస్ = మనసును; రమా = రమింపజేయు; స్ఫూర్తిన్ = స్ఫూర్తితో; చెన్నొందిన = అందముచిందిన; మూర్తిన్ = స్వరూపము; తనరన్ = గోచరించగా; సలలిత = సొగసుతోకూడిన; ముఖ = ముఖము అను; చంద్ర = చంద్రుని; చంద్రికల్ = వెన్నెలలు; గోపికా = గోపికలయొక్క; నయన = కన్నులు అను; ఉత్పలముల = కలువల; కున్ = కు; ఆనందము = ఆనందము; ఒసగన్ = అందించగా;

భవ్య = శుభకరమైన; చాతుర్య = నేర్పుకలిగిన; భంగి = భంగిమకలవాడు; త్రిభంగి = త్రిభంగి అను భంగిమలో ఉన్నవాడు {త్రిభంగి - ఒకకాలుమీదనిలబడి రెండవకాలు వేళ్ళు నేలను ఆనునట్లు కొంచము మడచి నిలబడు భంగిమ, మువ్వొంకలభంగి, కృష్ణుడు వేణవు వాయించుచు నిలబడిన విధము}; అగుచున్ = అవుతూ; అబ్జ = పద్మము {అబ్జము - అప్పు (నీరు)నందు పుట్టినది, పద్మము}; నాభుండు = నాభికలవాడు; సమ్మోదము = సంతోషము; అతిశయిల్ల = అతిశయించునట్లు; లీలన్ = లీలగా; పూరించున్ = ఊదుచున్న; వర = శ్రేష్ఠమైన; మురళీ = వేణు; నినాదము = మంచినాదము; అర్థిన్ = కోరి; వీతేర = వస్తుండగా; విని = విని; మోహిత = మోహింపబడిన; ఆత్ములు = ఆత్మలుకలవారు; అగుచున్ = అవుతూ.
3-133 సంపూర్ణ పూర్ణిమా చంద్రచంద్రిక నొప్పు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
సంపూర్ణ పూర్ణిమా చంద్రచంద్రిక నొప్పు
  రమణీయ శారదరాత్రులందు
సలలితకాంచనస్తంభసౌధోపరి
  చంద్రకాంతోపలస్థలములందు
మహితకరేణుకామధ్య దిగ్గజముల
  గతిని సౌదామినీలతల నడిమి
నీలమేఘంబులలీల ముక్తాఫల
  లలిత మధ్యస్ధనీలముల భాతి

తేటగీతి

సతత యౌవన సుందరీయుత విహారుఁ
డగుచు సతులెందఱందఱ కన్నిరూప
ములను గ్రీడించెఁ బెక్కబ్దములు సెలంగి
నందనందనుఁ డభినవానందలీల.

iBAT సందర్భం

శ్రీకృష్ణచంద్రుడు తన చల్లనిచూపులతో, అమృతపు వంటి పలుకులతో, లక్ష్మీదేవికి నిత్యనివాసమైన దేహంతో పాండవులను, వారి వారిని యదుకులం వారినందరినీ లీలతో పాలిస్తున్నాడు. ఆర్తరక్షణ విషయంలో ఏమరుపాటు ఏమాత్రమూ లేనివారై కదలుతున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

శ్రీకృష్ణస్వామికి ఒకటే లక్ష్యం. ఎవరు ఏది అపేక్షస్తారో వారికి అదే ప్రసాదించి ఆనందపరవశుడై ఆపనిలో అన్నీ తానై క్రీడిస్తూ ఉంటారు. నిండుపున్నమినాడు జాబిల్లి వెన్నెలలు జగత్తునంతా మత్తెక్కించే శరత్కాల రాత్రులలో, బంగారు భవనాల పైభాగాలలో చంద్రకాంతమణులు పొదిగిన తావులలో, ఆడు ఏనుగులమందలో తిరిగే గజరాజులాగా, విద్యుల్లతల మెరుపులతో వింతవింతసోయగాలతో కన్పట్టే నల్లని మేఘంలాగా, స్వచ్ఛమైన కాంతితో తళతళలాడే ముత్యాలరాశిలో ఇంద్రనీలమణిలాగా కృష్ణయ్య యువతీసమూహంలో ఆనందవిహారం చేస్తూ ఉండేవాడు. ప్రతి యువతికీ, ఇతడు నావాడే, నా ఒక్కదానివాడే అనిపించే విధంగా అందరికీ అన్నిరూపాలతో కన్పట్టేవాడు. విభూతి అంటే అదేకదయ్యా! వివిధంగా అయిపోవటం. అది మానవమాత్రునకు సాధ్యమవుతుందా? ఈవిధంగా నందనందనుడు నిత్యనూతనమైన ఆనందలీలతో పెక్కు సంవత్సరాలు గడిపాడు
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
సంపూర్ణ = నిండు; పూర్ణిమా = పున్నమినాటి; చంద్ర = చంద్రుని; చంద్రికన్ = వెన్నెలతో; ఒప్పు = ఒప్పి ఉండు; రమణీయ = అందమైన; శారద = శరత్కాలపు; రాత్రులు = రాత్రుల; అందున్ = లో; సలలిత = మనోహరత్వముతోకూడిన; కాంచన = బంగారు; స్తంభ = స్తంభములుకల; సౌధ = మేడల; ఉపరి = పైన; చంద్రకాంత = చంద్రకాంత; ఉపల = రాళ్ళుపరచిన; స్థలములు = ప్రదేశములు; అందున్ = లో; మహిత = గొప్ప; కరేణుకా = ఆడు ఏనుగుల; మధ్య = మధ్యన నుండు; దిగ్గజముల = గొప్పఏనుగుల; గతిన్ = వలె; సౌదామినీ = మెరుపు; లతల = తీగల; నడిమి = మధ్యన; నీల = నల్లని; మేఘంబు = మేఘము; లీలన్ = వలె; ముక్తాఫల = ముత్యముల; లలిత = సౌందర్యముల; మధ్యస్థ = మధ్యనగల; నీలముల = నీలమణుల; భాతిన్ = వలె;

సతత = ఎల్లప్పుడూ; యౌవన = యౌవనవయస్కులైన; సుందరీ = సుందరస్త్రీలతో; యుత = కూడి; విహారుడు = తిరుగుతుండువాడు; అగుచు = అవుతూ; సతులు = భార్యలు; ఎందఱ = ఎందరో; అందఱ = అందరి; కిన్ = కి; అన్ని = అన్ని; రూపములనున్ = రూపములతో; క్రీడించెన్ = క్రీడించెను; పెక్కు = చాలా; అబ్దముల్ = సంవత్సరములు; చెలంగి = అతిశయించి; నంద = నందుని; నందనుడు = పుత్రుడు; అభినవ = సరికొత్త; ఆనంద = విలసములతో; లీలన్ = లీలగా.
3-145 అస్మత్ప్రియస్వామి నచ్యుతుఁ బరు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అస్మత్ప్రియస్వామి నచ్యుతుఁ బరు
  సత్త్వ గుణగరిష్టుని రజోగుణవిహీను
సురుచిర ద్వారకాపుర సమాశ్రయు వనా
  శ్రయు నీలనీరదశ్యామవర్ణు
దర(ళ)దరవిందసుందర పత్రనేత్రు ల
  క్ష్మీయుతుఁ బీతకౌశేయవాసు
విలసిత వామాంక విన్యస్త దక్షిణ
  చరణారవిందు శశ్వత్ప్రకాశు

తేటగీతి

ఘనచతుర్బాహు సుందరాకారు ధీరుఁ
జెన్నుగల లేతరావిపై వెన్ను మోపి
యున్న వీరాసనాసీను నన్నుఁ గన్న
తండ్రి నానందపరిపూర్ణు దనుజహరుని

iBAT సందర్భం

శ్రీకృష్ణచంద్రుడు, "ఉద్దవా! మనస్సులో ఏ శంకలూ పెట్టుకోకు. ఇది నా ఆజ్ఞగా భావించు. నీవు బదరీవనానికి వెళ్ళి అక్కడ తపస్సు చేసుకో" అని పలికారు. వదలిపోవటానికి ఇష్టం లేదు. కాదనటం కష్టం. శ్రీస్వామి ఆదేశం మేరకు నేను బదరీవనానికి చేరుకొన్నాను. కానీ లీలామానుషవిగ్రహుడైన స్వామిని దర్శించుకోవాలనే గాఢమైన ఉత్కంఠతో మునుపటి తావునకు తిరిగి రాగా ఆ మహాత్ముడు ఆచెట్టు క్రింద తన దేహప్రభలు పరివ్యాప్తం చేస్తూ ఉండగా చూచాను. ఎలా ఉన్నాడు?

iBAT తాత్పర్యము

నాకు ప్రియమైన స్వామి, ఏకోశానా జారుపాటు లేనివాడు. ప్రపంచానికి ఆవల ఉండేవారు. సత్త్వగుణం ఆకారం పొందినదా అన్నట్లు ఉండే వాడు. రజోగుణం రవ్వంతైనా లేనివాడు. చూడముచ్చట అయిన ద్వారకా పురాన్ని నిర్మించుకొని దానిని ఆశ్రయంగా చేసికొన్నవాడు. నీలమేఘం వంటి కాంతితో అలరారే దేహంకలవాడు. వికసిస్తున్న పద్మం రేకులవంటి కన్నులున్నవాడు. నిలువెల్లా లక్ష్మీదేవి ఆవేశించినట్లు కన్పట్టేవాడు. పచ్చని పట్టువస్త్రం కట్టేవాడు. ఎడమతొడపై ఉంచిన కుడికాలు విచ్చుకొన్న తామర పూవులాగా కానవస్తున్నవాడు. వేలసూర్యులు ఒక్కమారుగా వెలిగి పోతున్న కాంతితో అలరారుతున్నవారు. నాలుగు హస్తాలు జగత్తులనన్నీ భరింపగలము అన్నవిధంగా ఒప్పారుతున్నాయి. సృష్టిలోని అందచందాలన్నీ రాశిపోసినట్లున్నవాడు. ధీరుడై, ఒక సుందరసుకుమారమైన రావిచెట్టుకు వెన్నుమోపి వీరాసనంలో కూర్చున్నాడు. నన్ను గన్నతండ్రి. ఆనందం రూపం ధరించినట్లున్నాడు. తాను వచ్చిన పని - రక్కసులను మట్టుపెట్టటం - అయిపోయి హమ్మయ్య- ఇక్కడ మనకేమి పని ఉంది అన్నట్లు కన్పట్టుతూ ఉండగా చూచాను.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అస్మత్ = నాయొక్క; ప్రియ = ప్రియమైన; స్వామిన్ = దేవుని; అచ్యుతున్ = కృష్ణుని {అచ్యుతుడు - చ్యుతము (పడుట) లేనివాడు, విష్ణువు}; పరున్ = కృష్ణుని {పరుడు - పరబ్రహ్మము, విష్ణువు}; సత్త్వగుణగరిష్ఠుని = కృష్ణుని {సత్త్వగుణగరిష్ఠుడు - సత్త్వగుణములు కలవారిలో గొప్పవాడు, విష్ణువు}; రజోగుణవిహీను = కృష్ణుని {రజోగుణవిహీనుడు - రజోగుణము లేనివాడు, విష్ణువు}; సురుచిరద్వారకాపురసమాశ్రయున్ = కృష్ణుని {సురుచిరద్వారకాపురసమాశ్రయుడు - మనోహరమైన ద్వారకానగరమునకు చక్కటి ఆశ్రయిము అయినవాడు, కృష్ణుడు}; అనాశ్రయు = కృష్ణుని {అనాశ్రయుడు - ఆశ్రయమే అక్కరలేనివాడు, విష్ణువు}; నీలనీరదశ్యామవర్ణు = కృష్ణుని {నీలనీరదశ్యామవర్ణుడు - నల్లని మేఘమువలె నల్లని రంగుకలవాడు, విష్ణువు}; దర(ళ)దరవిందసుందరపత్రనేత్రు = కృష్ణుని {దర(ళ)దరవిందసుందరపత్రనేత్రుడు - విచ్చుకొన్నపద్మములరేకులవంటి నేత్రములు కలవాడు, విష్ణువు}; లక్ష్మీయుతుఁ = కృష్ణుని {లక్ష్మీయుతుడు - లక్ష్మీదేవితో కూడి ఉండువాడు, విష్ణువు}; పీతకౌశేయవాసు = కృష్ణుని {పీతకౌశేయవాసుడు - పచ్చని పట్టువస్త్రము ధరించినవాడు, విష్ణువు}; విలసితవామాంకవిన్యస్తదక్షిణచరణారవిందు = కృష్ణుని {విలసితవామాంకవిన్యస్తదక్షిణచరణారవిందుడు - విలాసముగా ఎడమతొడపైన ఉంచిన కుడికాలు యొక్క పాదము అను పద్మము కలవాడు, విష్ణువు}; శశ్వత్ప్రకాశు = కృష్ణుని {శశ్వత్ప్రకాశు - శాశ్వతమైన ప్రకాశము ఐనవాడు, విష్ణువు};

ఘనచతుర్భాహు = కృష్ణుని {ఘనచతుర్భాహు - గొప్పవైన చేతులు నాలుగు కలవాడు, విష్ణువు}; సుందరాకారు = కృష్ణుని {సుందరాకారు - సుందరమైన ఆకారము కలవాడు, విష్ణువు}; ధీరున్ = కృష్ణుని {ధీరుడు - మిక్కిలి ధీరత్వము కలవాడు, విష్ణువు}; చెన్ను = అందము; కల = కల; లేత = లేత; రావి = రావిమ్రాకు; పైన్ = పై; వెన్నుమోపి = వీపు ఆనుకొని; ఉన్న = ఉన్నట్టి; వీరాసన = వీరాసనమున; ఆసీను = కూర్చున్నవానిని; నన్నున్ = నన్ను; కన్నతండ్రి = కన్నతండ్రి; ఆనందపరిపూర్ణు = కృష్ణుని {ఆనందపరిపూర్ణుడు - ఆనందమునకు పరిపూర్ణ రూపుడు, విష్ణువు}; దనుజహరుని = కృష్ణుని {దనుజహరుని - రాక్షసులను సంహరించువాడు, విష్ణువు}.
3-180 ఘనసారరుచివాలుకా సముదంచిత... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఘనసారరుచివాలుకా సముదంచిత
  సైకతవేదికా స్థలమునందు
యమనియమాదియోగాంగక్రియానిష్ఠ
  బూని పద్మాసనాసీనుఁ డగుచు
హరిపాదసరసీరుహన్యస్త చిత్తుఁడై
  బాహ్యేంద్రియవ్యాప్తిఁ బాఱఁ ద్రోలి
సకలవిద్వజ్జన స్తవనీయ సముచితాచార
  వ్రతోపవాసములఁ గ్రుస్సి

తేటగీతి

యున్న పుణ్యాత్ము విగతవయోవికారు
వినుత సంచారు భువనపావన విహారు
యోగిజనగేయు సత్తతిభాగధేయు
నాశ్రితవిధేయు మైత్రేయు నచటఁ గాంచె

iBAT సందర్భం

విదురునికి జ్ఞానవిజ్ఞానాల పట్టు సాధించాలని పట్టుదల కలిగింది. ఉద్దవుని సూచనమేరకు మైత్రేయమహర్షిని వెదకుకుంటూ బయలు దేరాడు. ఆ మహర్షి జ్ఞానదీప్తులతో వెలిగిపోతూ ఉంటాడు. మంచివారికి మేలు చేసే శీలం కలవాడు. తలలు పండిన విద్యావంతులు కూడా ఆయనను ఆశ్రయిస్తారు. గొప్ప తపస్సంపదకల మహర్షి. ఆయనను వెదకుకొంటూ విదురుడు గంగానదిని చేరుకొన్నాడు. అందులో తనివి తీరా స్నానమాచరించాడు. మెల్లగా మైత్రేయులవారిని సందర్శించు కొన్నాడు. ఆ మహాత్ముడు.

iBAT తాత్పర్యము

విదురుని కంటికి మైత్రేయుడు మానవమాత్రుడుగా కనబడ లేదు. ఆ గంగానది ఇసుకతిన్నె పచ్చకర్పూరం పలుకుల అరుగులాగా ఉన్నది. దానిమీద మహర్షి కూర్చున్నాడు. యమము, నియమము మొదలైన ఎనిమిది అంగాల యోగప్రక్రియలను కూర్చుకొని ఉన్నారు. పద్మాసనం వేసికొని ఉన్నాడు. చిత్తంలో శ్రీహరిపాదపద్మాలను భద్రంగా నిక్షేపించు కొని ఉన్నాడు. కన్ను, ముక్కు, చెవి, చర్మము, నాలుక అనేవి వెలుపలి వస్తువుల వైపు పోవటంలేదు. గొప్ప విద్వాంసులు కూడా మెచ్చుకొనే వ్రతాలూ, ఉపవాసాలూ ఆచరిస్తూ శరీరాన్ని ఎండగడుతున్నారు. వయస్సుకు సంబంధించిన ఏ వికారమూఏ కోశానా ఆయనలో కానరాలేదు. ఆయన అడుగు పెట్టిన తావు పవిత్రమై అలరారుతుంది. యోగిజనులందరు అతనిని కొనియాడుతూ ఉంటారు. సత్పురుషులు జ్ఞానంకోసం ఆశ్రయిస్తారు. అట్టి మైత్రేయ మహర్షిని విదురమహాశయుడు దర్శించుకొన్నాడు
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఘనసార = కర్పూరపు పలుకులు; రుచిన్ = ప్రభ, కాంతి; వాలుకా = ఇసుకరేణువులచే; సముదంచిత =చక్కగా ఒప్పుతున్న; సైకత = ఇసుక; వేదికా = తిన్నెలపైని; స్థలమున్ = ప్రదేశము; అందున్ = లో; యమ = యమము; నియమ = నియమము; ఆది = మొదలైన; యోగ = యోగము యొక్క {అష్టాంగయోగ మార్గములు - 1 యమము 2 నియమము 3 ఆసనము 4 ప్రాణాయామము 5 ప్రత్యాహారము 6 ధారణ 7 ధ్యానము 8 సమాధి అని ఎనిమిది (8)}; అంగ = అంగ; క్రియా = క్రియల; నిష్ఠన్ = నిష్ఠను; పూని = వహించి; పద్మాసనా = పద్మాసనముతో {పద్మాసనము - పద్మము వంటి ఆకారము కల (విశిష్టమైన) ఆసనము}; ఆసీనుడు = కూర్చున్నవాడు {ఆసనము - యోగక్రియాచరణాదులకై ప్రత్యేక ఆకారములలో అవయవములను ఉంచుకొనుస్థితి}; అగుచున్ = అవుతూ; హరి = కృష్ణుని; పాద = పాదములు అను; సరసీరుహ = పద్మముల యందు {సరసీరుహము - నీట పుట్టినది, పద్మము}; న్యస్త = లగ్నముచేసిన; చిత్తుడు = మనసుకలవాడు; ఐ = అయ్యి; బాహ్య = వెలుపలి {బాహ్యేంద్రియములు - వెలుపలి కన్ను మొదలగు పంచేంద్రియములు}; ఇంద్రియ = ఇంద్రియముల; వ్యాప్తిన్ = ప్రవర్తనను; పాఱఁదోలి = పోగొట్టి; సకల = సమస్త; విద్వజ్జన = విద్వాంసులచే; స్తవనీయ = స్తుతింబడుటకు; సముచిత = తగినట్టి; ఆచార = ఆచారములు; వ్రత = వ్రతములతోను; ఉపవాసములన్ = ఉపవాసములతోను; క్రుస్సి = చిక్కి;

ఉన్న = ఉన్నట్టి; పుణ్యాత్ము = పుణ్యాత్ముని; విగత = విడిచిన; వయస్ = వయస్సు యొక్క; వికారు = వికారములుకలవానిని; వినుత = కీర్తింపబడుతూ; సంచారు = సంచరిస్తున్నవానిని; భువన = లోకములను; పావన = పవిత్రముచేయుటకై; విహారు = విహరించువానిని; యోగి = యోగులు ఐన; జన = జనులచే; గేయు = కీర్తింపబడువానిని; సత్ = ఉత్తముల; తతి = సమూహములకు; భాగధేయు = భాగ్యమైనవానిని; ఆశ్రిత = ఆశ్రయించిన వారికి; విధేయుడు = అనుకూలమైనవానిని; మైత్రేయున్ = మైత్రేయుని; అచటన్ = అక్కడ; కాంచెన్ = చూసెను.
3-743 తరణిసుధాకర కిరణసమంచిత... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
తరణిసుధాకర కిరణసమంచిత
  సరసీరుహోత్పల స్రగ్విలాసుఁ
గంకణనూపురగ్రైవేయ ముద్రికా
  హారకుండల కిరీటాభిరాముఁ
గమనీయసాగరకన్యకాకౌస్తుభ
  మణిభూషణోద్భాసమానవక్షు
సలలితదరహాసచంద్రికాధవళిత
  చారు దర్పణ విరాజత్కపోలు

తేటగీతి

శంఖచక్రగదాపద్మచారుహస్తు
నళికులాలకరుచి భాస్వదళికఫలకుఁ
బీతకౌశేయవాసుఁ గృపాతరంగి
తస్మితేక్షణుఁ బంకజోదరుని హరిని

iBAT సందర్భం

కృతయుగం ప్రారంభంలోపరమేష్ఠి కర్దమప్రజాపతిని ప్రజాసృష్టి చేయవలసినదిగా ఆజ్ఞాపించినారు. సంతోషించిన కర్దమప్రజాపతి సరస్వతీ నదీతీరంలో పదివేల దివ్యసంవత్సరాలు జపసమాధిలో ఏకాగ్రచిత్తుడై ఉన్నాడు. అతని త్రికరణాలలో సుదర్శనమహాస్వామియే నిరంతరం కదలాడుతూ ఉండేవారు. ఆ స్వామికి అతనిపై అనంతమైన కరుణ కలిగింది. గగనతలంలో నెలకొని అతనికి దర్శనభాగ్యం అనుగ్రహించాడు

iBAT తాత్పర్యము

స్వామి కంఠసీమలోపద్మాల, కువలయాల హారాలుఅందాలు సంతరించుకొంటున్నాయి. వానిని సూర్యచంద్రులకిరణాలు మరింత దేదీప్యమానం చేస్తున్నాయి. కరములకు పెట్టుకొన్న కంకణాలు కాళ్ళకు పెట్టుకొన్న నూపురాలు మెడలో వేసుకొన్న సువర్ణతారహారాలు వ్రేళ్ళకు ధరించిన ఉంగరాలు, కర్ణములకు అలంకరించుకొన్న కుండలాలు, శిరస్సుపై అందాలు చిందిస్తున్న కిరీటము సృష్టినంతా వెలుగొందజేస్తున్నాయి; మంగళదేవత విశాలవక్షఃస్థలంమీద దరహాసకాంతులతో విరాజిల్లుతున్నది. ఆమె నానుకొని కౌస్తుభమణి తొంగితొంగిచూస్తూ నన్ను కూడా కొంచెం గమనించండి అని వేడుకొంటున్నట్లున్నది. చెక్కిళ్ళ నుండి పొంగుకొని వస్తున్న కాంతిరేఖలు స్వామి మోమునుండి వెలువడుతున్న చిరునగవు కాంతులతో సరసాలాడుతున్నాయి. ఒకచేతిలో శంఖం, మరొకచేతిలో చక్రం, ఇంకొకచేతిలో గదా, వేరొకచేతిలో కమలం ఒదిగి ఉన్నాయి. విశాలమైన నెన్నుదురు మీద నిగనిగలాడుతూ ముంగురులు కదులుతున్నాయి. ఆ సోయగం చూడటానికి రెండుకన్నులు చాలవు. నీలమేఘశ్యామలమైన దేహం మీద పచ్చని పట్టుపుట్టం మెరిసిపోతున్నది. పెదవులమీదా, కన్నులలోను కృపాతరంగాలు దోబూచులాడుతున్నాయి. నాభిమండలాన్ని మనోహరమైన పద్మం అలంకరిస్తున్నది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
తరణి = సూర్యుని; సుధాకర = చంద్రుని; కిరణ = కిరణములతో; సమంచిత = ఒప్పారుతున్న; సరసిరుహ = పద్మముల; ఉత్ఫల = కలవపువ్వుల; స్రక్ = దండలతో; విలాసున్ = సొగసైనవానిని; కంకణ = కంకణములు; నూపుర = కాలి అందెలు; గ్రైవేయ = ఆభరణములు; ముద్రికా = ఉంగరములు; హార = ముత్యాల హారములు; కుండల = చెవి కుండలములు; కిరీట = కిరీటము లతో; అభిరామున్ = ఒప్పుతున్నవానిని; కమనీయ = మనోహరమైన; సాగరకన్యకా = లక్ష్మీదేవిచేతను {సాగరకన్యక -సాగరము (సముద్రము) యొక్క కన్యక (పుత్రిక), లక్ష్మీదేవి}; కౌస్తుభ = కౌస్తుభము అనెడి; మణి = మణిచేతను; భూషణ = అలంకరింపబడిన; ఉదత్ = మిక్కిలి; భాసమాన = ప్రకాశవంతమైన; వక్షు = వక్షస్థలముకలవానిని; సలలిత = మనోహరమైన; దరహాస = చిరునవ్వుల; చంద్రికా = వెన్నెలలతో; ధవళిత = తెల్లగా అయిన; చారు = అందమైన; దర్పణ = అద్దాలవలె; విరాజత్ = విరాజిల్లుతున్న; కపోలు = చెక్కిళ్ళుకలవానిని;

శంఖ = శంఖము; చక్ర = చక్రము; గదా = గద; పద్మ = పద్మములతో; చారు = అందమైన; హస్తు = చేతులుకలవానిని; అలి = తుమ్మెదల; కుల = గుంపు వంటి; అలక = ముంగురుల; రుచి = కాంతితో; భాస్వత్ = మెరయుచున్న; అలిక = నుదటి; ఫలకున్ = భాగముకలవానిని; పీత = పచ్చని; కౌశేయ = పట్టుబట్ట; వాసున్ = ధరించినవానిని; కృపా = దయతో; తరంగిత = తొణికిసలాడుతున్న; స్మిత = చిరునవ్వు; ఈక్షణున్ = చూపులుకలవానిని; హరిని = విష్ణుమూర్తిని.
3-830 అయ్యవసరమున నాకాశమున దేవ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అయ్యవసరమున నాకాశమున దేవ
  తూర్యఘోషంబులు దుములమయ్యె
నందిత దేవతా బృందంబు లందంద
  కురిసిరి మందారకుసుమవృష్ఠి
గంధర్వ కిన్నరగానంబు వీతెంచె
  నప్సరోగణముల యాట లొప్పె
వావిరి దిక్కులఁ గావిరి విరిసెను
  దవిలి వార్ధుల కలంకువలు మానె.

తేటగీతి

సాధుజనముల మనములు సంతసిల్లె
హెూమవహ్నులు ప్రభలఁ జెన్నొంది వెలిఁగె
గుసుమఫలభారముల నొప్పెఁ గుజములెల్ల
సర్వసస్యాళి చేనొప్పె జగతి యెల్ల.

iBAT సందర్భం

దేవహూతికి పరమానందం కలిగింది. పతి చెప్పిన విధానాన్ని పరమ శ్రద్ధతో ఆచరించింది. ఆ అర్చనలతో కొన్ని యేండ్లకాలం గడచి పోయింది పద్యంలో: దానవాంతకుడైన దామోదరుడు కర్దముని తేజస్సుతో ఆమెగర్భంలోనికి ప్రవేశించాడు. శమీగర్భంనుండి వైశ్వానరుడు (అగ్నిదేవుడు) వెలువడినట్లుగా స్వామి అవతరించిన సందర్భంలోనిది

iBAT తాత్పర్యము

ఆసమయంలో ఆకాశంలో దేవదుందుభుల మ్రోత చెలరేగింది. ఆనందంతో పారవశ్యం చెందిన దేవతలు గుంపులుకట్టి మందారపూల వానలు కురిపించారు. గంధర్వులు, కిన్నరులు అద్భుతమైన ఆవేశంతోపాటు పాటలు పాడారు. అప్సరసలు ఆటలాడారు. దిక్కులందంతటా నీలి కాంతులు వెల్లివిరిశాయి. సముద్రాలు అలల ఆర్భాటాలు లేకుండా ప్రశాంతంగా ఉండిపోయాయి. ఉత్తమశీలంకల జనులందరూ సంతోషించారు. హెూమాగ్నులు మనో హరమైన కాంతులతో అలరారాయి. పండ్లతో పూవులతో వృక్షజాతులన్నీ బరువెక్కిపోయాయి. నేలతల్లి అన్ని పంటలతో కళకళలాడుతూ ప్రకాశించింది. దేవహూతికి పరమానందం కలిగింది. పతి చెప్పిన విధానాన్ని పరమశ్రద్ధతో ఆచరించింది. ఆ అర్చనలతో కొన్ని యేండ్లకాలం గడచి పోయింది. దానవాంతకుడైన దామోదరుడు. కర్దముని తేజస్సుతో ఆమెగర్భంలోనికి ప్రవేశించాడు. శమీగర్భంనుండి వైశ్వానరుడు (అగ్నిదేవుడు) వెలువడినట్లుగా స్వామి అవతరించాడు
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఆ = ఆ; అవసరంబునన్ = సమయములో; ఆకాశమునన్ = ఆకాశములో; దేవ = దేవతల; తూర్య = బాజాల; ఘోషంబులు = ధ్వనులు; తుములము = విజృంభించినవి; అయ్యెన్ = అయినవి; నందిత = అనందించిన; దేవతా = దేవతల; బృందములు = సమూహములు; అందంద = అక్కడక్కడ; కురిసిరి = కురిపించిరి; మందార = మందార; కుసుమ = పూల; వృష్టి = వాన; గంధర్వ = గంధర్వుల; కిన్నర = కిన్నరల; గానంబున్ = గానములు; వీతెంచెన్ = వినిపించెను; అప్సర = అప్సరసల; గణమున్ = సమూహముల; ఆటలన్ = నాట్యములతో; ఒప్పెను = ఒప్పినవి; వావిరిన్ = మిక్కిలిగా; దిక్కులన్ = దిక్కులను; కావిరి = నలుపు, చీకటి; విరిసెను = విరిగిపోయినది; తవిలి = పూని; వార్థులన్ = సముద్రములలో; కలంతలున్ = కలవరపాటులు; మానెన్ = మానినవి;

సాధు = సాదువులైన; జనముల = జనుల; మనములున్ = మనసులును; సంతసిల్లెన్ = సంతోషించినవి; హోమ = హోమములందలి; వహ్నులు = అగ్నులు; ప్రభలన్ = కాంతులతో; చెన్నొంది = చక్కగ; వెలిగెన్ = వెలిగినవి; కుసుమ = పువ్వులు; ఫల = పండ్లు యొక్క; భరములన్ = బరువులతో; ఒప్పెన్ = చక్కగా ఉన్నవి; కుజములు = చెట్లు {కుజములు - కు (భూమి) అందు జములు (పుట్టినవి), వృక్షములు}; ఎల్లన్ = అన్నీ; సర్వ = సమస్తమైన; సస్య = ధాన్యముల; ఆవళి = రాసులు; చెన్నొందెన్ = అందము సంతరించుకొన్నవి; జగతి = లోకము; లోనన్ = లో.
3-913 దర(ళ)దరవింద సుందరపత్ర రుచిరాక్షు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
దర(ళ)దరవింద సుందరపత్ర రుచిరాక్షు
  సలలిత శ్రీవత్స కలితవక్షు
నీలనీరద నీల నీలోత్పలశ్యాము
  నళికులాకుల మాలికాభిరాముఁ
గౌస్తుభ కలిత ముక్తాహారయుతకంఠు
  యోగిమానస పంకజోపకంఠు
సతతప్రసన్న సస్మిత వదనాంభోజు
  దినకరకోటి సందీప్తతేజు

తేటగీతి

సలలితానర్ఘ రత్నకుండల కిరీట
హారకంకణ కటక కేయూర ముద్రి
కాతులాకోటిభూషు, భక్తప్రపోషుఁ
గింకిణీయుత మేఖలాకీర్ణ జఘను

iBAT సందర్భం

కపిలుడు తల్లికి యోగవిద్యను గురించి తెలుపుతూ సాక్షాత్కరించే శ్రీమన్నారాయణుని రూపురేఖలను ఇలా వివరిస్తున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

ఆ భంగిమలో శ్రీమన్నారాయణుని దివ్యదర్శనం చేస్తూ ఉండాలి. ఆ స్వామి కొంచెంగా వికసిస్తున్న పద్మపత్రాలవంటి కన్నులతో పరమ సుందరంగా ఉంటారు. ఆయన రొమ్ముపై శ్రీవత్సం అనే పుట్టుమచ్చ అలరారుతూ ఉంటుంది. నల్లని మబ్బుల, నల్లకలువలకాంతులన్నీ ఒక చోట రాశిపోసినట్టుగా ఉంటుంది ఆయన దేహం. ఆయన వేసుకొన్న పూలమాలలలో తుమ్మెదలు పరవశించి తిరుగుతూ ఉంటాయి. కౌస్తుభం నాయకమణిగా ఉన్న ముత్యాలహారం మెడలో జాలువారుతూ ఉంటుంది. యోగిజనుల మనస్సు అనే తామరపూవులా ఉంటుంది ఆయన కంఠం, నిరంతరం చిరునవ్వు చిందులాడుతూ ఉంటుంది. ఆయన మోముదమ్మి కోటి భాస్కరుల కాంతి వలే వెలిగిపోతూ ఉంటుంది ఆయన తేజస్సు. రత్నకుండలాలూ, కిరీటము, హారాలూ, వలయాలు, ఉంగరాలు మొదలై నవి ఆ స్వామి దేహకాంతి నుండి అందచందాలను పెంపొందించుకొని మురిసిపోతూ ఉంటాయి. చిరుమువ్వల గలగలలతో ఒడ్డాణం నడుము ను అంటిపెట్టుకొని ఉంటుంది
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
దర(ళ)దరవిందసుందరపత్రరుచిరాక్షున్ = విష్ణుమూర్తిని {దర(ళ)దరవిందసుందరపత్రరుచిరాక్షుడు - దళత్ (విచ్చుకొనుచున్న) అరవింద (పద్మముల) సుందర (అందమైన) పత్ర (రేకుల వంటి) రుచిర( ప్రకాశమైన) అక్షుడు (కన్నులు కలవాడు) , విష్ణువు}; సలలితశ్రీవత్సకలితవక్షున్ = విష్ణుమూర్తిని {సలలితశ్రీవత్సకలితవక్షుడు - సలలిత (అందమైన) శ్రీవత్స (శ్రీవత్సము అనెడి పుట్టుమచ్చ) కలిత (కలిగిన) వక్షున్ (వక్షస్థలము కలవాడు) , విష్ణువు}; నీలనీరదనీలనీలోత్పలశ్యామున్ = విష్ణుమూర్తిని {నీలనీరదనీలనీలోత్పలశ్యాముడు - నీల (నల్లని) నీరద (మబ్బు వలెను) నీల (నల్లని) నీలోత్పల (నల్లకలువ వలెను) శ్యాముడు (నల్లగా ఉన్నవాడు) , విష్ణువు}; అలికులాకులమాలికాభిరామున్ = విష్ణుమూర్తిని {అలికులాకులమాలికాభిరాముఁడు- అలి (తుమ్మెదల) కుల (సమూహము వంటి)అలక( ముంగురుల) మాలికా (గుంపులచే) అభిరాముడు (చక్కనైన వాడు), విష్ణువు}; కౌస్తుభకలితముక్తాహారయుతకంఠున్ = విష్ణుమూర్తిని {కౌస్తుభకలితముక్తాహారయుతకంఠుడు - కౌస్తుభ (కౌస్తుభము అను మణి) కలిత (కూడిన) ముక్త (ముత్యాల) హార (హారములుతో) యుత (కూడిన) కంఠుడు (కంఠము కలవాడు), విష్ణువు}; యోగిమానసపంకజోపకంఠున్ = విష్ణుమూర్తిని {యోగిమానసపంకజోపకంఠుడు - యోగి (యోగుల) మానస (మనసులు అనెడి) పంకజ (పద్మముల) ఉపకంఠుడు (సమీపమున ఉన్నవాడు), విష్ణువు}; సతతప్రసన్నస్మితవదనాంభోజున్ = విష్ణుమూర్తిని {సతతప్రసన్నస్మితవదనాంభోజుడు - సతత (ఎల్లప్పుడును) ప్రసన్న (ప్రసన్నమైన) స్మిత (చిరునవ్వుతో కూడిన) వదన (మోము అనెడి) అంభోజున్ (పద్మము కలవాడు), విష్ణువు}; దినకరకోటిసందీప్తతేజున్ = విష్ణుమూర్తిని {దినకరకోటిసందీప్తతేజుడు - దినకర (సూర్యులు) కోటి (కోటి మందితో సమానమైన) సందీప్తుడు (ప్రకాశము కలవాడు), విష్ణువు};

సలలితానర్ఘ్యరత్నకుండలకిరీటహారకంకణకటకకేయూరముద్రికాతులాకోటిభూషున్ = విష్ణుమూర్తిని {సలలితానర్ఘ్యరత్నకుండలకిరీటహారకంకణకటకకేయూరముద్రికాతులాకోటిభూషుడు - సలలితా (అందమైన) అనర్ఘ్య (వెలకట్టలేని) రత్నములు తాపిన కుండలములు కిరీటములు హారములు కంకణములు కటక (కడియము)లు కేయూర (భుజకీర్తులు) ముద్రికా (ఉంగరములు) తులాకోటి (అందెలు) లతో భూషితుడు (అలంకరింపబడినవాడు), విష్ణువు}; భక్తప్రపోషున్ = విష్ణుమూర్తిని {భక్తప్రపోషుడు - భక్తులను చక్కగా పోషించువాడు, విష్ణువు}; కింకిణీయుతమేఖలాకీర్ణజఘనున్ = విష్ణుమూర్తిని {కింకిణీయుతమేఖలాకీర్ణజఘనుడు - కంకిణీ (గజ్జలు) యుత (కలిగిన) మేఖలా (వడ్డాణము) తో ఆకీర్ణ (కూడిన) జఘనుడు (నడుము కలవాడు)};
3-915 కంజాత కింజల్క పుంజరంజిత (సీసము)
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
కంజాత కింజల్క పుంజరంజిత పీత
  కౌశేయవాసు జగన్నివాసు
శత్రుభీకర చక్రశంఖగదా పద్మ
  విహిత చతుర్బాహు విగతమోహు
నుతభక్తలోక మనోనేత్ర వర్ధిష్ణు
   లాలితసద్గుణాలంకరిష్ణు
వరకుమారక వయః పరిపాక
  సుశ్లోకు సుందరాకారు యశోవిహారు

తేటగీతి

సకలలోక నమసృత చరణకమలు
భక్తలోకపరిగ్రహ ప్రకటశీలు
దర్శనీయు మనోరథదాయిఁ గీర్త
నీయ తీర్ధయశోమహనీయ మూర్తి

iBAT సందర్భం

కపిల మహర్షికి ఇంకా తనివి తీరలేదు. ఆ శ్రీమన్నారాయణుడి అందచందాలను వర్ణిస్తూనే ఉన్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

బంగారుకాంతులను విరజిమ్మే పట్టు పీతాంబరం తాల్చి ఉంటాడు. లోకాలన్నీ ఆయనలో ఉన్నవాడు. శత్రువులకు గుండెదడ పుట్టించే చక్రము, శంఖము, గద, పద్మము నాలుగు చేతులలో స్వామి యెప్పుడు తమ్ము అనుగ్రహిస్తాడో అన్నట్లుగా మెలకువతో ఉంటాయి. జీవులలో ఉండే ఏవిధమైన మోహమూ ఆ స్వామిలో కానరాదు. తన్ను కొనియాడే దేవతల మానవభక్తుల కన్నులను, మనస్సును సంతోషింపజేస్తూ ఉంటారు. సద్గుణమే ఆయనకు గొప్ప భూషణం. బాల్యం గడచిన తరువాత కౌమార కమైన వయస్సు పరిపాకానికి వచ్చినట్లు ఉంటుంది ఆ స్వామిరూపం, పరమసుందరమైన ఆకారం, పరమఆదరణీయమైన యశస్సు, ఆయన పాదపద్మాలకు -నమస్కరిస్తూ సర్వలోకవాసులూ నెట్టుకొంటూ ఉంటారు. భక్తులను నిరంతరం తల్లి పిల్లలనువలె దగ్గరకు తీసుకుంటాడు. ఎంత చూచినా తనివి తీరదు. అందరి మనోరథాలూ తీరుస్తూ ఉంటాడు. ఆయన మహనీయమూర్తి సర్వదా కొనియాడదగినది. అది ఒక తీర్ధం.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
కంజాతకింజల్కపుంజరంజితపీతకౌశేయవాసున్ = విష్ణుమూర్తిని {కంజాతకిజల్కపుంజరంజితపీతకౌశేయవాసుడు - కంజాత (పద్మముల)యొక్క కింజల్క (కేసరముల) పుంజ (సమూహము) వలె రంజిత (రంజిల్లుతున్న) పీత (పచ్చని) కౌశేయ (పట్టువస్త్రము)లను ధరించినవాడు, విష్ణువు}; జగన్నివాసున్ = విష్ణుమూర్తిని {జగన్నివాసుడు - జగత్ (విశ్వము)లకు వాసుడు (నివాసమైనవాడు), విష్ణువు}; శత్రుభీకరచక్రశంఖగదాపద్మవిహితచతుర్భాహున్ = విష్ణుమూర్తిని {శత్రుభీకరచక్రశంఖగదాపద్మవిహితచతుర్భాహుడు - శత్రువులకు భయంకరమైన చక్రము శంఖము గదా పద్మములు తో విహిత (కూడిన) చతుర్ (నాలుగు 4) బాహుడు (చేతులు కలవాడు) , విష్ణువు}; విగతమోహున్ = విష్ణుమూర్తిని {విగతమోహుడు - విగత (వదలిపెట్టేసిన) మోహము కలవాడు, విష్ణువు}; నుతభక్తలోకమనోనేత్రవర్ధిష్ణున్ = విష్ణుమూర్తిని {నుతభక్తిలోకమనోనేత్రవర్ధిష్ణుడు - నుత (కీర్తింపబడిన) భక్తలోకముల మనోనేత్రమును వర్ధిష్టుడు (పోషించువాడు), విష్ణువు}; లాలితసద్గుణాలంకరిష్ణున్ = విష్ణుమూర్తిని {లాలితసద్గుణాలంకరిష్ణుడు - లాలిత (మనోహరత కలిగిన) సద్గుణములచే అలంకరించబడినవాడు, విష్ణువు}; వరకుమారకవయఃపరిపాకున్ = విష్ణుమూర్తిని {వరకుమారకవయఃపరిపాకుడు - వర (ఉత్తమమైన) కుమారక వయస్సుతోడి పరువము కలవాడు, విష్ణువు}; సుశ్లోకున్ = విష్ణుమూర్తిని {సుశ్లోకు - చక్కగ కీర్తింపబడువాడు, విష్ణువు}; సుందరాకారున్ = విష్ణుమూర్తిని {సుందరాకారుడు - సుందరమైన ఆకారము కలవాడు , విష్ణువు}; యశోవిహారున్ = విష్ణుమూర్తిని {యశోవిహారుడు - యశస్ (కీర్తి)తో విహారుడు (విహరించువాడు), విష్ణువు};

సకలలోక నమస్కృత చరణకమలున్ = విష్ణుమూర్తిని {సకలలోకనమస్కృతచరణకమలు - సమస్తమైన లోకులచేతను నమస్కరింపబడిన. పాదపద్మములు కలవాడు, విష్ణువు}; భక్తలోకపరిగ్రహప్రకటశీలున్ = విష్ణుమూర్తిని {భక్తలోకపరిగ్రహప్రకటశీలుడు - భక్తుల లోక (అందరను) పరిగ్రహ (అనుగ్రహించు) శీలము (వ్యక్తిత్వము, ప్రవర్తన) కలవాడు, విష్ణువు}; దర్శనీయమనోరథదాయిఁన్ = విష్ణుమూర్తిని {దర్శనీయమనోరథదాయుడు - దర్శనీయ (ఊహించు కొనగలిగిన) మనోరథ (కోరిక)లను దాయుడు (ఇచ్చువాడు), విష్ణువు}; కీర్తనీయతీర్థయశోమహనీయమూర్తిన్ = విష్ణుమూర్తిని {కీర్తనీయతీర్థయశోమహనీయమూర్తి - కీర్తనీయ (పొగడదగిన) తీర్థ (పుణ్యవంతమైన) యశస్సు కల మహనీయ మూర్తి (స్వరూపము కలవాడు), విష్ణువు};

చతుర్ధ స్కంధం

4-902 ఘనమేరుశృంగ సంగత నీలమేఘంబు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఘనమేరుశృంగ సంగత నీలమేఘంబు
  నెఱి గరుడస్కంధనివసితుండు
కమనీయనిజదేహకాంతి విపాటితా
  భీలాఖిలాశాంతరాళతముఁడు
సుమహితాస్టాయుధ సుమనోమునీశ్వర
  సేవకపరిజనసేవితుండు
మండిత కాంచనకుండలరుచిరోప
  లాలితవదన కపోలతనుఁడు

తేటగీతి

జారునవరత్నదివ్యకోటీరధరుఁడుఁ
గౌస్తుభప్రవిలంబమంగళగళుండు
లలితపీతాంబర ప్రభాలంకృతుండు
హారకేయూరవలయమంజీరయుతుఁడు

iBAT సందర్భం

విదురమహాశయా! ప్రచేతసులు తండ్రి యాజ్ఞమేరకు సముద్ర గర్భంలో జపయజ్ఞంతో తపస్సు చేశారు. అది పదివేలయేండ్లు సాగింది. వారి తపస్సును గమనించి దయకు నిదానమైన అంతరంగం గలవాడూ, అభయం అనుగ్రహించేవాడూ, సనాతనుడూ అయిన అచ్యుతుడు తన దేహకాంతులతో వారి తపోవేదనలు శాంతి పొందే విధంగా చేస్తూవారికి ప్రత్యక్షమయ్యాడు అని మైత్రేయులవారు అంటున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

గరుత్మంతుని మూపుపై ఉన్న ఆ స్వామి మేరుపర్వతం శిఖరాలమీద కదులుతున్న నీలమేఘంలా ఉన్నాడు. చూడముచ్చట అయిన దేహకాంతి దిక్కుల నడుమ నిక్కుతున్న చీకట్లను తుక్కుదూగరగా కొట్టివేస్తున్నది. గొప్పశక్తి సంపదగల ఎనిమిది ఆయుధాలు, దేవతలు, మహర్షులు, పరిజనులు స్వామిని సేవించుకొంటూ వెనుక నడిచి వస్తున్నారు. బంగారు కుండలముల కాంతులను మోముకాంతీ, చెక్కిళ్ళకాంతీ రెట్టింపు చేస్తున్నది. మనోజ్ఞమైన నవ రత్నాలు కూర్చిన దివ్యకిరీటం శిరస్సుమీద వెలిగిపోతున్నది. మెడలో కౌస్తుభమణిహారం వ్రేలాడుతూ ప్రకాశిస్తున్నది. కట్టిన పట్టుపుట్టం ప్రభలు పట్టశక్యం కాకుండా ఉన్నాయి. అనేకమైన భూషణాలు నిలువెల్లా అందచందాలను కుమ్మరిస్తున్నాయి.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఘన = గొప్ప; మేరు = మేరు; శృంగ = పర్వతశిఖరము; సంగతన్ = సాంగత్యముగల; నీలమేఘంబున్ = నీలిమేఘము వలె; నెఱిన్ = నిండుగా; గరుడ = గరుత్మంతుని; స్కంధ = మూపున; నివసితుండున్ = వసించుతున్నవాడు; కమనీయ = మనోజ్ఞమైన; నిజ = తన; దేహ = శరీర; కాంతి = కాంతిచే; విపాటిత = విరగగొట్టబడిన; ఆభీల = భయంకరమైన; అఖిలా = సమస్తమైన; ఆశాంత = దిక్కుల; అంతరాళ = లోపలి; తముండు = చీకటిగలవాడు; సు = మిక్కిలి; మహిత = గొప్ప; అష్ట = ఎనిమిది; ఆయుధ = ఆయుధములు {విష్ణుని అష్టాయుధములు - 1 శంఖము 2చక్రము 3శారజ్ఞము అనెడి విల్లు, 4కత్తి 5పద్మము 6గదా 7దండము 8శూలము}; సుమనః = దేవతలు; ముని = మునులలో; ఈశ్వర = శ్రేష్ఠులు; సేవక = సేవకులు; పరిజన = పరివారములుచేతను; సేవితుండు = సేనింపబడుతున్నవాడు; మండిత = అలంకృతమైన; కాంచన = బంగారపు; కుండల = చెవికుండలముల; రుచిర = కాంతులచే; ఉపలాలిత = బుజ్జగింపబడుతున్న; వదన = మోము; కపోల = చెక్కిళ్ళ; తలుడు = ప్రదేశములు కలవాడు.

చారు = అందమైన; నవరత్న = నవరత్నములు పొదిగిన; దివ్య = దివ్యమైన; కోటీర = కిరీటము; ధరుడు = ధరించినవాడు; కౌస్తుభ = కౌస్తుభమణి; ప్రవిలంబ = చక్కగావేళ్ళాడుతున్; మంగళ = శుభప్రదమైన; గళుండు = కంఠముగలవాడు; లలిత = అందమైన; పీతాంబర = పట్టుబట్టల; ప్రభా = కాంతులచే; అలంకృతుడు = అలంకరింపబడినవాడు; హార = హారములు; కేయూర = బాహుపురులు; వలయ = కంకణములు; మంజీర = అందెలు; యుతుడు = కలిగినవాడు.

పంచమ స్కంధం

5-43 అంత నావిషృత కాంతచతుర్భుజం... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అంత నావిషృత కాంత చతుర్భుజం
  బులును బీతాంబరంబును వెలుంగ
శ్రీవత్సకౌస్తుభశ్రీరమా చిహ్నంబు
  లురమందు రమ్యమై యిరవుపడఁగ
శంఖచక్రగదాంబుజాత ఖడ్గాదిది
  వ్యాయుధంబులు చేతులందు మెఱయ
నతులిత నవరత్న హాటకాంకిత నూత్న
  ఘనకిరీటద్యుతుల్ గడలుకొనఁగఁ

తేటగీతి

గర్ణకుండల కటిసూత్రకనకరత్న
హారకేయూర వర నూపురాది భూష
ణముల భూషితుఁడైన శ్రీనాయకుండు
దంపతుల కప్పుడెదురఁ బ్రత్యక్షమయ్యె.

iBAT సందర్భం

ఆగ్నీధ్రుని పెద్దకొడుకు నాభి సంతానంకోసం తన అంగనతో కలసి యజ్ఞపురుషుడైన వాసుదేవుని అతుల భక్తిశ్రద్ధలతో ఆరాధించాడు. ఇంకా అనేక యజ్ఞధర్మాలతో, శ్రద్ధ మొదలైన వాని యోగాలతో పరమేశ్వరుని మెప్పించాడు. సాధారణంగా అంత సులభంగా ప్రసన్నుడు కాని పుండరీకాక్షుడు భక్తవత్సలుడై మనోహరములైన అవయవాలతో అతని హృదయంలో పీటపెట్టుకొని కూర్చున్నవాడు తన రూపాన్ని అతనికి దృష్టి గోచరం చేయాలని సంకల్పించాడు

iBAT తాత్పర్యము

ఓహెూ! ఏమి ఆస్వామి దివ్యరూపం! లోకరక్షణకోసమే అప్పుడే పుట్టాయా అన్నట్టి నాలుగు భుజాలు బంగారువన్నె పట్టుపుట్టం, శ్రీవత్సం అనే పుట్టుమచ్చ, కౌస్తుభమనే దివ్యమణి, అమ్మవారు శ్రీమహాలక్ష్మి చక్కగా సద్దుకొని ఆ వక్షస్థలంమీద కదలాడుతున్నారు. శంఖము, చక్రము, గద, పద్మము, ఖడ్గము మొదలైన దివ్యాయుధాలు తమతో స్వామికి ఏక్షణంలో పనిపడుతుందో అని సర్వసన్నద్ధంగా అలరారుతున్నాయి. శిరసుపైని కిరీటం చూస్తే సృష్టిలోని మిక్కిలి విలువగల రత్నాలన్నీ చక్కగా అమర్చిన సువర్ణమయమై అలరారుతున్నది. కర్ణములకు కాంతులను విరజిమ్ము తున్న కుండలాలు, నడుమున బంగారు మొలత్రాడు, కనకరత్నహారాలు కేయూరాది భూషణాలు, దివ్యంగా మెరిసిపోతున్నాయి. అటువంటి శ్రీ నాయకుడు ఆ దంపతుల కన్నులముందు ప్రత్యక్షమయ్యాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అంతన్ = అంతట; ఆవిష్కృత = ప్రత్యక్షము చేయబడిన; కాంత = మనోహరమైన; చతుర్భుజంబులునున్ = నాలుగు చేతులును; పీత = పట్టు; అంబరంబున్ = బట్టలును; వెలుంగన్ = ప్రకాశించుతుండగా; శ్రీవత్స = శ్రీవత్సము {శ్రీవత్సము - విష్ణుమూర్తి వక్షస్థలముపైనుండెడి పుట్టుమచ్చ}; కౌస్తుభ = కౌస్తుభ మణి; శ్రీరమా = లక్ష్మీదేవి యనెడి; చిహ్నంబులు = గుర్తులు; ఉరము = వక్షము; అందున్ = పైన; రమ్యము = మనోహరముగానున్నవి; ఐ = అయ్యి; ఇరవుపడగ = నివాసము యేర్పరుచుకొనగ; శంఖ = శంఖము; చక్ర = చక్రము; గద = గద; అంబుజాత = పద్మము; ఖడ్గ = ఖడ్గము; ఆది = మొదలగు; దివ్య = గొప్ప; ఆయుధంబులున్ = ఆయుధములు; చేతులు = చేతుల; అందున్ = లో; మెఱయన్ = ప్రకాశించుతుండగా; అతులిత = సాటిలేని; నవరత్న = నవరత్నములు; హాటక = బంగారమున; అంకిత = పొదిగిన; నూత్న = కొత్త; ఘన = గొప్ప; కిరీట = కిరీటము యొక్క; ద్యుతుల్ = కాంతులు; కడలు = దిక్కులందు; కొనగన్ = వ్యాపించగా; కర్ణకుండల = చెవులకుండలములు.

కటిసూత్ర = మొలనూలు; కనకరత్నహార = బంగారురత్నహారములు; కేయూర = భుజకీర్తులు; వర = శ్రేష్టమైన; నూపుర = కాలియందియలు; ఆది = మొదలగు; భూషణములన్ = అలంకారములతో; భూషితుడున్ = అలంకరింపబడినవాడు; ఐన = అయిన; శ్రీనాయకుండు = విష్ణుమూర్తి {శ్రీనాయకుండు - శ్రీ (లక్ష్మీదేవికి) నాయకుండు (ప్రభువు), విష్ణువు}; దంపతుల్ = భార్యాభర్తల; కిన్ = కి; అప్పుడు = అప్పుడు; ఎదురన్ = ఎదురుగా; ప్రత్యక్షమున్ = ప్రత్యక్షము; అయ్యెన్ = అయ్యెను.

షష్ఠ స్కంధం

6-218 భర్మాచలేంద్ర ప్రపాత ద్వయంబునఁ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
భర్మాచలేంద్ర ప్రపాత ద్వయంబునఁ
  గలిగిన నీలంపు గనులనంగ
మొనసి తార్క్ష్యుని యిరుమూపు పైనిడినట్టి
  పదముల కాంతులు పరిఢవిల్లఁ
జండ దిఙ్మ్ండల శుండాలకరముల
  కైవడి నెనిమిది కరములమరఁ
జక్రకోదండాసిశంఖనందకపాశ
  చర్మగదాదుల సరవిఁ బూని

ఆటవెలది

నల్లమేను మెఱయనగు మొగంబలరంగఁ
జల్లచూపు విబుధసమితిఁ బ్రోవ
బసిఁడి కాసెఁ బూని బహుభూషణ కిరీట
కుండలములకాంతి మెండుకొనఁగ.

iBAT సందర్భం

తత్త్వమును నిర్ణయించి చూపే భావాలను ప్రోది చేసుకొని దక్షుడు పరమాత్మను స్తుతించాడు. అప్పుడు భక్తవత్సలుడైన పరమాత్మ దక్షునికి సాక్షాత్కరించాడు

iBAT తాత్పర్యము

అదేమిటి? ఓహో బంగారుకొండలా ఉంది. దానికి అటువైపు ఒకటి ఇటువైపు ఒకటీ రెండు జల పాతాలు తెల్లనికాంతులను విరజిమ్ముతూ జాలువారుతున్నాయి. కాదండీ! ఆ బంగారుకొండ గరుత్మంతుడు. రెండు జలపాతాలు ఇటూ అటూ చాపి కూర్చున్న స్వామిపాదాలు. ఆహా! ఎంత అద్భుత, ఆనందదాయకమైన దృశ్యమో. అవేవో ఎనిమిది వస్తువులు చాలా గొప్ప తేజస్సుతో మెరిసిపోతున్నాయి. తేరిపారజూస్తే అవి స్వామి ఎనిమిది చేతులలో విరాజిల్లుతున్న సుదర్శనమనే చక్రము, శాంగమనే ధనుస్సు, వాడియైన బాణాలూ, నందకమనే ఖడ్గమూ, పాంచజన్యమనే శంఖమూ, పాశమూ,డాలూ కౌమోదకి అనే గద- అనే ఆయుధాలుగా బుద్ధికి తెలియవస్తున్నాయి. నీలమేఘంవంటి దేహశోభతో అలరారుతున్నాడు స్వామి . నవ్వుమొగంతో ఒప్పారుతున్నాడు. చల్లని చూపులతో తిలకిస్తున్నాడు. బంగారు ఒడ్డాణం నడుముచుట్టూ బిగించుకొని కాంతిపుంజాలను పుక్కిలిస్తూ ఉన్నది. రత్నాలూ, వజ్రాలూ, వైడూర్యాలూ విక్షేపించిన కిరీటం వెలుగులను చిమ్ముతూ తలపై అలరారుతున్నది. కుండలాల కాంతి దిగంతాలవరకు వ్యాపిస్తూనే ఉన్నది. ఆ విధంగా విరాజమానుడైన శ్రీమన్నారాయణమూర్తి దక్షునికి సాక్షాత్కరించాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
భర్మాచలేంద్ర = మేరుపర్వతము యొక్క {భర్మాచలేంద్రము - భర్మ (బంగారు) చల (కొండ)లలో ఇంద్రము (శ్రేష్ఠమైనది), మేరుపర్వతము}; ప్రపాత = కొండ చరియల; ద్వయంబునన్ = జంట యందు; కలిగిన = ఉన్నట్టి; నీలంపు = ఇంద్రనీలముల; గనులు = గనులు; అనగ = అన్నట్లు; మొనసి = కలిగి; తార్క్ష్యుని = గరుత్మంతుని; ఇరు = రెండు (2); మోపులు = భుజములు; పైన్ = మీదను; ఇడినట్టి = పెట్టినట్టి; పదముల = పాదముల; కాంతులు = ప్రకాశములు; పరిఢవిల్లన్ = అతిశయించగా; చండ = భయంకరమైన; దిఙ్మండలశుండాల = దిగ్గజముల యొక్క {దిఙ్మండల శుండాలు - దిక్ (దిక్కుల) చివర మండల (స్థలము లందలి) శుండాలములు (ఏనుగులు), దిగ్గజములు}; కరముల = తొండముల; కైవడి = వలె; ఎనిమిది = ఎనిమిది (8); కరములన్ = చేతులలోను; అమరన్ = అమరిన; చక్ర = చక్రము; కోదండ = విల్లు; అసి = ఖడ్గము; శంఖ = శంఖము; నందక = నందకము యనెడి కత్తి; పాశ = త్రాడు; చర్మ = శతచంద్రము; గద = గద; అదుల = మొదలైనవానిని; సరవిన్ = వరుసగా; పూని = ధరించి;

నల్ల = నల్లని; మేను = దేహము; మెఱయన్ = మెరుస్తుండగా; నగు = నవ్వు; మొగంబు = ముఖము; అలరంగ = ప్రకాశించగా; చల్ల = చల్లని; చూపు = చూపు; విబుధ = దేవతల, జ్ఞానుల; సమితిన్ = సమూహమును; ప్రోవన్ = కాపాడుతుండగా; పసిడి = బంగారు; కాసెన్ = కాసెకోక, దట్టి; పూని = ధరించి; బహు = అనేక; భూషణ = అలంకారములు; కిరీట = కిరీటములు; కుండలముల = చెవికుండలముల; కాంతి = వెలుగులు; మెండుకొనగ = అతిశయించగా.
6-355 అర్ధంబు వేడెడు నర్థులు గలరుగా... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అర్ధంబు వేడెడు నర్థులు గలరుగా
  కంగంబు వేడెడి యర్ధిఁ గలఁడె?
తగఁ గోరికల నిచ్చు దానశీలుఁడు కల్గుఁ
  దన దేహమీనేర్చు దాత కలఁడె?
యీనేర్చువాఁడు దన్నిచ్చిన రోయక
  చంపెడు నట్టి యాచకుఁడు గలఁడె?
చంపియుఁ బోవక శల్యంబులన్నియు
  నేరి పంచుకపోవువారు గలరె?

ఆటవెలది

రమణ లోకమెల్ల రక్షించువారికి
హింససేయు బుద్ధి యెట్లు వొడమె?
బ్రాఁతియైన యట్టి ప్రాణంబుపైఁ దీపు
తమకుఁ బోలె నెదిరిఁ దలఁప వలదె?

iBAT సందర్భం

దేవతలు త్వష్టను అతని దేహాన్ని తమ ప్రయోజనం కోసం ఇవ్వమని అడుగగా ప్రతిజీవీ బ్రతికి ఉండాలి అనుకొంటాడు. అన్నింటికంటె అతి ప్రియమైనది దేహం. సాక్షాత్తు అచ్యుతుడే వచ్చి అర్థించినా తన దేహం ఇచ్చే దాత ఉంటాడా?

iBAT తాత్పర్యము

ధనాలూ, ధాన్యాలూ కోరే బిచ్చగాండ్రు ఉంటారు కానీ ఎక్కడైనా నీ దేహం ఇవ్వవయ్యా అని అడిగే యాచకుడు ఉంటాడా? ఒకవేళ అడిగితే మాత్రం తీసుకోండయ్యా అంటూ ఇచ్చే దాత ఉంటాడా? ఒకవేళ ఇస్తే మాత్రం ఆ దేహాన్ని చంపి పబ్బం గడుపుకొనే నీచులు ఉంటారా?పైగా ఆ దేహంలోని ఎముకలు ఏరుకొనిపోయే కర్కశహృదయులు ఉంటారా నిజానికి మీరు దేవతలు. లోకాలన్నింటినీ రక్షించవలసిన కర్తవ్యం ఉన్న వారు. అట్టి మీకు హింసాత్మకమైన బుద్ధి ఎలా పుట్టింది? ఎవరైనా అడిగితే మీప్రాణాలు మీరు ఇవ్వగలరా? ప్రాణం ఎవరికైనా చాలా ఇష్టమైన వస్తువు కదా! ఎదుటివానిని మీవంటివాడే అన్నట్లు చూడగలిగిన బుద్ధి ఉండవద్దా? అని దధీచి దేవతలను కడిగి పారవేశాడు
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అర్థంబున్ = ధనమును; వేడెడు = కోరెడు; అర్థులున్ = వేడెడివారు; కలరు = ఉన్నారు; కాక = అలాకాకుండ; అంగంబున్ = శరీరమును; వేడెడి = అర్థించెడి; అర్థి = కోరెడివాడు; కలడె = ఉన్నాడా ఏమి; తగు = యుక్తమైన; కోరికలన్ = అడిగినవాటిని; ఇచ్చు = ఇచ్చెడి; దానశీలుడు = దాన మిచ్చెడి వర్తన గలవాడు, దాత; కల్గున్ = ఉండును; తన = తన యొక్క; దేహమున్ = శరీరమును; ఈన్ = ఇచ్చెడి; నేర్చు = నేర్పు గల; దాత = దానము నిచ్చువాడు; కలడే = ఉండునా ఏమి; ఈన్ = ఇచ్చెడి; నేర్చు = నేర్పుగల; వాడు = వాడు; తన్నున్ = తనదేహమును; ఇచ్చినన్ = ఇచ్చి నప్పటికిని; రోయక = ఏహ్యపడక; చంపెడునట్టి = చంపివేసెడి; యాచకుడు = అర్థి; కలడె = ఉన్నాడా ఏమి; చంపియు = చంపేసి; పోవక = వెళ్ళిపోక; శల్యంబులు = ఎముకలు; అన్నియున్ = అన్నిటిని; ఏఱి = ఏరుకొని; పంచుకపోవు = పట్టుకుపోయెడి; వారు = వారు; కలరె = ఉన్నారా ఏమి.

రమణన్ = మనోజ్ఞముగ; లోకము = లోకములు; ఎల్లన్ = అన్నిటిని; రక్షించు = పాలించెడి; వారు = వారల; కిన్ = కి; హింస = సంహరము; చేయు = చేసెడి; బుద్ధి = భావము; ఎట్టు = ఏ విధముగ; పొడమె = పుట్టెను; భ్రాంతి = భ్రాంతి; ఐనన్ = అయిన; అట్టి = అటువంటి; ప్రాణంబు = ప్రాణముల; పై = మీద; తీపు = తీపి; తమ = తమ; కున్ = కు; పోలెన్ = వలె; ఎదిరి = ఎదుటివారిని; తలప = భావించ; వలదె = వద్దా.
6-441ఉర్వరఁగల రేణువులకన్న దట్టమై... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఉర్వరగల రేణువులకన్న దట్టమై
  కడునొప్పు జీవసంఘములు గలవు.
ఆ జీవములలోన నరయ ధర్మాయత
  మతి వసించినవారు మనుజజాతి
ఆ మనుష్యులలోనఁ గామంబు బెడఁబాసి
  మోక్షార్థులగు వారు మొదలనరిది
మోక్షమార్గం బాత్మమూలంబుగా నుండు
  వారిలో ముక్తులు వేరుతఱచు

తేటగీతి

ముక్తులైనట్టివారిలో యుక్తిఁ దలఁప
జాల దుర్లభుఁ డమితప్రశాంతపరుఁడు
పరమసుజ్ఞాననిరతుండు భద్రగుణుఁడు
రమణ శ్రీవాసుదేవ పరాయణుండు ..

iBAT సందర్భం

యోగివరేణ్యా! శుకమహామునీ! ఈ సందర్భంలో నా మనస్సులో ఒక ప్రశ్న కదలాడుతున్నది. వృత్రుడు పాపాత్ముడు అని తెలియవస్తున్నది. వాడు నిరంతరం రజస్తమోగుణాలు లోపలా వెలుపలా నింపుకొన్న నికృష్టుడు. అట్టివానికి మాధవపదభక్తి ఎలా గలిగింది? సత్వగుణం నిలువెల్లా నిలుపుకొన్న సమబుద్దులకు కూడ ఇటువంటి విష్ణుభక్తి అలవడదంటారే?.

iBAT తాత్పర్యము

సృష్టిలో నేలమీద దుమ్ము కణాలెన్ని ఉన్నాయో అంతసంఖ్యలో ప్రాణి కోటి ఉన్నది. అందులో ధర్మాధర్మవివేకం ఒక్క మానవజాతికి మాత్రమే ఉన్నది. ఆ మనుష్యులలో కూడ పెద్దశాతంలో జనులు అర్థకామాల కోసమే అంగలారుస్తూ ఉంటారు. మోక్షం కోసం ప్రయత్నించేవారు చాలా తక్కువ. ఒకవేళ పూర్వజన్మ పుణ్యకర్మవిశేషంవలన మోక్షమార్గంలోనికి ప్రవేశించినా మోక్షసిద్ధిపొందేవారు చాలా దుర్లభంగా ఉంటారు. అందులోనూ విశిష్టంగా చెప్పుకోదగినవాడు శ్రీమన్నారాయణునియందు నిరంతర భక్తిభావన కలవాడు మాత్రమే. ఇట్టిస్థితిలో అసుర సంపదను అణువణువునా నింపుకొన్న వృత్రుడు శ్రీమన్నారాయణభక్తుడెలా అయినాడు?
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఉర్వరన్ = భూమండలమున ; కల = ఉన్నట్టి; రేణువులు = ఇసుక రేణువులు; కన్నన్ = కంటెను; దట్టము = సాంద్రత గలది; ఐ = అయ్యి; కడున్ = మిక్కిలి; ఒప్పు = ఒప్పెడి; జీవ = ప్రాణుల; సంఘములు = జాతులు; కలవు = ఉన్నవి; ఆ = ఆ; జీవముల్ = ప్రాణుల; లోనన్ = అందు; అరయన్ = చూడగా; ధర్మ = ధర్మముతో; ఆయత = కూడిన; మతి = బుద్ధి; వహించిన = ధరించిన; వారు = వారు; మనుజ = మానవ; జాతి = జాతి; ఆ = ఆ; మనుష్యుల్ = మానవుల; లోనన్ = అందును; కామంబున్ = కామమును; ఎడబాసి = విడిచిపెట్టి; మోక్షార్థులు = ముక్తిని కోరెడివారు; అగు = అయిన; వారు = వారు; మొదలన్ = ముందే; అరిది = దుర్లభము; మోక్ష = ముక్తి; మార్గంబున్ = పథమును; ఆత్మ = తమకు; మూలంబుగాన్ = ముఖ్యమైనదిగా; ఉండు = ఉండెడి; వారి = వారి; లోన్ = అందు; ముక్తులు = మోక్షము సాధించినవారు; లేరు = లేరు; తఱచున్ = ఎక్కువగా;

ముక్తులు = మోక్షము సాధించినవారు; ఐనట్టి = అయినట్టి; వారి = వారి; లోన్ = అందు; యుక్తిదలపన్ = తరచిచూసినచో; చాలన్ = మిక్కిలి; దుర్లభుడు = దొరకనివాడు; అమిత = మిక్కిలి; ప్రశాంతి = అత్యంత శాంత గుణుడు; పరమ = అత్యుత్తమమైన; సు = మంచి; జ్ఞాన = జ్ఞానమున; నిరతుండు = మిక్కిలి యాసక్తి గలవాడు; భద్ర = శుభములైన; గుణుడు = గుణములు గలవాడు; రమణన్ = మనోజ్ఞముగా; శ్రీ = శోభనకరమైన; వాసుదేవ = నారాయణుని యెడల {వాసుదేవ - ఆత్మలందు వసించెడి దేవుడు, విష్ణువు}; పరాయణుండు = లగ్నమైనవాడు.
6-467 తారహారపటీరధవళదేహమువాని ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
తారహారపటీరధవళదేహమువాని
  రమణీయ నీలాంబరంబువాని
మణికిరీటస్ఫురన్మస్తకంబులవాని
  కంకణకేయూరకరమువాని.
గర్భురమయదీప్తకటిసూత్రములవాని
  దరళయజ్ఞోపవీతములవాని
నతి సుప్రసన్న వక్త్రాంబుజంబులవాని
  దరుణ వివృత్తనేత్రములవాని

ఆటవెలది

సిద్ధమండలంబు సేవింపఁ బుణ్యప్ర
సిద్ధివెలసినట్టి యిద్ధచరితుఁ
బద్మలోచనునకుఁ బాదపీఠంబైన
ఘనునిఁ బన్నగేంద్రుఁగాంచెనతఁడు

iBAT సందర్భం

చిత్రకేతుడు నారదులవారు చెప్పినట్లుగా నిద్రాహారాదులు మాని వైచి సమాధిస్థితిని అలవరచుకొని నారాయణరూపమైన విద్యను ఏడు దినములు రాత్రి అనక, పగలనక పరమనిష్ఠతో జపించి, ఆహద్దు ముగిసిన వెంటనే విద్యాధరులనే ఒక దేవజాతివారికి అధిపతిగా పదవి పొందినాడు. చాలా గొప్ప మేలు జాతి వస్తువులతో ఏర్పడిన ఒక దివ్యవిమానం కూడా అతనికి లభించింది. దానితో అతడు మనోవేగంతో మూడులోకాలూ తిరుగుతున్నాడు.పిమ్మట కొన్నిదినాలకు -

iBAT తాత్పర్యము

ఆ చిత్రకేతునకు ఆదిశేషుని రూపంలో శ్రీమహావిష్ణుదర్శన భాగ్యం కలిగింది. నిలువెల్లా తెల్లనికాంతులు వెలిగిపోతున్నాయి. రమ ణీయమైన నీలవర్ణపు వస్త్రంతో అలరారుతున్నాడు. మణికిరీటాలు వేయి తలలపైనా ప్రకాశిస్తున్నాయి. కంకణాలూ, కేయూరాలూ చేతులందు వెలుగొందుతున్నాయి. వింతవింతకాంతులు విరజిమ్మే కటిసూత్రం (ఒడ్డాణం వంటిది) నడుమును చుట్టుకొని ఉన్నది. తెల్లనికాంతులతో జన్నిదం ఒప్పారుతున్నది. ముఖాలన్నీ పద్మములవలె ప్రసన్నంగా చూడముచ్చటగా ఉన్నాయి. చక్కగా కదలాడుతున్న కన్నులకాంతులు అందరినీ ఆకర్షిస్తున్నాయి. అటు వంటి ఆదిశేషభగవానుని దివ్యసాక్షాత్కారం లభించింది చిత్రకేతునకు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
తార = తారకల; హార = ముత్యాలహారపు; పటీర = మంచిగంధములవలె; ధవళ = తెల్లని; దేహమువాని = శరీరము గలవాని; రమణీయ = మనోజ్ఞమైన; నీలాంబరంబువాని = నీలపురంగు వస్త్రము గలవాని; మణి = మణులు పొదిగిన; కిరీట = కిరీటములతో; స్ఫురత్ = తళుక్కు మంటున్న; మస్తకంబుల = శిరస్సులు కలవాని; కంకణ = చేతి కంకణములు; కేయూర = భుజకీర్తులు కల; కరమువాని = చేతులవాని; కర్బుర = బంగారముతో; మయ = చేయబడిన; దీప్త = ప్రకాశవంతమైన; కటిసూత్రముల = మొలనూలులు గలవాని; తరళ = ప్రకాశవంతమైన; యజ్ఞోపవీతములవాని = జంధ్యములు గలవాని; అతి = మిక్కిలి; ప్రసన్న = ప్రసన్నమైన; వక్త్ర = ముఖము యనెడి; అంబుజంబులవాని = పద్మములవాని; తరుణ = కుబ్జపుష్పములు; వివృత్త = వికసించి నట్లు గల; నేత్రములవాని = కన్నులు గలవాని;

సిద్ధ = సిద్ధుల; మండలంబు = సమూహములు; సేవింప = కొలచుతుండగ; పుణ్య = పవిత్రమైన; ప్రసిద్ధిన్ = ప్రసిద్ధితో; వెలసినట్టి = విలసిల్లినట్టి; ఇద్ధ = ప్రశస్తమైన; చరితున్ = వర్తనలు గలవాని; పద్మలోచనున్ = నారాయణుని; కున్ = కి; పాదపీఠంబు = కాలూనుపీట; ఐన = అయిన ఘనునిన్ = గొప్పవానిని; పన్నగేంద్రున్ = ఆదిశేషుని; కాంచెన్ = దర్శించెను; అతడు = అతడు.

సప్తమ స్కంధం

7-124 వైకుంఠచింతా వివర్జిత చేష్టుఁడై... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
వైకుంఠచింతా వివర్జిత చేష్టుఁడై
  యొక్కఁడు నేడుచు నొక్కచోట
నశ్రాంతహరిభావనారూఢచిత్తుఁడై
  యుద్ధతుఁడై పాడు నొక్కచోట
విష్ణుఁడింతియ కాని వేరొండు లేడని
  యొత్తిలినగుచుండు నొక్కచోట
నలినాక్షుఁడను నిధానముఁ గంటి నేనని
  యుబ్బి గంతులు వైచు నొక్కచోటఁ

ఆటవెలది

బలుకు నొక్కచోటఁ బరమేశుఁ గేశవుఁ
బ్రణయ హర్షజనితబాష్పసలిల
మిళితపులకుఁడై నిమీలితనేత్రుఁడై
యొక్కచోట నిలిచి యూరకుండు.

iBAT సందర్భం

ప్రహ్లాదుని విష్ణుభక్తి తత్పరతను ధర్మరాజుకు నారదమహర్షి ఇలా వివరిస్తున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

ధర్మరాజా! ఆ పిల్లవానికి ఏ కారణంగా ఏ క్షణానైనా విష్ణు భావన హృదయవీధిలో కదలాడకపోతే గుండె పగిలిపోయినంత దుఃఖం వచ్చేది. హరిభావన కదలాడినపుడు ఎగిరెగిరి గంతులు వేస్తూ పాటలు పాడుతూ పరవశించేవాడు. విష్ణుడంటే ఇంతేనయ్యా! అని పగలబడి నవ్వుతూ ఉండేవారు. పరమాత్మ ఆనంద స్వరూపుడని తెలియజేయటానికి ఆ నవ్వు సంకేతం. నాకు పరమనిధానం (గొప్పనిధి) దొరికిందని పొంగిపోతూ గంతులు వేస్తూ ఉండేవాడు. ఒక్కొక్కమారు నేరుగా ఆ శ్రీమహావిష్ణువుతోనే మాట్లాడుతూ ఉండేవారు. అట్టి సందర్భాలలో ఆనందాన్ని తెలియజేసే పులకలూ ఆనందాశ్రువులూ మాత్రమే అతనికి దేహంమీద కానవస్తూ ఉండేవి.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
వైకుంఠ = నారాయణుని; చింతా = ధ్యానముచేత; వివర్జిత = వదలివేసిన; చేష్టుడు = వ్యాపారములు గలవాడు; ఒక్కడున్ = ఒంటరిగా; ఏడుచున్ = విలపించును; ఒక్కచోట = ఒకమాటు; అశ్రాంత = ఎడతెగని; హరి = నారాయణుని; భావనా = ధ్యానము నందు; ఆరూఢ = నిలుపబడిన; చిత్తుడు = మనసు గలవాడు; ఐ = అయ్యి; ఉద్ధతుడు = లగ్నమైనవాడు; ఐ = అయ్యి; పాడున్ = పాడును; ఒక్కచోట = ఒకమాటు; విష్ణుడు = విష్ణుమూర్తే; ఇంతియకాని = ఇంతేకాని, ఇతను తప్పించి; వేఱొండు = మరితరమైనది; లేదు = ఏమియు లేదు; అని = అని; ఒత్తిలి = గట్టిగా; నగుచున్ = నవ్వుతూ; ఉండున్ = ఉండును; ఒక్కచోట = ఒకమాటు; నళినాక్షుడు = హరి {నళినాక్షుడు - నళినము (పద్మము) వంటి అక్షుడు (కన్నులుగలవాడు), విష్ణువు}; అను = అనెడి; నిధానమున్ = నిధిని; కంటిన్ = కనుగొంటిని; నేను = నేను; అని = అని; ఉబ్బి = పొంగిపోయి; గంతులు = ఉత్సాహముతో ఉరకలు; వైచున్ = వేయును; ఒక్కచోట = ఒకమాటు;

పలుకున్ = మాట్లాడుచుండును; ఒక్కచోట = ఒకమాటు; పరమేశున్ = నారాయణుని; కేశవున్ = నారాయణుని; ప్రణయ = మిక్కిలి భక్తిచే గలిగిన; హర్ష = సంతోషమువలన; జనిత = పుట్టిన; సలిల = కన్నీటితో; మిళిత = కలగలిసిన; పులకుడు = గగుర్పాటు గలవాడు; ఐ = అయ్య. నిమీలిత = మూసిన; నేత్రుడు = కన్నులు గలవాడు; ఐ = అయ్యి; ఒక్కచోట = ఒక ప్రదేశములో; నిలిచి = ఆగిపోయి; ఊరక = ఉత్తినే; ఉండున్ = ఉండును.
7-160 అడుగడ్గునకు మాధవానుచింతన సుధా... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అడుగడ్గునకు మాధవానుచింతన సుధా
  మాధుర్యమున మేను మఱచువాని
నంభోజగర్భాదులభ్యసింపఁగ లేని
  హరిభక్తి పుంభావమైనవాని
మాతృగర్భము సొచ్చి మన్నది మొదలుగాఁ
  జిత్తమచ్యుతు మీఁదఁ జేర్చువాని
నంకించి తనలోన నఖిలప్రపంచంబు
  శ్రీవిష్ణుమయమని చెలఁగువాని

తేటగీతి

వినయకారుణ్యబుద్ధి వివేకలక్ష
ణాదిగుణముల కాటపట్టయినవాని
శిష్యు బుధలోకసంభావ్యుఁ జీరి గురుఁడు
ముందఱికి ద్రొబ్బి తండ్రికి మ్రొక్కమనుచు.

iBAT సందర్భం

నాయనా, ప్రహ్లాదా! మేము చెప్పిన పాఠాలను నీభావాలకు అనుగుణంగా త్రిప్పుబోకు. మేము బోధించిన వానిని యథాతథంగా మీ తండ్రిగారికి అప్పగించు. మీతండ్రికి విరోధి అయినవాని నీతులను విప్పకు. బాబ్బాబూ! మా పరువు దక్కించు. అని బుజ్జగించి బ్రతిమాలి చండాచార్యులవారు ప్రహ్లాదుని హిరణ్యకశిపుని వద్దకు తీసుకొనిపోయాడు. . ప్రహ్లాదుడు తనలోకంలో తానున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

అడుగుతీసి అడుగు వేస్తున్న కొంచెంపాటి కాలంలోకూడా ఆ బాలుడు మాధవచింతన మానలేదు. అదే అతని పాలిటి అమృతమై ఒళ్ళు తెలియని స్థితికి తీసుకొనిపోతున్నది. బ్రహ్మదేవుడు మొదలైనవారికి కూడా అలవడని హరిభక్తి రూపం తాల్చిందా అన్నట్లున్నాడా పిల్లవాడు. పుట్టిన తరువాత పుట్టిన బుద్ధి కాదిది. తల్లికడుపున పడినప్పటినుంచీ అదియే ధోరణి. తనలోను, సర్వప్రపంచంలోను అణువణువునా నిండి యున్నది శ్రీమహావిష్ణువే అన్న నమ్మకాన్ని నిశ్చలంగా నిలుపుకొన్న మహాత్ముడు ఆ బాలుడు. అయితే లోకసామాన్యంగా ఉండవలసిన వినయము, భూతదయ, మంచిబుద్ధి, వివేకము మొదలైన గుణాలన్నీ అతనిలో సమృద్ధిగా ఉన్నాయి. మహామహాపండితులు కూడా అతని తీరుతెన్నులను సంభా విస్తూ ఉంటారు. అటువంటి ప్రహ్లాదుణ్ణి గురువు. రాక్షసరాజు ముందు నకు ‘త్రోసి’, తండ్రిగారికి మ్రొక్కు అని ఆదేశించాడు. మహారాజా! నీ కుమారుణ్ణి మేము సరియైన పద్ధతిలో తీర్చిదిద్దాము. ఇప్పుడతనిలో శత్రుపక్షం భావాలు లేవు. నీతిమార్గంలో ఆరితేరిన వాడయ్యాడు. అతని విద్యాబలం ఎలా ఉందో పరీక్షించి తెలుసుకో - అని విన్నవించుకున్నాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అడగడ్గున = ప్రతిక్షణము; కున్ = నందును; మాధవ = నారాయణుని; అనుచింతనా = ధ్యానించుట యనెడి; సుధా = అమృతము యొక్క; మాధుర్యమున్ = తీయదనముచే; మేను = శరీరమును; మఱచు = మరిచిపోవు; వానిన్ = వానిని; అంభోజగర్భ = బ్రహ్మదేవుడు {అంభోజగర్భుడు - అంభోజము (పద్మము)నందు గర్భుడు (పుట్టినవాడు), బ్రహ్మ}; ఆదుల్ = మొదలగువారుకూడ; అభ్యసింపగలేని = నేర్చుకొనలేని; హరి = నారాయణుని; భక్తి = భక్తి; పుంభావము = మిక్కిలి నేర్పు గల; వానిన్ = వానిని; మాతృ = తల్లి యొక్క; గర్భమున్ = గర్భములో; చొచ్చి = ప్రవేశించి; మన్నది = జీవంపోసుకున్ననాటి; మొదలుగాన్ = నుండి మొదలు పెట్టి; చిత్తమున్ = మనసును; అచ్యుతు = నారాయణుని {అచ్యుతుడు - చ్యుతము (జారిపోవుట) లేనివాడు, విష్ణువు}; మీదన్ = పైన; చేర్చు = లగ్నము చేయు; వానిన్ = వానిని; అంకించి = భావించి; తన = తన; లోనన్ = అందే; అఖిల = సమస్తమైన; ప్రపంచంబున్ = విశ్వమును; శ్రీ = సంపత్కర మైన; విష్ణు = నారాయణునితో; మయము = నిండినది; అని = అని; చెలగు = చెలరేగెడి; వానిన్ = వానిని.

వినయ = అణకువ; కారుణ్య = దయ; బుద్ధి = మంచిబుద్ధులు; వివేకలక్షణ = వివేచనాశక్తి; ఆది = మొదలగు; గుణముల్ = సుగుణముల; కున్ = కు; ఆటపట్టు = విహారస్థానము; అయిన = ఐన; వానిన్ = వానిని; శిష్యున్ = శిష్యుని (ప్రహ్లాదుని); బుధ = జ్ఞానులు; లోక = అందరిచేతను; సంభావ్యున్ = గౌరవింపదగినవానిని; చీరి = పిలిచి; గురుడు = గురువు; ముందఱి = ముందరి; కిన్ = కి; ద్రొబ్బి = తోసి, గెంటి; తండ్రి = తండ్రి; కిన్ = కి; మ్రొక్కుము = నమస్కరించుము; అనుచున్ = అనుచు.
7-291 పంచాననోద్ధూత పావకజ్వాలలు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
పంచాననోద్ధూత పావకజ్వాలలు
  భూనభోంతర మెల్లఁ బూరితముగ
దంష్ట్రాంకురాభీల ధగధగాయితదీప్తి
  నసురేంద్రు నేత్రంబులంధములుగఁ
గంటక సన్నిభోత్కట కేసరాహతి
  నభ్రసంఘము భిన్నమై చలింపఁ
బ్రళయాభ్రచంచలాప్రతిమభాస్వరములై
  ఖరనఖరోచులు గ్రమ్ముదేర

తేటగీతి

సటలు జళిపించి గర్జించి సంభ్రమించి
దృష్టి సారించి బొమలు బంధించి కెరలి
జిహ్వయాడించి లంఘించి చేత నొడిసి
పట్టె నరసింహుఁడా దితిపట్టి నధిప!

iBAT సందర్భం

నరసింహస్వామి పామును ఒడిసిపట్టుకొన్న గరుత్మంతునిలాగా హిరణ్యకశిపుని చేజిక్కించుకొన్నాడు. వాడు సందు చూచుకొని జారిపోవటానికి ప్రయత్నించాడు. స్వామి వానికా అవకాశం ఇవ్వలేదు. మహారణ్యంలో సింహం లేడిని తరిమి తరిమి కొట్టి పట్టినట్లుగా రక్కసుణ్ణి చేతులలో ఇరికించుకొన్నాడు

iBAT తాత్పర్యము

పెద్దగా తెరచిన నోటినుండి దూసుకొని వస్తున్న అగ్నిజ్వాలలు మంటినీ మింటినీ క్రమ్మివేశాయి. కోరల చివళ్ళనుండి భయంకరంగా వెలువడుతున్న ధగధగలాడే కాంతులతో హిరణ్యకశిపుని కన్నులు గ్రుడ్డివైపోయాయి. ముళ్ళలాగా పొడుచుకొని వస్తున్న స్వామి ఒడలిమీది వెంట్రుకల తాకిడికి గగనంలోని మేఘాలు చీలిపోతున్నాయి. ప్రళయ కాలపు మేఘాల మెరుపులలాగా గోళ్ళకాంతులు తళతళలాడుతున్నాయి. స్వామి జూలు విదిలిస్తున్నారు. గాండ్రిస్తున్నారు. చూపులతో రక్కసుని గ్రుచ్చివేస్తున్నారు. బొమముడిని బిగిస్తున్నారు. నాలుకను ఆడిస్తున్నారు. ఒక్కదూకు దూకి రక్కసుని చేతితో ఒడిసి పట్టుకొన్నారు స్వామి.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
పంచ = విప్పారిన; ఆనన = ముఖమునుండి; ఉద్ధూత = పుట్టిన; పావక = అగ్ని; జ్వాలలు = మంటలు; భూ = భూమి; నభః = ఆకాశము; అంతరము = మధ్యభాగము; ఎల్లన్ = అంతటిని; పూరితంబు = నిండినది; కన్ = కాగా; దంష్ట్రా = కోఱల; అంకుర = మొలకల యొక్క; అభీల = భయంకరమైన; ధగధగాయిత = ధగధగలాడెడి; దీప్తిన్ = ప్రకాశముచేత; అసుర = రాక్షస; ఇంద్రు = ప్రభువు యొక్క; నేత్రములు = కన్నులు; అంధములు = గుడ్డివి; కన్ = కాగా; కంటక = ముండ్ల; సన్నిభ = వంటి; ఉత్కట = వాడియైన, నిక్కిన; కేసర = రోమముల, జూలు; ఆహతిన్ = తాకిడికి; అభ్ర = మేఘముల; సంఘము = సమూహము; భిన్నము = విరిసినది; ఐ = అయ్యి; చలింపన్ = తిరుగగా; ప్రళయ = ప్రళయకాలపు; అభ్ర = మేఘముల యందలి; చంచలా = మెరపులకు; ప్రతిమ = సాటిరాగల; భాస్వరములు = కాంతులుగలవి; ఐ = అయ్యి; ఖర = వాడి; నఖర = గోళ్ళ యొక్క; రోచులు = కాంతులు; కమ్ముదేరన్ = వ్యాపింపగా.

సటలు = జూలు; జళిపించి = జాడించి; గర్జించి = గర్జించి {గర్జన - సింహపు అరుపు}; సంభ్రమించి = చెలరేగి; దృష్టి = చూపు; సారించి = నిగిడించి; బొమలు = కనుబొమలు; బంధించి = ముడివేసి; కెరలి = విజృంభించి; జిహ్వ = నాలుక; ఆడించి = ఆడించి; లంఘించి = పైకురికి, దూకి; చేతన్ = చేతితో; ఒడిసిపట్టెన్ = ఒడుపుగాపట్టుకొనెను; నరసింహుండు = నరసింహుడు; ఆ = ఆ; దితిపట్టిన్ = హిరణ్యకశిపుని; అధిపా = రాజా.
7-297 వక్షః కవాటంబు వ్రక్కలు సేయుచో... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
వక్షః కవాటంబు వ్రక్కలు సేయుచో
  ఘనకుఠారంబున కరణి నొప్పు
గంభీరహృదయపంకజము భేదించుచోఁ
  గుద్దాలములభంగి కొమరు మిగులు
ధమనీవితానంబుఁ దగిలి ఖండించుచోఁ
  బటులవిత్రంబులు పగిది మెరయు
జఠరవిశాలాంత్రజాలంబుఁ ద్రెంచుచోఁ
  గ్రకచ సంఘంబుల గరిమఁ జూపు;

తేటగీతి

నంకగతుఁడైన దైత్యుని నాగ్రహమున
శస్త్రచయముల నొంపక సంహరించి
యమరు నరసింహు నఖరంబులతివిచిత్ర
సమరముఖరంబులై యుండె జనవరేణ్య!

iBAT సందర్భం

నరసింహస్వామి రక్కసుని గుండెను చీల్చివేశాడు. నెత్తురు టేకులు -బటులవిత్రంబులు. ఒకపట్టాన త్రెంచటానికి వీలుకాని నాడీమండలాన్ని త్రెంచి పోగులు పెట్టాడు. విశాలమైన రొమ్మును ముక్కలు ముక్కలు చేశారు. మాంసాన్ని తుక్కుదూగరగా కొట్టాడు. ప్రేగులను మెడలో హారాలుగా వేసుకొన్నాడు. గోళ్ళు పదునైన ఆయుధాలుగా తళతళలాడుతూ కన్పిస్తున్నాయి

iBAT తాత్పర్యము

రాజా! శ్రీనరసింహస్వామి పదునైన గోళ్ళు విశాలమైన రొమ్మును చీల్చే సమయంలో పెద్దగొడ్డళ్ళలాగా ప్రకాశించాయి. లోపల ఎక్కడో ఉన్న గుండెను పగులగొట్టేటప్పుడు వాడితేరిన గునపాలలాగా అయ్యాయి. రక్త నాళాలను ముక్కలు చేసేటప్పుడు వేటకొడవళ్ళవలె కన్పట్టినాయి. కడుపులో ఉండే ప్రేగులను చీలికలు చేసే సమయంలో ఱంపాలలాగా పనిచేశాయి. ఒడిలో ఉన్న రక్కసుని చంపటానికి వేరే ఆయుధాలేమీ గ్రహింపలేదు స్వామి. అన్ని ఆయుధాలూ చేసే అన్ని విధాలైన పనులను గోళ్ళే సర్వసమర్ధంగా చేసివేశాయి.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
వక్ష = రొమ్ము యనెడి; కవాటంబున్ = కవాటమును; వ్రక్కలు = ముక్కలు; చేయు = చేసెడి; చోన్ = అప్పుడు; ఘన = పెద్ద; కుఠారంబులన్ = గొడ్ఢళ్ళు; కరణిన్ = వలె; ఒప్పున్ = చక్కగానుండును; గంభీర = లోతైన; హృదయ = హృదయమనెడి; పంకజమున్ = పద్మమును {పంకజము - పంకము (బురద) యందు జము (పుట్టునది), పద్మము}; భేదించు = బద్దలుచేసెడి; చోన్ = అప్పుడు; కుద్దాలముల = గునపముల; భంగిన్ = వలె; కొమరు = చక్కదనము; మిగులు = అతిశయించును; ధమనీ = నరముల; వితానంబున్ = సమూహములను ; తవిలి = పూని; ఖండించు = కోసివేసెడి; చోన్ = అప్పుడు; లవిత్రంబుల = కొడవళ్ళ; పగిదిన్ = వలె; మెఱయున్ = ప్రకాశించును; జఠర = కడుపులోని; విశాల = పొడవైన; అంత్ర = పేగుల; జాలంబున్ = సమూహమును; త్రెంచు = తెంచివేసెడి; చోన్ = అప్పుడు; క్రకచ = రంపముల; సంఘంబుల = సమూహముల యొక్క; గరిమన్ = గొప్పదనమును; చూపున్ = ప్రదర్శించును; అంక = ఒడిలో.

గతుడు = ఉన్నవాడు; ఐన = అయిన; దైత్యుని = రాక్షసుని; ఆగ్రహమునన్ = కోపముతో; శస్త్ర = ఆయుధముల; చయమున్ = సమూహమును; ఒంపక = ప్రయోగించకుండగ; సంహరించి = చంపి; అమరు = ఒప్పుచున్న; నరసింహు = నరసింహుని; నఖరంబులు = గోళ్ళు; అతి = మిక్కిలి; విచిత్ర = అబ్బురమైన; సమర = యుద్ధ; ముఖరంబులు = సాధనములు; ఐ = అయ్యి; ఉండెన్ = ఉండెను; జనవరేణ్య = రాజా {జనవరేణ్యుడు - జన (మానవులలో) వరేణ్యుడు (శ్రేష్ఠుడు), రాజు}.
7-367 నీ గృహాంగణభూమి నిటలంబు మోవంగ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
నీ గృహాంగణభూమి నిటలంబు మోవంగ
  మోదించి నిత్యంబు మ్రొక్కఁడేని
నీమంగళస్తవనికరవర్ణంబులు
  పలుమాఱు నాలుకఁ -బలుకఁడేని
నీయధీనములుగా నిఖిల కృత్యంబులు
  ప్రియభావమున సమర్పింపఁడేని
నీపదాంబుజముల నిర్మలహృదయుఁడై
  చింతించి మక్కువఁ జిక్కఁడేని

ఆటవెలది

నిన్నుఁ జెవులార వినఁడేని నీకు సేవ
సేయరాఁడేని బ్రహ్మంబుఁ జెందఁగలఁడె
యోగియైనఁ దపోవ్రతయోగియైన
వేదియైన -మహాతత్త్వవేదియైన.

iBAT సందర్భం

ఈ తత్త్వం తెలిసిన విద్వాంసులు చిత్తశుద్ధికోసం మొదట వేదాధ్యయనం చేయటం, యజ్ఞయాగాదులు చేయటం మొదలైన మహా కార్యాలను అవలంబించినా తత్త్వం తెలిసిన తరువాత ఆ అన్నింటినీ మానివేసి వేదాంతం విస్పష్టంగా తెలియజేసే నీ తత్వాన్ని మాత్రమే పట్టుకొని నిన్ను అందుకొంటారు. అని ప్రహ్లాదుడు స్వామిని ప్రార్ధిస్తున్నారు

iBAT తాత్పర్యము

స్వామీ! అతడు నిజమైన భక్తుడైతే నీమందిరంముందు నొసలు నేలకు ఆనునట్లుగా చేసి సంతోషంతో పొంగిపోతూ మ్రొక్కుతూ ఉండాలి. అలాగే మంగళమైన నీ స్తుతులకు సంబంధించిన అక్షరాలను నోరు నొప్పి పుట్టినా మానకుండా నాలుకతో పలుకుతూ ఉండాలి. ఏపని చేయటానికి పూనుకొన్నా అది నీకోసమే అనే భావంతో చేసి ఫలితాన్ని నీకు సమర్పించుకోవాలి. నీ పాదపద్మాలను, నిర్మలహృదయంతో భావిస్తూ మక్కువతో నీకు వశుడై పోవాలి. చెవులారా నిన్ను గురించియే వింటూ ఉండాలి. సేవ నీకే చెయ్యాలి. అలా కాకపోతే అతడు యోగి అయినా తపస్సు, వ్రతము మొదలయినవానిని అంటిపెట్టుకొని ఉండేవాడయినా, లోకతత్వం తెలిసినవాడైనా, మహాతత్త్వం నాకు తెలిసిపోయింది అనుకొనే వాడైనా బ్రహ్మముతో ఒక్కటిగా అయిపోలేడు.

కనుక, పరమపురుషా! నాకు నీ దాస్యమును అనుగ్రహించు. అని ప్రహ్లాదుడు స్వామికి నివేదించుకొన్నాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
నీ = నీ యొక్క; గృహ = గుడి; అంగణ = ముంగిలి; భూమి = ప్రదేశమునందు; నిటలంబు = నొసలు; మోవంగ = తాకునట్లు; మోదించి = ముదమంది; నిత్యంబున్ = ప్రతిదినము; మ్రొక్కడేని = నమస్కరింపనిచో; నీ = నీ యొక్క; మంగళ = శుభకరములైన; స్తవ = స్తోత్రముల; నికర = సమూహముయొక్క; వర్ణంబులు = అక్షరసముదాయము; పలు = అనేక; మాఱు = సార్లు; నాలుకన్ = నాలుకతో; పలుకడేని = పలుకనిచో; నీ = నీకు; అధీనములు = సమర్పించినవి; కాన్ = అగునట్లు; నిఖిల = సర్వ; కృత్యంబులు = కార్యములు; ప్రియ = ఇష్టపూర్వక; భావమునన్ = తలపులతో; సమర్పింపడేని = సమర్పించనిచో; నీ = నీ; పద = పాదములు యనెడి; అంబుజములన్ = పద్మములను; నిర్మల = స్వచ్ఛమైన; హృదయుడు = హృదయముగలవాడు; ఐ = అయ్యి; చింతించి = ధ్యానించి; మక్కువ = ప్రేమయందు; చిక్కడేని = తగుల్కొననిచో.

నిన్నున్ = నిన్ను; చెవులార = చెవులనిండుగా; వినడేని = విననిచో; నీ = నీ; కున్ = కు; సేవన్ = పూజ; చేయన్ = చేయుటకు; రాడేని = రాకపోయినచో, సిద్దపడనిచో; బ్రహ్మంబున్ = పరబ్రహ్మస్వరూపమైననిన్ను; చెందగలడే = పొందగలడా ఏమి, లేడు; యోగి = యోగసాధనచేయువాడు; ఐనన్ = అయినను; తపోవ్రతయోగి = తపస్సు వ్రతముగల యోగి; ఐనన్ = అయినను; వేది = వేదములుచదివినవాడు; ఐనన్ = అయినను; మహా = గొప్ప; తత్త్వవేది = తత్త్వజ్ఞానముగలవాడు; ఐనన్ = అయినను.
7-432 భూమి నుద్యోగియై భోగియై యుండెడి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
భూమి నుద్యోగియై భోగియై యుండెడి
  నరుని కైవడి, మునినాథ నీవు
ఘనశరీరము దాల్చి కదలవు చిత్రము
  ద్యమయుక్తునకుఁ గాని ధనము లేదు
ధనవంతునకుఁ గాని తగు భోగములు లేవు
  భోగికిఁగాని సంపూర్ణమైన
తనువులే దుద్యోగధనభోగములులేక
  నేల నూరకవడి నిద్రవోవు

ఆటవెలది

నీకు నెట్లు గలిగె నిరుపమదేహంబు
సముఁడ వార్యుఁడవు విశారదుఁడవు
బుద్ధినిధివి జనులఁ బొగడవు దెగడవు
నిద్రప్రతిదినంబు నిలుపనేల?

iBAT సందర్భం

ప్రహ్లాదుడు అజగరవ్రతంలో ఉన్న మునిని చూచి దగ్గరకు వెళ్ళి యథావిధిగా పూజించి ఆయన పాదాలకు తనతల ఆన్చి మెల్లగా ఆయన తత్త్వం తెలుసుకోగోరి యిలా పలికారు.

iBAT తాత్పర్యము

మహాత్మా! గొప్పప్రయత్నంతో లప్పలుగా డబ్బు సంపాదించి భోగాలనుభవించే వ్యక్తిగా పైకి కన్పిస్తున్నావు. నీదేహం చాలా పెద్దగా ఉన్నది. అయినా నీలో కదలికలజాడలు ఏమాత్రమూ లేవు. ఇది చాలా ఆశ్చర్యం. ఏదో ఒక పెద్ద పూనికతో పనిచేస్తే కానీ ధనం కలుగదు. ధనం చాలా ఎక్కువగా ఉంటే కానీ భోగాలు కలుగవు. భోగాలు బాగా పొందే వారికి మాత్రమే నిండైన దేహం ఉంటుంది . నిన్ను చూస్తే ఉద్యోగమూ, ధనమూ, భోగాలూ ఉన్న జాడలు ఏమాత్రమూ కనబడటం లేదు. అట్టినీకు ఇట్టి పెద్దదేహం ఎలా కలిగింది? పైగా నీవు అందరి విషయంలో సమవృత్తితో ఉంటావు. అందరూ నిన్ను పూజ్యభావంతో చూస్తారు. గొప్ప వివేకసంపద కలవాడవై ఉన్నావు. ఎవరినీ పొగడవు, తెగడవు. ఎప్పుడూ నిద్రలోనే మునిగి ఉంటావు. ఇదేమిటి?
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
భూమిన్ = ప్రపంచమునందు; ఉద్యోగి = కృషిచేయువాడు; ఐ = అయ్యి; భోగి = సుఖించువాడు; ఐ = అయ్యి; ఉండెడి = ఉండునట్లు; నరుని = మానవుని; కైవడి = వలె; ముని = మునులలో; నాథ = శ్రేష్ఠుడ; నీవు = నీవు; ఘన = గొప్ప; శరీరమున్ = దేహమును; తాల్చి = ధరించి; కదలవు = ఎక్కడికివెళ్ళవు; చిత్రము = విచిత్రమైనది; ఉద్యమయుక్తుని = కష్టపడెడివాని; కున్ = కి; కాని = తప్పించి ఇతరులకు; ధనము = సంపద; లేదు = లేదు; ధనవంతున్ = ధనముగలవాని; కున్ = కి; కాని = తప్పించి; తగు = తగిన; భోగములు = సుఖానుభములు; లేవు = లేవు; భోగి = సుఖానుభవముగలవాని; కిన్ = కి; కాని = తప్పించి; సంపూర్ణమైన = పూర్తి, పుష్కలమైన; తనువు = చక్కటిదేహము; లేదు = కలుగదు; ఉద్యోగ = ప్రయత్నములు; ధన = సంపదలు; భోగములు = భోగములు; లేక = లేకుండగనే; నేలన్ = నేలపైన; ఊరక = ఉట్టినే; పడి = పడియుండి; నిద్రపోవు = నిద్రించుచున్న.

నీవు = నీవు; కున్ = కు; ఎట్లు = ఏవిధముగ; కలిగెన్ = కలిగినది; నిరుపమ = సాటిలేని; దేహంబు = దేహము; సముడవు = సమత్వభావముగల వాడవు; ఆర్యుడవు = పూజ్యుడవు; విశారదుడవు = విద్వాంసుడవు; బుద్ధినిధివి = జ్ఞానమునకునాశ్రయుడవు; జనులన్ = ప్రజలను యెవరిని; పొగడవు = వందింపవు; తెగడవు = నిందింపవు; నిద్రన్ = నిద్రావస్థను; ప్రతిదినము = ప్రతిరోజు; నిలుపన్ = నిలుపుకొనుట; ఏల = ఎందుకు.
7-434 ఆంతరంగికదృష్టి నంతయు నెఱుఁగుదు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఆంతరంగికదృష్టి నంతయు నెఱుఁగుదు
  వార్యసమ్మతుఁడ వీవసురవర్య!
విశ్వజంతువుల ప్రవృత్తినివృత్తిఁల
  క్షణముల నీయెఱుంగనివి లేవు
భగవంతుఁడగు హరి పాయక నీమనో
  వీథి రాజిల్లుచు వెలుఁగుఱేని
క్రమమున బహుళాంధకారంబుఁ బరిమార్చుఁ
  బరమసాత్త్వికుఁడవు భద్రబుద్ధి

ఆటవెలది

వైన నీవు నన్ను నడిగెదు గావున
విన్న ధర్మమెల్ల విస్తరింతు
నిన్నుఁజూడఁ గలిగె నీతోడిమాటల
నాత్మశుద్ధి గలిగె ననఘచరిత.

iBAT సందర్భం

అజగర వ్రతంలో ఉన్న ఆమునివరేణ్యుడు ప్రహ్లాదుని మాటలన్నీ చక్కగా విన్నాడు. మెల్లమెల్లగా సమాధిస్థితినుండి లౌకికస్థితికి తన దేహేంద్రియాలను తెచ్చుకొన్నాడు. దానివలన మొట్టమొదటగా మోములో చూడముచ్చట అయిన వెలుగు రేఖలు విప్పారినాయి. ఆరాజు వాక్కులనే అమృతధారలతో చెవులు నిండిపోయాయి. కన్నులు విప్పారజేసి అతనిని చూచి మెల్లగా ఇలా అన్నాడు

iBAT తాత్పర్యము

అయ్యా! అసురవర్యా! నీహృదయంలో అన్నివిషయాలూ క్షుణ్ణంగా ఎరిగినవాడవు. విశ్వంలో ఉన్న అన్ని ప్రాణుల ప్రవృత్తులు, నివృత్తులూ వాని లక్షణాలూ నీకు తెలియనివి లేవు. భగవంతుడు నిన్ను విడచి ఒక్క క్షణమైనా ఉండడు . నీ హృదయమనే ఆలయంలో సూర్య భగవానునిలాగా నిరంతరమూ వెలుగుతూ, కాఱుచీకట్లను రూపు మాపుతూ ఉంటాడు. పరమసత్వగుణం ఆకారం ధరించిందన్నట్లుగా ఉంటావు, భద్రమైన బుద్ధి కలవాడవు. అన్నీ తెలిసికూడా మర్యాదకు నన్ను అడుగుతున్నావు. కాబట్టి నేను విన్న ధర్మాన్ని మొత్తంగా తెలియజేయటం నాధర్మం. నేను నిన్ను చూడగలిగినందులకు, నీతో మాట్లాడగలిగినందులకు ఎంతో ఆనందం కలుగుతున్నది. పుణ్యాత్మా! నాకు ఆత్మశుద్ధి కలిగింది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఆంతరింగిక = అంతర, దివ్య; దృష్టిన్ = దృష్టితో; అంతయున్ = సర్వమును; ఎఱుగుదువు = తెలిసినవాడవు; ఆర్య = పెద్దలకు; సమ్మతుడవు = ప్రియమైనవాడవు; ఈవు = నీవు; అసుర = రాక్షసులలో; వర్య = మేటివి; విశ్వ = జగత్తునందలి యెల్ల; జంతువుల = జీవుల యొక్క; ప్రవృత్తి = కర్మమార్గము; నివృత్తి = జ్ఞానమార్గముల; లక్షణములన్ = రీతులందు; నీ = నీకు; ఎఱుంగనివి = తెలియనివి; లేవు = లేవు; భగవంతుడు = షడ్గుణైశ్వర్యుడు; అగు = అయిన; హరి = విష్ణుమూర్తి; పాయక = విడువక; నీ = నీ యొక్క; మనోవీథి = చిత్తమునందు; రాజిల్లుచున్ = ప్రకాశించుచు; వెలుగుఱేని = చంద్రుని {వెలుగుఱేడు - వెలుగు (కాంతులు)గల ఱేడు (రాజు), చంద్రుడు}; క్రమమున = వలె; బహుళ = దట్టపు; అంధకారంబున్ = చీకటిని; పరిమార్చున్ = అణచివేయును; పరమ = అతిగొప్ప; సాత్వికుడవు = సత్త్వగుణప్రధానుడవు; భద్ర = శుభకరమైన; బుద్ధివి = బుద్ధిగలవాడవు; ఐన = అయిన.

నీవు = నీవు; నన్నున్ = నన్ను; అడిగెదు = అడిగితివి; కావున = కనుక; విన్న = నే విన్నట్టి; ధర్మము = ధర్మము; ఎల్లన్ = అంతయు; విస్తరింతున్ = వివరముగ తెలిపెదను; నిన్నున్ = నిన్ను; చూడన్ = చూచుట; కలిగెన్ = సంభవించినది; నీ = నీ; తోడి = తోటి; మాటలు = సంభాషణలు; ఆత్మన్ = చిత్తమునకు; శుద్ధి = నైర్మల్యము; కలిగెన్ = కలిగినది; అనఘ = పాపములేని; చరిత = నడవడికగలవాడ.

అష్టమ స్కంధం

8-10 సృష్టిచే నెవ్వఁడు చేతనపడకుండ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
సృష్టిచే నెవ్వఁడు చేతనపడకుండ
  సృష్టి యెవ్వనిచేతనే జనించు
జగములు నిద్రింప జాగరూకత నొంది
  యెవ్వండు బ్రహ్మాండమెఱుఁగుచుండు
నాత్మకాధారంబు నఖిలంబు నెవ్వఁడే
  నెవ్వనినిజధనం బింతవట్టుఁ
బొడగాన రాకుండ బొడఁగను నెవ్వఁడే
  నెవ్వని దృష్టికి నెదురులేదు

ఆటవెలది

జననవృద్ధివిలయసంగతిఁ జెందక
యెవ్వఁడెడపకుండు నెల్లయెడలఁ
దనమహత్వసంజ్ఞఁ దత్త్వమెవ్వఁడు దాన
విశ్వరూపుఁడనఁగ విస్తరిల్లు.

iBAT సందర్భం

శతరూప పతి అయిన స్వాయంభువునకు కామభోగాలయందు విరక్తి కలిగింది. అడవులకు వెళ్ళి నూరేండ్లు సునందానదీతీరంలో ఒంటి కాలిమీద నిలిచి శరీర చేష్టలను, వాక్కుల వికారాలను సాగకుండా నిలువరించి దోషాలన్నింటినీ విడనాడి తపస్సు చేశాడు. ఆ తపస్సు మహిమను లోకాలన్నీ గమనించి కీర్తించాయి. అలా తపస్సు చేస్తూ అతడు మనస్సులో ఇలా సంభావించారు.

iBAT తాత్పర్యము

ఆ మహాత్ముడు తన సృష్టికి తానే కారణం. సృష్టి అంతటికీ ఆయనయే కారణం. లోకాలన్నీ నిద్రపోయి ఉన్నప్పుడు ఆయన మేల్కొని ఉండి బ్రహ్మాండాన్నంతటినీ గమనిస్తూ ఉంటారు. సమస్తమైన ఆత్మకూ ఆయనయే ఆధారం. ఆయన ధనసంపత్తి యెంత అని ఎవ్వడూ తెలుసుకోలేడు. ఆయన చూపునకు ఎదురు అణువంత కూడా లేదు. పుట్టటం, వృద్ధిచెందటం, లయంకావటం అనే వికారాలు ఆయనకు ఎప్పుడూ లేవు, ఆ మహాత్ముడు విశ్వమంతా వ్యాపించి ఉన్న వాడు. . అట్టి తన మహత్వంతో ఆ స్వామిని తత్త్వజ్ఞులు విశ్వరూపుడని వ్యవహరిస్తూ ఉంటారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
సృష్టి = ప్రకృతి; చేన్ = చేత; ఎవ్వఁడు = ఎవడైతే; చేతనపడక = చైతన్యమునొందక, లోబడక; ఉండున్ = ఉండునో; సృష్టి = సృష్టి; ఎవ్వని = ఎవని; చేత = కృత్యము, పని; చేన్ = చేత; జనించు = సృష్టింపబడునో; జగములు = లోకములు; నిద్రింపన్ = నిద్రపోతుండగ, నశించగ; జాగరూకతన్ = మేలుకొనుటను, చైతన్యమును; ఒంది = కలిగి; ఎవ్వడు = ఎవడైతే; బ్రహ్మాండమున్ = బ్రహ్మాండమును; ఎఱుగుచున్ = తెలిసి; ఉండున్ = ఉండునో; ఆత్మ = ఆత్మల; కిన్ = కు; ఆధారంబున్ = ఆధారభూత; అఖిలంబు = సర్వస్వము; ఎవ్వడేని = ఎవడైతే; ఎవ్వని = ఎవని యొక్క; నిజ = స్వంత; ధనంబు = ఐశ్వర్యము; ఇంతపట్టున్ = కొంచముకూడ; పొడగాన = దర్శించ; రాకుండున్ = సాధ్యపడదో; పొడగనున్ = దర్శించుటకు; ఎవ్వడేని = ఎవనికైనను; ఎవ్వని = ఎవని యొక్క; దృష్టి = కంటిచూపున; కిన్ = కు; ఎదురు = ఎదురు; లేదు = లేదో.

జనన = సృష్టి; వృద్ధి = స్థితి; విలయ = లయమగుటలను; సంగతి = చేరుటలు; చెందక = లోనుగాకుండగ; ఎవ్వడు = ఎవడైతే; ఎడపకుండున్ = ఎడతెగక; ఎల్ల = అన్ని; యెడల = తావులందు; తన = తనయొక్క; మహత్ = మహత్తు యనెడి; తత్త్వసంజ్ఞన్ = తత్త్వముచే; ఎవ్వడు = ఎవడైతే; తాన = తనే; విశ్వరూపుడు = విశ్వమేతనరూపమైనవాడు; అనగ = అన్నవిధముగ; విస్తరిల్లు = వృద్ధిపొందునో.
8-78 భవము దోషంబు రూపంబు కర్మంబు నా... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
భవము దోషంబు రూపంబు కర్మంబు నా
  హ్వయమును గుణము లెవ్వనికి లేక
జగములఁ గలిగించు సమయించు కొరకునై
  నిజమాయ నెవ్వఁడిన్నియును దాల్చు
నాపరేశునికి ననంతశక్తికి బ్రహ్మ
  కిద్ధరూపికి రూపహీనునకును
జిత్రకారునికి సాక్షికి నాత్మరుచికినిఁ
  బరమాత్మునకుఁ బరబ్రహ్మమునకు

ఆటవెలది

మాటల నెఱుకల మనములఁ జేరంగఁ
గాని శుచికి సత్త్వగమ్యుడగుచు
నిపుణుఁడైన వాని నిష్కర్మతకు మెచ్చు
వానికే నొనర్తు వందనములు.

iBAT సందర్భం

స్వామీ! నిన్ను తెలుసుకోవాలంటే ముందు భౌతికవిషయాలమీది తగులాన్ని తగులబెట్టాలి. మౌనవ్రతాన్ని పాటించాలి. నిన్ను చూడాలనే గాఢమైన కోరిక ఉంటే సర్వభూతములయందూ హితబుద్ధి ఉండాలి. పరమ సాధువైన చిత్తాన్ని సర్వప్రయత్నాలలో సాధించాలి. సాటిలేని వ్రతాచారణతో అందరూ కొనియాడే సద్గతిని సమ కూర్చుకోవాలి. ఇట్టి శీలంతో ఎవని దివ్యపదాన్ని సేవిస్తారో అట్టి మహాత్ముడు నాకు దిక్కు అని గజేంద్రుడు పరమాత్మను వేడుకొంటున్నాడు

iBAT తాత్పర్యము

స్వామీ! నీకు పుట్టటం, తెలిసియో తెలియకయో ఏదో కానిపని చేయటం, రూపం, కర్మము, పేరు, గుణాలూ ఇవేవీ లేనే లేవు.కానీ జగత్తును సృష్టించటానికి, రూపుమాపటానికి అవసరమైన నామరూపాదులను నీమాయతోనే చేసికొని ఈ అన్నింటినీ పొందుతూ ఉంటావు. అటువంటి అనంతమైన శక్తిగల, పరతత్త్వమైన బ్రహ్మమునకు నీకు నా నమస్కారములు. ఒకవేళ నీవు ఏదైనా రూపం ధరిస్తే అది కన్నులు పట్టుకోలేనంత దివ్యకాంతితో - విరాజిల్లుతుంది . ఎందుకంటే అనంతమైన శక్తితో అలరారుతూ ఉండేది కదా! దానిని ఆసరాగా తీసు కొని నిన్ను చూడాలనుకొంటే అది గగనమే అయిపోతుంది. ఇటువంటి చిత్రాలు నీవు చాలా చేస్తూ ఉంటావు. సాక్షిమాత్రంగా ఉండేవాడవని నిన్ను తెలుసుకోవాలి. నీకాంతిని పోల్చి చెప్పటానికి వీలైన మరొక వస్తువు సృష్టిలో లేదు. నీవు పరమాత్మవు. పరబ్రహ్మవు. మాటలు కానీ మనస్సుకానీ నిన్ను చేరుకోలేవు. మౌనమూ, సద్బుద్ధీ మాత్రమే నిన్ను అందుకోవటానికి సాధనాలు. ఉపనిషద్విజ్ఞానం నిన్ను ‘శుచి’ అంటున్నది. శుచి అంటే అగ్ని. నీవు అగ్నివై అన్నిటినీ అందరినీ పవిత్రం చేస్తావు. రజస్సు, తమస్సు అనే గుణాల స్పర్శకూడా లేని సత్త్వం పంటకు వస్తే నిన్ను తెలిసికోవటం సాధ్యమౌతుంది. నేర్పుతో నిండిన సాధన సంపత్తితో నిష్కర్మతను సాధించినవానికి నీనిండైన అనుగ్రహం లభిస్తుంది. (నిష్కర్మత అంటే ఏ ఫలాన్నీ కోరకుండా, ఏదైనా ఫలం కలిగినా దానిని బ్రహ్మార్పణబుద్ధితో, కర్మములను ఆచరించటం). అట్టి పరమాత్మకు నీకు వందలకొలదిగా వందనాలు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
భవమున్ = పుట్టుక; దోషంబున్ = పాపము; రూపంబున్ = ఆకారము; కర్మంబున్ = కర్మలు; ఆహ్వయమును = పేరు; గుణములు = గుణములు; ఎవ్వని = ఎవని; కిన్ = కైతే; లేక = లేకుండగ; జగములన్ = భువనములను; కలిగించు = సృష్టించుట; సమయించు = నశింపజేయుటల; కొఱకున్ = కోసము; ఐ = అయ్యి; నిజ = తన; మాయన్ = మాయచే; ఎవ్వడు = ఎవడైతే; ఇన్నియున్ = వీటన్నిటిని; తాల్చున్ = ధరించునో; ఆ = ఆ; పరేశున్ = అత్యున్నత ఫ్రభువు; కున్ = నకు; అనంతశక్తి = అంతులేని శక్తిమంతుని; కిన్ = కి; బ్రహ్మ = సృష్టికర్త; కిన్ = కి; ఇద్ధరూపి = సర్వాధిష్ఠానమైనవాని {ఇద్ధరూపి – ప్రసిద్ధమైన రూపములు కలవాడు. సర్వాధిష్ఠానమైనవాడు}; కిన్ = కి; రూపహీనున్ = రూప మేదీ లేనివాని; కునున్ = కు; చిత్రకారుని = విచిత్రమైన వర్తన గలవాని; కిన్ = కి; సాక్షి = సర్వమును చూచువాని; కిన్ = కి; ఆత్మరుచి = స్వయంప్రకాశుని; కినిన్ = కి; పరమాత్మున = అత్యున్నత ఆత్మ యైనవాని; కున్ = కు; పరబ్రహ్మమున్ = అతీతమైనబ్రహ్మ; కున్ = కి;

మాటలను = భాషతో; ఎఱుకలన్ = తెలివిడితో; మనములన్ = ఊహలతో; చేరంగన్ = అందుకొన; కాని = సాధ్యముకాని; శుచి = పరిశుద్ధుని; కిన్ = కి; సత్త్వ = సత్త్వగుణముతో; గమ్యుడు = దరిజేర గలవాడు; అగుచున్ = అగుచు; నిపుణుడు = నేర్పరుడు; ఐన = అయినట్టి; వాని = వాని యొక్క; నిష్కర్మత = ఫలాపేక్షలేని కర్మల; కున్ = కు; మెచ్చున్ = మెచ్చుకొను; వాని = వాని; కిన్ = కి; నేన్ = నేను; ఒనర్తున్ = చేసెదను; వందనములు = నమస్కారములు.
8-79 శాంతున కపవర్గ సౌఖ్యసంవేదికి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
శాంతున కపవర్గ సౌఖ్యసంవేదికి
  నిర్వాణభర్తకు నిర్విశేషు
నకు ఘోరునకు, గూఢునకు గుణధర్మికి
  సౌమ్యున కధిక విజ్ఞానమయున
కఖిలేంద్రియద్రష్ట కధ్యక్షునకు
  బహు క్షేత్రజ్ఞునకు దయాసింధుమతికి
మూలప్రకృతి కాత్మమూలునకు జితేంద్రి
  యఙ్ఞాపకునకు దుఃఖాంతకృతికి

ఆటవెలది

నెఱి నసత్యమనెడి నీడతో వెలుఁగుచు
నుండు నెక్కటికి మహెుత్తమునకు
నిఖిలకారణునకు, నిష్కారణునకు న
మస్కరింతు నన్ను మనుచుకొఱకు.

iBAT సందర్భం

ఇంకా ఆర్తి తీరక గజేంద్రుడు పరమాత్మ లక్షణాలను ఇలా ఏకరువు పెడుతున్నాడు

iBAT తాత్పర్యము

స్వామీ! నీవు శాంతుడవు. అంటే ఎట్టి పరిస్థితులలో ఎట్టి ఉద్వేగాలకూ లోనుకానివాడవు. మోక్షానందం గుట్టుమట్టులన్నీ నీకు మాత్రమే సమగ్రంగా తెలియును. నిర్వాణమును పట్టి నిలిపే సామర్థ్యం నీకు మాత్రమే ఉన్నది. (నిర్వాణమంటే దుఖం మొదలైన చెడులక్షణాలు తొలగిపోయే స్థితి). నీవు ఏవిశేషములు లేనివాడవు. అనగా అందరి యందూ, అన్నిటియందూ ఒకేవిధంగా ఉండే తత్త్వానివి. ఒక్కొక్కమారు నిలువెల్లా రజోగుణంతో నిండి ఉన్న కారణంగా ప్రాణికోటికి వెరపు కలిగించే విధంగా ఉంటావు. అప్పటి నీవ్యవహారం ఘోరంగా ఉంటుంది. అందువలన ఘోరుడవు, గూఢుడవు గుట్టుగా -ఎవరికీ తెలియరాకుండా ప్రాణుల హృదయగుహలలో ఉండే అంతర్యామివి. గుణధర్మివి - సత్వము, రజస్సు, తమస్సు అనే గుణాల ధర్మాలు నిన్నాశ్రయించి ఉంటాయి. కానీ వానికి నీవు లోబడి ఉండవు. సౌమ్యుడవు - పరమసుందరస్వరూపం కలవా డవు. అధికవిజ్ఞానమయుడవు సృష్టిలోని శిల్పశాస్త్రాల వికాసం అంతా నీలోనే నిండి ఉన్నది. అఖిల - ఇంద్రియద్రష్టవు కన్ను, ముక్కు, చెవి, నాలుక, చర్మము అనే అన్ని యింద్రియాలు నీదర్శనం వలననే కదలుతూ మెదలుతూ ఉంటాయి. అధ్యక్షుడవు - సృష్టిలోని క్షేత్రాలనబడే సర్వశరీరాలలోనూ ఉండి వాని తత్త్వాలను తెలిసి ప్రవర్తించేవాడవు. దయాసింధుమతివి- సర్వప్రాణికోటియందూ ప్రవర్తించే దయ అనే సముద్రం నీ బుద్ధిలో కదలాడుతూ ఉంటుంది. మూల ప్రకృతివి - ఆకాశం మొదలైన అయిదు భూతాలూ ఎందులో నుండి వెలువడినవో అదియే నీ మూలతత్వం. ఆత్మమూలుడవు - ఆత్మతత్త్వానికి ఆధారం అయినవాడవు, అఖిల ఇంద్రియ జ్ఞాపకుడవు- ఇంద్రియాలన్నీ ఓహెూ మేము చేయవలసిన పనులు ఇవి కాబోలు అని నీవలననే గుర్తిస్తాయి. దుఃఖఅంతకృతి- సర్వ ప్రాణుల దుఃఖాలను అంతం చేసేవాడవు. అసత్యమనే నీడతో ప్రకాశిస్తూ మాయ అనే ముసుగులో -జనులను ఉంచి వెలుగొందుతూ ఒక్కడవై ఉండే వాడవు, మహోత్తరుడవు – దేవాధిపతులకంటె గొప్ప మహిమ కలవాడవు, సర్వమునకు కారణమైనవాడవు, నీకు మాత్రము ఏ కారణమూ లేదు – అట్టి నిన్ను, నన్ను కాపాడటం కోసం నమస్కరిస్తాను.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
శాంతున్ = శాంతి స్వరూపుని; కిన్ = కి; అపవర్గ = మోక్ష మందలి; సౌఖ్య = సౌఖ్యమును; సంవేది = బాగుగా తెలిసినవాని; కిన్ = కి; నిర్వాణ = మోక్షమునకు; భర్త = అధిపతి యైనవాని; కున్ = కి; నిర్ విశేషున్ = తనకు మించిన విశిష్టతలు లేనివాని; కున్ = కి; ఘోరున్ = దుష్టులకు భయంకరుని; కున్ = కి; గూఢున్ = సంసారబద్ధులకు అందరానివాని; కున్ = కు; గుణధర్మి = త్రిగుణముల ధర్మము గలవాని; కిన్ = కి; సౌమ్యున్ = వైషమ్యాదులు లేనివాని; కిన్ = కి; అధిక = విశేషమైన; విజ్ఞానమయున్ = విశిష్ఠ జ్ఞానము గలవాని; కిన్ = కి; అఖిల = సర్వ; ఇంద్రియ = ఇంద్రియ కార్యములను; ద్రష్ట = సాక్షిగా చూచెడివాని; కున్ = కి; అధ్యక్షున్ = నిర్వికార అధిపతి; కిన్ = కి; బహు = వివిధము లైన; క్షేత్ర = జీవాత్మలకు; జ్ఞున్ = ఏకైక జ్ఞాత; కున్ = కు; దయ = దయ యనెడి; సింధు = సముద్రమువంటి; మతి = మనసు కలవాని; కిన్ = కి; మూలప్రకృతి = మూలపురుషుని {మూల ప్రకృతి - మూలాధార (ప్రధాన) ప్రకృతి (ఉపాదానభూతము కారణవిశేషము) ఐనవాడు}; కిన్ = కి; అఖిల = సకల; ఇంద్రియ = ఇంద్రియములను; జ్ఞాపకున్ = నడిపించెడివాని; కున్ = కి; దుఃఖ = దుఃఖమును; అంత = నశింపజేయుటలో; కృతి = నేర్పరుని; కిన్ = కి.

నెఱిన్ = చక్కగా; అసత్యము = అసత్యము; అనెడి = అనెడి; నీడ = నీడ; తో = తో; వెలుగుచున్ = ప్రకాశించుతు; ఉండు = ఉండెడి; ఎక్కటి = ఒంటరి; కిన్ = కి; మహోత్తరున్ = మిక్కిలి గొప్పవాని; కున్ = కి; నిఖిల = సమస్తమునకు; కారణున్ = బీజమైనవాని; కున్ = కి; నిష్కారణున్ = తనకి కారణభూతులు లేనివాని; కున్ = కి; నమస్కరింతున్ = నమస్కరించెదను; నన్ను = నన్ను; మనుచు = కాపాడుట; కొఱకు = కోసము.
8-81 సర్వాగమామ్నాయజలధికి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
సర్వాగమామ్నాయజలధికి
  నపవర్గమయునికి నుత్తమమందిరునకు
సకలగుణారణిచ్ఛన్నబోధాగ్నికిఁ
  దనయంత రాజిల్లు ధన్యమతికి
గుణలయోద్దీపిత గురుమానసునకు సం
  వర్తిత కర్మనిర్వర్తితునకు
దిశలేని నాబోటి పశువుల పాపంబు
  లడఁచువానికి సమస్తాంతరాత్ముఁ

ఆటవెలది

డై వెలుంగువాని కచ్ఛిన్నునకు భగ
వంతునకుఁ దనూజపశునివేశ
దారసక్తులయిన వారి కందగఁరాని
వాని కాచరింతు వందనములు

iBAT సందర్భం

స్వామీ! నిన్ను సరిగా తెలియటానికి పెద్ద అడ్డుగోడగా కర్మమార్గం అనేది ఒకటి ఉన్నది. దానిని రూపుమాపటానికిసాధ్యమైనది యోగ మార్గం ఒక్కటే. అట్టి దారిని ఆశ్రయించి కర్మలవలన సిద్దించే సంసారాన్ని కాల్చి పారవేసుకోగలిగే మహాత్ములు యోగులలో సర్వశ్రేష్ఠులు. ఆయోగ సిద్ధి పొందినపుడు వారి మనములు సత్పదార్థంతో, నీవే అయిన సత్, చిత్, ఆనంద లక్షణాలతో, మనస్సును మహోదాత్తంగా ప్రకాశించేదిగా చేసుకొని నిన్ను దర్శిస్తారు. అట్టి పరమాత్మను నిన్ను భజిస్తాను

iBAT తాత్పర్యము

పరమాత్మా! నీవు అన్ని ఆగమశాస్త్రాలకూ, వేదాలకూ సముద్రమైన వాడవు. మోక్షస్వరూపుడవు. ఉత్తములహృదయాలే నీకు మందిరం, కట్టెలలో తెలియరాకుండా గుట్టుగా ఉండే అగ్నిలాగా జ్ఞానమనే అగ్ని నీలో దాగి ఉంటుంది. లోకంలో సర్వవస్తువులూ వ్యక్తులూ ఎవరిమీదనో, దేనిమీదనో ఆధారపడి జీవిస్తూ ఉంటాయి. అట్టి దేని అవసరమూ లేకుండా స్వయంగా నిలువగల మహాశక్తిసంపద నీకు ఉన్నది. సత్త్వము, రజస్సు, తమస్సు అనే మూడు గుణాలూ లయమైపోతే అప్పుడు నీగొప్ప దైన భావన జాజ్వల్యమానంగా వెలుగుతుంది. కర్మమార్గంనుండి దాటు కొనగల మహాత్ములలో నీవు మెలగుతూ ఉంటావు. దిక్కులేని నావంటి కర్మపాశంలో చిక్కుకొన్న పశువుల పాపాలను రూపుమాపు జాలిగుండె కలవాడవు. జీవులందరి గుండె గుడులలో ఆరనిదీపమై ఒప్పారే పరం జ్యోతిఃస్వరూపుడవు. ఏవిధమైన వికారములూ లేకుండా ఏకమైన ఆకారంతో సర్వ కాలాలలో సర్వదేశాలలో ప్రకాశించే భగవంతుడవు. ఇల్లూ, ఇల్లాలూ, పిల్లలూ, కొంపా గోడూ అనే బంధాలలో చిక్కుకొన్న వారు ఎన్నటికీ నిన్ను తెలుసుకోలేరు. అట్టి నీకు నేను నమస్కరిస్తూ ఉంటాను.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
సర్వ = సమస్తమైన; ఆగమ = శాస్త్రములకు; ఆమ్నాయ = వేదములకు; జలధి = సముద్రమువంటివాని; కిన్ = కి; అపవర్గ = మోక్షము యొక్క; మయుని = స్వరూపమైనవాని; కిన్ = కి; ఉత్తమ = ఉత్తమత్వమునకు, పుణ్యు లందు; మందిరున్ = నివాసమైనవాని, వసించువాని; కిన్ = కి; సకల = సర్వ; గుణా = గుణములు యనెడి; ఆరణిన్ = రాపిడికొయ్యలలో; ఛన్న = దాగి యున్న; బోధ = జ్ఞానము యనెడి; అగ్ని = అగ్ని వంటివాని; కిన్ = కి; తనయంత = తనంతతానే; రాజిల్లు = ప్రకాశించెడి; ధన్యమతి = ధన్యమైన జ్ఞానము గలవాని; కిన్ = కి; గుణ = గుణములు; లయ = లయ మగుటచేత; ఉద్ధీపిత = ప్రకాశించెడి; గురు = గొప్ప; మానసున్ = మనసు గలవాని; కున్ = కి; సంవర్తిత = పునర్జన్మలకు కారణమైన; కర్మ = కర్మను; నిర్వర్తితున్ = మరలించెడివాని; కున్ = కి; దిశ = దిక్కు; లేని = లేనట్టి; నా = నా; పోటి = వంటి; పశువుల = జంతువుల; పాపంబుల్ = పాపములను; అడచు = అణచివేయు; వాని = వాని; కిన్ = కి; సమస్త = సమస్తము నందును; అంతరాత్ముడు = లోనుండెడి ఆత్మ యైనవాడు; ఐ = అయ్యి.

వెలుంగు = ప్రకాశించెడి; వాని = వాని; కిన్ = కి; అవిచ్ఛిన్నున్ = నాశనము లేనివాని; కిన్ = కి; భగవంతున = షడ్గుణైశ్వర్యములు కలుగుటచే పూజనీయు డైనవాని {షడ్గుణములు - 1వాత్సల్యము 2భవశోషణము 3ఉదారత్వము 4అభయప్రదానము 5ఆపత్కాల సంరక్షణము 6అక్షయపదము అనెడివి విష్ణుదేవుని షడ్గుణములు (మరియొకవిధముగ) భగవంతుని షడ్గుణైశ్వర్యములు 1మహాత్మ్యము 2ధైర్యము 3యశస్సు 4శ్రీ 5జ్ఞానము 6వైరాగ్యము}; కున్ = కి; తనూజ = సంతానము; పశు = పశువులు; నివేశ = ఇండ్లు; దార = భార్యల యందు {దార - వ్యు. దౄ – వాదారణే , దౄ (ణిచ్) – ఆర్ – టాప్, కృ.ప్ర., అన్నదమ్ముల నుండి వేఱుపఱచునది, భార్య}; సక్తులు = వ్యామోహము గలవారు; అయిన = ఐన; వారి = వారల; కిన్ = కు; అందరాని = తెలియ సాధ్యము గాని; వానిన్ = వాని; కిన్ = కి; ఆచరింతున్ = చేసెదను; వందనములు = నమస్కారములు.
8-83 వరధర్మకామార్థ వర్జితకాములై... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
వరధర్మకామార్థ వర్జితకాములై
  విబుధులెవ్వానిసేవించి యిష్ట
గతిఁ బొందుదురు, చేరి కాంక్షించువారి క
  వ్యయదేహ మిచ్చు నెవ్వాఁడు కరుణ
ముక్తాత్ములెవ్వని మునుకొని చింతింతు,
  రానంద వార్ధి మగ్నాంతరంగు
లేకాంతు లెవ్వని నేమియుఁ గోరక
  భద్రచరిత్రంబుఁ బాడుచుందు,

ఆటవెలది

రామహేశు నాద్యు నవ్యక్తు నధ్యాత్మ
యోగగమ్యూఁ బూర్ణు నున్నతాత్ము
బ్రహ్మమైనవానిఁ బరుని నతీంద్రియు
నీశు స్థూలు సూక్ష్ము నే భజింతు.

iBAT సందర్భం

సద్భక్తుల లక్షణాలను, వారిని అనుగ్రహించే స్వామి కరుణను పేర్కొంటున్నాడు గజేంద్రుడు

iBAT తాత్పర్యము

సరియైన భగవద్ జ్ఞానసంపదగలవారు ధర్మము, అర్ధము, కామము అను పురుషార్ధాలమీద చూపు పెట్టరు. ఆ పరమాత్ముని ఒక్కనినే సేవించి కోరిన, కోరదగిన, మహాపురుషార్థాన్ని పొందుతారు. ఒకవేళ ఏదైనా కోరి ఆ మహాత్ముని సేవించే వారి కోరికకు తగిన అవ్యయమైన దేహాన్ని అనుగ్రహిస్తాడు. (అవ్యయ దేహమంటే భగవంతునితో ఒక్కటి యగుటయే). మనస్సు త్రిప్పులను ఆపివైచి దానిని ఆ పరమాత్మునందు లగ్నం చేస్తే అట్టివారికి ఆ స్వామి పరిపూర్ణమైన ఆనందమనే అమృతసముద్రంలో మునిగే అంతరంగాన్ని ప్రసాదిస్తాడు. ఇంకా గొప్ప వివేకకథనం కూర్చుకొన్న మహానుభావులు ఏమీ కోరరు. నిష్కారణంగానే హరిభజనం చేస్తూ ఉంటారు. నారాయణుడు అట్టివాడు. ఆద్యుడు. అవ్యయుడు. అధ్యాత్మయోగాన్ని అవలంబించినవారికే పొందదగిన వాడు. ఉన్నత మైన ఆత్మ పరబ్రహ్మము. పరుడు, ఇంద్రియాలకు అతీతమైనవాడు. ఈశ్వరుడు మహత్తులకే మహత్తు. అణువులలో అణువు అయినవాడు. అట్టి పరమాత్మను నేను భజిస్తాను.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
వర = ఉత్తములైన; ధర్మకామార్థ = పురుషార్థ త్రయము యెడ {పురుషార్థములు - 4 అవి ధర్మార్థకామము లనెడి త్రయము మరియు మోక్షము}; వర్జిత = విడిచిన; కాములు = ఆసక్తి గలవారు; ఐ = అయ్యి; విబుధులు = జ్ఞానులు; ఎవ్వని = ఎవని నైతే; సేవించి = కొలిచి; ఇష్ట = కోరుకొన్న; గతిన్ = ఉత్తమగతిని; పొందుదురు = పొందెదరో; చేరి కాంక్షించు = ఆశ్రయించు; వారి = వారల; కిన్ = కి; అవ్యయ = నాశములేని; దేహమున్ = శరీరమును; ఇచ్చున్ = ఇచ్చెడివాడు; ఎవ్వడు = ఎవడో; కరుణన్ = దయతో; ముక్త = ముక్తు లైన {ముక్తులు - సంసారబంధములనుండి విముక్తి పొందినవారు}; ఆత్ములు = వారు; ఎవ్వని = ఎవని నైతే; మునుకొని = పూని; చింతింతురు = ధ్యానించెదరో; ఆనంద = ఆనంద మనెడి; వార్ధి = సముద్రము నందు; మగ్న = మునిగిన; అంతరంగులు = మనస్సులు గలవారు; ఏకాంతులు = అనన్యభక్తులు; ఎవ్వనిన్ = ఎవరి నైతే; ఏమియున్ = ఏదీ; కోరక = కోరకుండగ; భద్ర = భద్రత నిచ్చెడి; చరిత్రంబు = చరిత్రలను; పాడుచుందురు = కీర్తించెదరో; ఆ = ఆ.

మహా = గొప్ప; ఈశున్ = ప్రభువును; ఆద్యున్ = ఆదిదేవుని; అవ్యక్తున్ = తెలిసికొన వీలుకాని వాని {అవ్యక్తః- అగోచరుడు, అనేకమైన మూర్తులు ధరించినను ఇట్టివాడని ఎఱుగరానివాడు, శ్రీశ్రీశంకరభాష్యం విష్ణుసహస్రనామం 722వ నామం}; అధ్యాత్మ = పరబ్రహ్మజ్ఞాన; యోగ = యోగసాధనచే; గమ్యున్ = చేరదగ్గవాని; పూర్ణున్ = పరిపూర్ణుని {పూర్ణః- సర్వము తన యందే కలవాడు. సకల కామములు, శక్తులతో సంపన్నుడు, శ్రీశ్రీశంకరభాష్యం విష్ణుసహస్రనామములలో 685వ నామం}; ఉన్నతాత్మున్ = పరమాత్ముని; బ్రహ్మము = బ్రహ్మము; అయిన = తానే యయిన; వానిన్ = వానిని; పరుని = సర్వమున కితరమైన వాని; అతీంద్రియున్ = ఇంద్రియముల కతీతమైన వాని {అతీంద్రియః- ఇంద్రియముల ద్వారా గ్రహించుటకు వీలుకానివాడు, ఇంద్రియగోచరములగు శబ్దాదులు లేనివాడు. శ్రీశంకరభాష్యం విష్ణుసహస్రనామములలో 169వ నామం}; ఈశున్ = జగన్నియంతను; స్థూలు = స్థూల స్వరూపము కలవాడు, విష్ణువు {స్థూలః - శంకరభాష్యం శ్రీవిష్ణుసహస్ర నామాలు 838 వ నామం, సర్వాత్మతత్వమును బట్టి ఆరోపిత స్థౌల్యము కలవాడు}; సూక్ష్మున్ = పరమాణురూపుని {సూక్ష్మః- సర్వవ్యాపి, సర్వగతం సుసూక్ష్మం, శ్రీశ్రీశంకరభాష్యం విష్ణుసహస్రనామములలో 457వ నామం}; నేన్ = నేను; భజింతున్ = స్తుతింతును.
8-85 పావకుండర్చుల భానుండు దీప్తుల... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
పావకుండర్చుల భానుండు దీప్తుల
  నెబ్భంగి నిగిడింతు రెట్లడంతు
రాక్రియ నాత్మకరావళిచేత బ్ర
  హ్మాదుల వేల్పుల నఖిలజంతు
గణముల జగముల ఘననామరూపభే
  దములతో మెఱయించి తగ నడంచు
నెవ్వఁడు మనము బుద్ధీంద్రియమ్ములు
  దాన యై గుణసంప్రవాహమ్ము బఱపు

తేటగీతి

స్త్రీ నపుంసకపురుష మూర్తియును గాక
తిర్యగమరనరాదిమూర్తియును గాక
కర్మగుణభేద సదసత్ప్రకాశి గాక
వెనుక నన్నియుఁ దానగు విభుఁ దలంతు.

iBAT సందర్భం

సర్వమూ తానే అయిన ఆ పరమాత్మను సకల భూతరాశులలో నిండియున్నవానిని నేను భజిస్తాను. అంటున్నాడు గజేంద్రుడు

iBAT తాత్పర్యము

అగ్నిదేవుడు తన జ్వాలలను ఉవ్వెత్తున విరజిమ్ముతాడు. మళ్ళీ లోపలికి తీసుకొంటాడు. సూర్యదేవుడు తన కిరణాలను అన్ని దిక్కులకు ఎంత దూరమైనా ప్రకాశింపజేస్తాడు. తిరిగి వాని వెలుగులను ఉపసంహరిస్తాడు. పరమాత్మ కూడా అదే విధంగా బ్రహ్మ మొదలుకొని చీమవరకు అన్నింటినీ, అందరినీ వెలువరిస్తాడు. తనలో లీనం చేసుకొంటాడు. వెలువరించి నప్పుడు పెక్కువిధములైన నామములను, రూపములను వానికి కల్పిస్తాడు. లోపలికి తీసుకొన్నప్పుడు ఆ నామరూపగుణాలనన్నింటినీ లేకుండా చేసి ఒక్కడై మిగిలిపోతాడు. మనస్సు, బుద్ధి, ఇంద్రియములు అన్నీ తానే సత్త్వము, రజస్సు, తమస్సు అనే గుణాలప్రవాహం కూడా తానే. లోకంలో అవయవాల కూర్పును బట్టి ఆడది , మగవాడు, పేడి అనే వ్యవహారాలు ఉంటాయి. అలాగే ఇవి మృగాలు, ఇవి పక్షులు, ఇవి ప్రాకే జంతువులు, ఇవి వృక్షాలు, ఇవి పురుగులు మొదలైన అనేక జాతులుగా తెలియవచ్చే సర్వమూ తానే అయినవాడు ఆ పరమాత్మ. ఆయా నామరూపాదులతో ఉన్నప్పుడు తాను వేరు, అవి వేరు అన్నట్లు తోచటం సంభవిస్తుంది కానీ నామరూపాదులను తీసి ప్రక్కను పెట్టి చూడగలిగితే సర్వమూ తానే. అట్టి విభుని నేను తలంచుకొంటూ ఉంటాను.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
పావకుండు = అగ్ని; అర్చులన్ = జ్వాలలను; భానుండు = సూర్యుడు; దీప్తులన్ = వెలుగును; ఎబ్బంగిన్ = ఏవిధముగనైతే; నిగిడింతురు = ప్రసరింపజేసెదరో; ఎట్లు = ఏ విధముగ; అడంతురు = అణచివేయుదురో; ఆ = ఆ; క్రియన్ = విధముగనే; ఆత్మ = తన; కరావళి = కిరణముల; చేతన్ = చేత; బ్రహ్మ = బ్రహ్మదేవుడు; ఆదులన్ = మున్నగువారిని; వేల్పులన్ = దేవతలను; అఖిల = సమస్తమైన; జంతు = జీవ; గణములన్ = జాలమును; జగములన్ = భువనములను; ఘన = గొప్ప; నామ = పేర్లు; రూప = స్వరూపముల; భేదముల్ = భేదముల; తోన్ = తోటి; మెఱయించి = పుట్టించి; తగన్ = తగినట్లు; అడంచున్ = అణచివేయునో; ఎవ్వడు = ఎవడైతే; మనమున్ = మనసు; బుద్ధి = బుద్ధి; ఇంద్రియంబులున్ = ఇంద్రియములును; తాన = తనే; ఐ = అయ్యి; గుణ = త్రిగుణములను {త్రిగుణములు - 1సత్త్వ 2రజస్సు 3తమస్సు}; సంప్రవాహంబున్ = చిక్కటి వ్యాప్తిని; నెఱపున్ = నిర్వహించునో.

స్త్రీ = స్త్రీలింగ; నపుంసక = నపుంసకలింగ; పురుష = పుల్లింగ; మూర్తియునున్ = రూపము; కాక = కాకుండగ; తిర్యక్ = జంతువుల; అమర = దేవతలను; నర = నరుల; ఆది = మొదలగువారి; మూర్తియునున్ = రూపును; కాక = కాకుండగ; కర్మ = కర్మల; గుణ = గుణముల; భేద = భేదములకు; సదసత్ = ఉండుట లేకుండును; ప్రకాశి = బయలుపరచువాడు; కాక = కాకుండగ; వెనుకన్ = ఆ పిమ్మట; అన్నియున్ = సర్వమును; తాన్ = తనే; అగు = అయ్యెడి; విబుధున్ = విజ్ఞానిని; తలంతు = ధ్యానించెదను.
8-154 ఎవ్వనిమాయకు నింతయు మోహించుఁ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఎవ్వనిమాయకు నింతయు మోహించుఁ
  తఱమి యెవ్వనిమాయ దాట రాదు
తన మాయ నెవ్వఁడింతయు గెల్చినట్టి వాఁ
  డెవ్వనిఁ బొడగాన రెట్టి మునులు
సర్వభూతములకు సమవృత్తి నెవ్వఁడు
  చరియించుఁ దనచేత జనితమయిన
ధరణిపాదములు చిత్తము సోముఁ డగ్నిము
  ఖంబు గన్నులు సోమకలమహితులు

తేటగీతి

చెవులు దిక్కులు రేతంబు సిద్ధజలము
మూడు మూర్తుల పుట్టిల్లు మొదటి నెలవు
గర్భమఖిలంబు మూర్థంబు గగనమగుచు
మలయు నెవ్వఁడు వాని నమస్కరింతు.

iBAT సందర్భం

బ్రహ్మదేవుడు 'అజితుని' ' సదనానికి దేవతలనందరినీ తీసుకొని పోయాడు. మంత్రమయములైన వాక్యాలతో, ఇంద్రియాలన్నింటినీ అదుపులోనికి తెచ్చుకొని యిలా స్తుతించాడు

iBAT తాత్పర్యము

స్వామీ! నీమాయ ఎవ్వరికీ దాటరానిది. నిన్ను మహర్షులు, తపస్సంపన్నులు కూడా చూడలేరు. సర్వ భూతముల విషయంలో నీవు సమ వృత్తితో ఉంటావు. నీపాదాలు భూమి, నీచిత్తం చంద్రుడు. అగ్నిదేవుడు నీముఖం, దిక్కులు నీ చెవులు. నీకన్నులు సూర్యచంద్రులు. సృష్టినీ, స్థితినీ, లయాన్నీ చేసే ముగ్గురు మూర్తులూ నీనుండి ఏర్పడిన వారే. సృష్టికి మొదటితావు నీగర్భమే. నీ శిరస్సు గగనమే. ఇట్టి పరమాత్మ స్వరూపునకు నేను నమస్కరిస్తూ ఉంటాను.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఎవ్వని = ఎవని యొక్క; మాయ = మాయ; కున్ = కు; ఇంతయున్ = ఈ సృష్టి యంతయు; మోహించున్ = మోహములో పడును; తఱమి = ప్రయత్నించినను; ఎవ్వని = ఎవని యొక్క; మాయన్ = మాయను; దాటన్ = దాటుటకు; రాదు = వీలుకాదో; తన = తన యొక్క; మాయన్ = మాయచేత; ఎవ్వడు = ఎవరైతే; ఇంతయున్ = ఈ సృష్టి యంతటిని; గెల్చిన = జయించిన; అట్టి = అటువంటి; వాడు = వాడో; ఎవ్వని = ఎవని; పొడగానరు = జాడపట్టుకొనలేరో; ఎట్టి = ఎటువంటి; మునులు = ఋషు లైనను; సర్వ = అఖిలమైన; భూతముల్ = జీవుల; కున్ = ఎడల; సమవృత్తిన్ = ఒకేవిధముగ; ఎవ్వడు = ఎవరైతే; చరియించున్ = మెలగుతాడో; తన = తన; చేతన్ = చేత; జనితము = సృష్టింపబడినది; అయిన = ఐన; ధరణి = భూమండలము; పాదములు = పాదములు; చిత్తము = మనసు; సోముడు = శివుడు; అగ్ని = అగ్నిదేవుడు; ముఖంబున్ = వదనము; కన్నులు = కళ్ళు; సోమ = చంద్రుడు; కమలహితులు = సూర్యుడు {కమలహితుడు - కమలములకు ప్రీతిపాత్రుడు, సూర్యుడు}.

చెవులు = చెవులు; దిక్కులు = దిక్కులు; రేతంబున్ = వీర్యము; సిద్ధ = సిద్దముగ; జలము = నీరు; మూడుమూర్తుల = త్రిమూర్తుల యొక్క {త్రిమూర్తులు - 1బ్రహ్మ 2విష్ణు 3మహేశ్వరులు}; పుట్టిల్లు = జన్మస్థానము నీ స్వరూపం; మొదలి = సృష్టికి మూల; నెలవు = ఆధారము; గర్భము = కడుపు; అఖిలంబున్ = సమస్తమునకు; మూర్థంబు = శిరస్సు; గగనము = ఆకాశము; అగుచున్ = అగుచు; మలయున్ = వ్వాపించి ఉండునో; వాని = అతనిని; నమస్కరింతు = ప్రార్థింతును.
8-202 సవరనై లక్షయోజనముల వెడలుపై... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
సవరనై లక్షయోజనముల వెడలుపై
  కడు కఠోరమునైన కర్పరమును
నదనైన బ్రహ్మాండమైన నాహారించు
  ఘనతరంబగు ముఖగహ్వరంబు
సకలచరాచర జంతురాశుల నెల్ల
  మ్రింగి లోఁగొనునట్టి మేటికడుపు
విశ్వంబుపై వేఱు విశ్వంబు పైబడ్డ
  నాగినఁ గదలని యట్టి కాళ్ళు

తేటగీతి

వెలికి లోనికిఁ జనుదెంచు విపులతుండ
మంబుజంబులఁ బోలెడు నక్షియుగము
సుందరంబుగ విష్ణుండు సురలతోడి
కూర్మి చెలువొంద నొక మహాకూర్మమయ్యె

iBAT సందర్భం

మందరపర్వతాన్ని పాలకడలి మధ్యలోనికి తోశారు . ఇంతలో అది కాస్తా క్రింద కుదురులేకపోటం వల్ల, మునిగిపోయింది. పట్టు చిక్కక దేవతలు రాక్షసులూ సముద్రం ఒడ్డున విసరివేసినట్టుగా పడి పోయారు. ఇంతవరకూ ఉత్సాహంతో ఊగిపోతున్న వారి మొగాలలో కళాకాంతులు లేకుండా పోయాయి. బిక్కమొగాలతో నిలుచుండి పోయారు. అప్పుడు -

iBAT తాత్పర్యము

పైడిప్ప లక్షయోజనాల వైశాల్యంతో ఉన్నదా అనిపిస్తున్నది. పిడుగులు పడినా చెక్కుచెదరని గట్టితనంతో అలరారుతున్నది. పెద్దగా తెరచిన నోటిలోనికి బ్రహ్మాండమంతా ఒక్కపెట్టున దూరిపోతుందా అన్నంత విశాలంగా ఉన్నది. సృష్టిలోని చరాచరజంతురాశులన్నీ చొర బారినా ఇంకా చోటు చాలా ఉన్నది అనిపించే పొట్ట కన్పట్టుతూ ఉన్నది. పదునాలుగు లోకాల సముదాయం మీద మళ్ళీ పదునాలుగు లోకాల విశ్వం వచ్చిపడినా అవలీలగా నిలద్రొక్కుకోగల పాదాలు చూడముచ్చట గా ఉన్నాయి. ముట్టెను లోపలికీ, వెలుపలికి వింతగా కదలిస్తున్నది. బాగా వికసించిన నూరురేకులపద్మాలు రెండు అటూ ఇటూ కదలాడుతూ ఉంటే ఒహూ ఇవి కన్నులు కాబోలు అనుకొంటున్నారు అచ్చటి జనులు. ఈ విధంగా పరమసుందరమైన మహాకూర్మం (తాబేలు) అక్కడ ఆవిర్భవించింది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
సవరన్ = చక్కనిది, చదునైనది; ఐ = అయ్యి; లక్ష = లక్ష (1,00,000); యోజనంబుల = యోజనముల; వెడలుపు = వెడల్పుగలది; ఐ = అయ్యి; కడు = మిక్కిలి; కఠోరమున్ = గట్టిది; ఐన = అయిన; కర్పరమును = తాబేటిడిప్ప; అదనైనన్ = ఆకలివేస్తే; బ్రహ్మాండమున్ = బ్రహ్మాండమును; ఐనన్ = అయినను; ఆహారించు = తినగలిగెడి; ఘనతరంబు = బహుపెద్దది; అగు = అయిన {ఘనము - ఘనతరము - ఘనతమము}; ముఖ = నోరు యనెడి; గహ్వరంబు = గుహ; సకల = అఖిలమైన; చరాచర = జగత్తునందలి; జంతు = జీవ; రాసులన్ = జాలమును; ఎల్లన్ = సర్వమును; మ్రింగి = మింగేసి; లోగొనున్ = ఇముడ్చుకొనగలిగిన; అట్టి = అటువంటి; మేటి = పెద్ద; కడుపు = కడుపు; విశ్వంబు = విశ్వము; పైన్ = మీద; వేఱు = మరొక; విశ్వంబు = విశ్వము; పైన్ = మీద; పడ్డన్ = పడుట; ఆగినన్ = మొదలిడినను; కదలని = చలించని; అట్టి = లాంటి; కాళ్ళు = కాళ్ళు.

వెలి = బయట; కిన్ = కు; లోని = లోపలి; కిన్ = కి; చనుదెంచు = కదలాడెడి; విపుల = పెద్ద; తుండమంబు = తొండము, తాబేలుతల; అంబుజంబులన్ = పద్మములను {అంబుజము - అంబువు (నీటియందు) జము (పుట్టునది), పద్మము}; పోలెడు = వంటి; అక్షి = కన్నుల; యుగమున్ = జంటతో; సుందరంబుగన్ = అందముగా; విష్ణుండు = హరి; సురల = దేవతల; తోడి = తోటి ఉన్న; కూర్మి = ప్రేమ; చెలువొందన్ = బయల్పడగ; ఒక = ఒక; మహా = పెద్ద; కూర్మమున్ = తాబేలుగా; అయ్యెన్ = అవతరించెను.
8-222 భూతాత్మ భూతేశ భూతభావనరూప... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
భూతాత్మ భూతేశ భూతభావనరూప
  దేవ మహాదేవ దేవవంద్య
యీలోకములకెల్ల నీశ్వరుండవు నీవ
  బంధమోక్షములకుఁ బ్రభుఁడవీవ
ఆర్తశరణ్యుఁడవగు గురుండవు నిన్నుఁ
  గోరి భజింతురు కుశలమతులు
సకలసృష్టిస్థితి సంహారకర్తవై బ్రహ్మ
  విష్ణుశివాఖ్యఁ బరఁగు దీవు

ఆటవెలది

పరమగుహ్యమయిన బ్రహ్మంబు సదసత్త
మంబు నీవ శక్తిమయుఁడ వీవ
శబ్దయోని వీవ జగదన్తరాత్మవు
నీవ ప్రాణమరయ నిఖిలమునకు.

iBAT సందర్భం

దేవతలందరూ మొగాలు వ్రేలవేసుకొని దీనతతో తనముందు నిలిచి మొఱలు పెడుతున్నారు. నిలువెల్లా జాలినింపుకొన్న స్వామి అమ్మ వారిని కలుపుకొని వారికి దర్శనం అనుగ్రహించాడు. వారందరూ ఒక్క పెట్టున సాష్టాంగ ప్రణామాలు చేశారు. స్వామి గొప్పతనాన్ని కొనియాడ నారంభించారు

iBAT తాత్పర్యము

ప్రభూ! భూతాత్ముడవు. భూతాలకు ఈశ్వరుడవు. భూతాలన్నీ భావించవలసిన రూపం నీది. దేవుడవు, మహాదేవుడవు. దేవతలు కూడా నిన్ను త్రికరణాలతో పూజిస్తారు. సర్వలోకాలకూ ఏలికవు నీవు. జీవుల బంధమోక్షాలకు కారణమైన ప్రభుడవు నీవు. ఆర్తులకు శరణమిచ్చేవాడవు నీవే. సర్వలోకాలకు గురుడవు నీవే. జ్ఞానసంపదకలవారు నిన్ను కోరి భజిస్తారు. సృష్టికార్యంలో నిన్ను బ్రహ్మ అంటారు. సృష్టిని నిలిపి ఉంచే పూనికతో ఉన్న నిన్నే విష్ణువంటారు. ప్రళయకాలంలో సర్వాన్నీ లోపలకు తీసుకొనే నిన్ను శివుడంటారు. ఎట్టివారికినీ తెలియరాని బ్రహ్మమవు నీవే. నిత్యస్వరూపమూ, వస్తూ పోతూ ఉండే జగత్తత్త్వమూ రెండూ నీవే. సర్వశక్తిమయుడవు నీవే. వేదవాదం నీవలెనే సనాతనమైనది. అనంత మైనది. అట్టి శబ్దాత్మకతత్వానికి పుట్టుకస్థానం. నీవే జగత్తులకు వెలుపల, లోపల నిండి ఉన్నది నీవే! సర్వజీవకోటికి ప్రాణశక్తివి నీవే. నీవు కానిదీ, నీవు లేనిదీ ఈ బ్రహ్మాండంలోపలా, వెలుపలా మరేదీ లేదు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
భూతాత్మ = పరమశివ {భూతాత్ముడు - పంచభూతములకు ఆత్మయైనవాడు, శివుడు}; భూతేశ = పరమశివ {భూతేశుడు - భూతములకు ఈశుడు (పతి), శివుడు}; భూతభావనరూప = పరమశివ {భూతభావనరూపుడు - జీవులకు కారణరూపమైనవాడు, శివుడు}; దేవ = పరమశివ; మహాదేవ = పరమశివ {మహాదేవుడు - మహా (గొప్ప) దేవుడు, శివుడు}; దేవవంద్య = పరమశివ {దేవవంద్యుడు - దేవతలచే వంద్యుడు (స్తుతింపబడువాడు), శివుడు}; ఈ = ఈ; లోకముల్ = లోకముల; ఎల్లన్ = అన్నిటికి; ఈశ్వరుండవు = భగవంతుడవు; నీవ = నీవే; బంధ = బంధములకు; మోక్షముల్ = ముక్తుల; కున్ = కు; ప్రభుడవు = విభుడవు; నీవ = నీవే; ఆర్త = దుఃఖించెడివారికి; శరణ్యుండవు = శరణము ఇచ్చువాడవు; అగు = అయిన; గురుండవు = గొప్పవాడవు; నిన్నున్ = నిన్ను; కోరి = కోరి; భజింతురు = సేవించెదరు; కుశలమతులు = జ్ఞానులు; సకల = సమస్తమైన; సృష్టి = సృష్టి; స్థితి = స్థితి; సంహార = లయ; కర్తవు = కారణుడవు; ఐ = అయ్యి; బ్రహ్మ = బ్రహ్మదేవుడు; విష్ణు = విష్ణుమూర్తి; శివ = పరమశివుడు; ఆఖ్యన్ = పేర్లతో; పరగుదు = ప్రకాశించెడివాడవు; ఈవ = నీవే.

పరమ = అత్యధికమైన; గుహ్యము = రహస్యము; అయిన = ఐన; బ్రహ్మంబు = బ్రహ్మము; సత్ = సత్తు; అసత్ = అసత్తులతో; తమంబు = కూడినవాడవు; నీవ = నీవే; శక్తిమయుడవు = శక్తియుక్తుడవు {శక్తి - 1సత్త్వ 2రజస్ 3తమస్సులు}; ఈవ = నీవే; శబ్దయోనివి = శబ్దమునకు జన్మస్థానమవు; జగత్ = లోకమంతటికి; ఆత్మవు = అంతరాత్మవు; నీవ = నీవే; ప్రాణము = జీవము; అరయ = తరచిచూసినచో; నిఖిలమున్ = సమస్తమున; కు = కు.
8-224 అగ్నిముఖంబు పరాపరాత్మక మాత్మ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అగ్నిముఖంబు పరాపరాత్మక మాత్మ
  కాలంబుగతి రత్నగర్భపదము
శ్వసనంబు నీయూర్పు రసన
  జలేశుండు దిశలు కర్ణంబులు దివము నాభి
సూర్యుండు కన్నులు శుక్లంబు సలిలంబు
  జఠరంబు జలధులు చదలు శిరము
సర్వౌషధులు రోమచయములు శల్యంబు
  లద్రులు మానస మమృతకరుఁడు

ఆటవెలది

ఛందములు ధాతువులు ధర్మసహితము హృదయ
మాస్యపంచక ముపనిషదాహ్వయంబు
నయిన నీరూపు పరతత్త్వమై శివాఖ్య
మై స్వయంజ్యోతియై యొప్పు నాద్యమగుచు.

iBAT సందర్భం

క్షీరసాగరంనుండి వెలువడిన హాలాహలంనుండి తమను రక్షించమని ఆ పరమాత్మను ఇలా వేడుకొంటున్నారు దేవతలు.

iBAT తాత్పర్యము

స్వామీ! నీ ముఖం అగ్ని.నీ ఆత్మ పరాత్మకము, నీగతి కాలము. నీ అడుగులు రత్నాలు కడుపునిండా ఉన్న భూదేవి. వాయుదేవుడు నీ ఊర్పు. నీనాలుక వరుణదేవుడు, దిక్కులు నీ చెవులు. స్వర్గము నీ బొడ్డు. సూర్యుడు నీ కన్నులు. శుక్లము జలములు. పొట్ట సముద్రాలు. ఆకాశం తల, వృక్షాల జాతులన్నీ నీ రోమములు. కొండలు నీ యెముకలు, చంద్రుడు నీ మనస్సు. వేదములు ధాతువులు, (దేహంలోని మూలపదార్థాలు). ధర్మము నీ హృదయము. నీ అయిదుముఖాలు (సద్యోజాతము, వామదేవము, తప్పు రుషము, అఘోరము, ఈశానము) ఉపనిషత్తులు (జ్ఞానవిద్యకు సంబంధించిన వాజ్ఞ్మయము). అట్టి నీ రూపము ‘శివ’ అను పేరుతో అలరారే పర తత్త్వము. అది స్వయంజ్యోతి, ఆద్యము.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అగ్ని = అగ్ని; ముఖంబున్ = ముఖము; పర = పరమాత్మ; అపర = జీవాత్మ; ఆత్మకము = కలయిక; ఆత్మ = ఆత్మ; కాలంబు = కాలము; గతి = నడక; రత్నగర్భ = సముద్రము {రత్నగర్భ - రత్నములు గర్భమునగలది, సముద్రము}; పదము = పాదము; శ్వసనంబు = వాయువు; నీ = నీ యొక్క; ఊర్పు = శ్వాస; రసన = నాలుక; జలేశుండు = వరుణుడు {జలేశుడు - నీటికి ప్రభువు, వరుణుడు}; దిశలున్ = దిక్కులు; కర్ణంబులు = చెవులు; దివము = పగలు; నాభి = బొడ్డు; సూర్యుండు = సూర్యుడు; కన్నులు = నేత్రములు; శుక్రంబు = వీర్యము; సలిలంబు = నీరు; జఠరంబు = గర్భము; జలధులు = సముద్రములు {జలధి - జలమునకు నిధి, సముద్రము}; చదలు = ఆకాశము; శిరము = తల; సర్వ = సమస్తమైన; ఓషధులు = ఓషధులు; రోమ = రోమముల; చయములు = సమూహములు; శల్యంబు = ఎముకలు; అద్రులు = పర్వతములు; మానసము = మనస్సు; అమృతకరుడు = చంద్రుడు {అమృతకరుడు - అమృతమయములైన కరములు (కిరణములు) కలవాడు, చంద్రుడు}.

ఛందములు = వేదములు; ధాతువులు = సప్తధాతువులు {సప్తధాతువులు - 1వస 2అసృక్కు 3మాంసము 4మేధస్సు 5అస్థి 6మజ్జ 7శుక్లములు పక్షాంతరమున 1రోమ 2త్వక్ 3మాంస 5అస్థి 6స్నాయు 6మజ్జా 7ప్రాణములు}; ధర్మ = శాస్త్రధర్మముల; సమితి = సమూహములు; హృదయము = హృదయము; ఆస్య = ముఖములు; పంచకము = ఐదును; ఉపనిషత్ = ఉపనిషత్తుల; ఆహ్వయంబున్ = పేర్లు; అయిన = ఐన; నీ = నీ యొక్క; రూపు = స్వరూపము; పరతత్త్వము = ఆత్మజ్ఞానరూపము; ఐ = అయ్యి; శివ = శివుడు యనెడి; ఆఖ్యము = పేరుగలది; ఐ = అయ్యి; స్వయంజ్యోతి = స్వయంప్రకాశకుడవు; ఐ = అయ్యి; ఒప్పున్ = తగును; ఆద్యము = సృష్ట్యాదినుండిగలది; అగుచున్ = అగుచు.
8-266 పాలమున్నీటిలోపలి మీదిమీఁగడ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
పాలమున్నీటిలోపలి మీదిమీఁగడ
  మిసిమి జిడ్డునఁ జేసి మేను వడసి
క్రొక్కారు మెఱుఁగుల కొనల క్రొత్తళుకుల
  మేనిచేగల నిగ్గు మెఱుఁగు సేసి
నాటినాటికిఁ బ్రోదినవకంపుఁ దీవల
  నునుబోదనెయ్యంబు నూలుకొలిపి
క్రొవ్వారుకెందమ్మి కొలఁకునఁ బ్రొద్దునఁ
  బొలసిన వలపునఁ బ్రోది వెట్టి

తేటగీతి

పసిడి చంపకదామంబు బాగుఁ గూర్చి
వ్రాలుక్రొన్నెల చెలువున వాఁడి దీర్చి
జాణతనమునఁ జేతుల జడ్డువిడిచి
నలువ యీ కొమ్మ నొగిఁ జేసినాఁడు నేఁడు.

iBAT సందర్భం

పాలకడలిని ఇంకా చిలుకుతూనే ఉన్నారు. పుట్టిన మహావస్తువులు గొప్పవే కానీ కావలసిన మహావస్తువు ఇంకా రాలేదు కనుక పట్టువదలక దేవదానవులు పంతంతో పాలకడలిని త్రచ్చుతూనే ఉన్నారు.

ఇంతలో అందరి కన్నులూ జిగేలుమనేట్లుగా ఒక మహాశక్తి రూపం అక్కడ ఆవిర్భవించింది. భావించగా భావించగా ఆ శక్తి మహాలక్ష్మీస్వరూపమని తెలియవచ్చింది

iBAT తాత్పర్యము

అది అసలే పాలసముద్రం. దానిమీద బంగారువన్నెతో దట్టంగా పేరుకొన్న మీగడ, జిడ్డును భద్రంగా తీసికొని బ్రహ్మయ్య ఆమె చర్మసౌంద ర్యాన్ని తీర్చిదిద్దాడు. వానాకాలపు తొలిదినాలలో దట్టంగా విస్తరించినకారు మబ్బులలో చిందులు ద్రొక్కుతున్న మెరుపుకాంతులు ఆమె దేహానికి వన్నె చిన్నెలను సంతరిస్తున్నాయి. కుదుటి లోనుండి వయ్యారంగా సుతారంగా పైపైకి అల్లుకొనిపోతున్న పూలతీగ నిగనిగలు కన్నులకు విందు చేస్తున్నాయి. ఎర్రతామరల కొలనులో సూర్యోదయ సమయంలో వెల్లివిరిసే పరమశోభ ఆమెయందు లాస్యమై అలరారుతున్నది. నడుమున బంగారు వడ్డాణం జిగేల్మంటున్నది. అది విదియచందురుని అందాన్ని వెక్కిరిస్తున్నది. బ్రహ్మదేవుడు పెద్దకాలానికి తన చేతులలోని జడిమను ప్రయత్నంతో విదలించి వదిలించుకొని ఈ అందాల బరిణెను రూపొందించి ఉండక పోతే ఇంత రూపసౌందర్యాలరాశి ఎలా రూపొందుతుంది?
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
పాలమున్నీటి = సముద్రపు; లోపలి = అందలి; మీది = పైనయుండెడి; మీగడ = మీగడ మస్తువు; మిసిమి = మిసమిసలాడెడి; జిడ్డునన్ = మెరుగు; చేసి = వలన; మేనున్ = దేహమును; పడసి = పొంది; క్రొక్కారు = వర్షాకాలపు; మెఱుగుల = మెరుపులయొక్క; కొనలన్ = కొసలయొక్క; కొత్తళుకుల = సరికొత్తతళుకుల; మేనిచేగల = కాంతులుతేగల; నిగ్గు = అతియించెడి; మెఱుగుచేసి = మెరుగుపెట్టి; నాటినాటికి = అంతకంతకు; ప్రోదిన్ = పోగుపడెడి; నవకంపు = సరికొత్త; తీవల = తీగలయొక్క; నును = లేత; బోదన్ = కాండములచే; నెయ్యంబున్ = స్నేహమును; నూలుకొలిపి = కుదిర్చి; క్రొవ్వారు = అరవిరసిన; కెందమ్మి = ఎఱ్ఱతామరల; కొలకునన్ = కొలను యందు; ప్రొద్దున = ఉదయమే; పొలసిన = వ్యాపించిన; వలపులన్ = సువాసనలను; ప్రోదిపెట్టి = పోగుచేసి.

పసిడి = బంగారు; చంపక = సంపెంగల; దామంబున్ = దండలను; బాగుగా = చక్కగా; కూర్చి = కట్టి; వాలు = క్రిందికి దిగుచున్న; క్రొన్నెల = వెన్నెల; చెలువనన్ = సొగసుతో; వాడిదీర్చి = పదునుపెట్టి; జాణతనమునన్ = నేర్పుతో; చేతుల = చేతులయొక్క; జడ్డు = జడత్వమును; విడిచి = విడిచిపెట్టి; నలువ = బ్రహ్మదేవుడు; ఈ = ఈ; కొమ్మన్ = అందగత్తెను; ఒగిన్ = చక్కగా; చేసినాడు = చేసెను; నేడు = ఇప్పుడు.
8-273 పలుకుల నమృతంబు చిలుక నెవ్వానితో... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
పలుకుల నమృతంబు చిలుక నెవ్వానితో
  భాషించె వాఁడె పో బ్రహ్మయనఁగ
నెలయించి కెంగేల నెవ్వని వరియించె
  వాఁడె లోకములకు వల్లభుండు
మెయిదీగె నెవ్వని మేనితోఁ గదియించె
  అతడె పో పరమసర్వజ్ఞమూర్తి
నెలఁతుక యెప్పుడు నివసించు నే యింట
  నాయిల్లు పరమగు నమృతపదము

ఆటవెలది

నింతి చూపు వాఱె నెచ్చోట కచ్చోటు
జిష్ణు ధనద ధర్మజీవితంబు
గొమ్మ పిన్ననగవు గురుతర దుఃఖని
వారణంబు సృష్టికారణంబు.

iBAT సందర్భం

సకలదేవతలు ఆ తల్లికి అనేకములైన కానుకలను సమర్పించుకొన్నారు. ఆ తల్లి మాహాత్మ్యాన్ని పోతన మహాకవి ఇలా వర్ణిస్తున్నాడు

iBAT తాత్పర్యము

ఆ తల్లి ముగురమ్మల మూలపుటమ్మ కనుక పలుకులతో అమృతం చిలికిస్తే ఆ వ్యక్తి బ్రహ్మ అవుతాడు. ప్రేమతో చేపట్టినవాడు పురుషోత్తముడవుతాడు. తన లతవంటి మేనుతో ఎవ్వనినైనా తాకితే వాడు పరమ సర్వజ్ఞమూర్తిగా రూపొందుతాడు. ఎవనియింటిలోనైనా ఆమె పీఠం పెట్టుకొని కూర్చుని ఉంటే ఆ యిల్లు పరమైన అమృతపదం అవుతుంది. ఆ తల్లి కడకంటి చూపు ఒకసారి సోకినంతమాత్రాన ఆ చోట్లు దేవేంద్రస్థానం కుబేరస్థానం ధర్మస్థానం అయి విరాజిల్లుతాయి. ఆమె చిరునవ్వు చాలు. సంసారం అనే మహాదుఃఖసాగరం నశించిపోవటానికి. అదియే సృష్టికి కూడా కారణం అవుతుంది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
పలుకులన్ = పలకరింపులలో; అమృతంబున్ = అమృతము; చిలుకన్ = చిలకరించునట్లు; ఎవ్వాని = ఎవని; తోన్ = తోనైతే; భాషించెన్ = మాట్లాడునో; వాడెపో = అతడుమాత్రమే; బ్రహ్మ = ఆనంద బ్రహ్మ; అనగన్ = అనగా; ఎలయించి = మెచ్చుకొనుచు; కెంగేల = ఎఱ్ఱనిచేతితో; ఎవ్వనిన్ = ఎవనినైతే; వరియించెన్ = ఇష్టపడెనో; వాడె = అతడుమాత్రమే; లోకముల్ = భువనముల; కున్ = కు; వల్లభుండు = అధిపతి; మెయి = దేహము యనెడి; తీగన్ = తీవతో; ఎవ్వనిన్ = ఎవనియొక్క; మేని = దేహము; తోన్ = తోటి; కదియించు = కౌగలించుకొనునో; వాడెపో = అతడుమాత్రమే; పరమ = అత్యుత్తమమైన; సర్వజ్ఞమూర్తి = అఖిలముతెలిసినవాడు; నెలతుక = అందగత్తె; ఎప్పుడున్ = ఎల్లప్పుడు; నివసించున్ = ఉండునో; ఏ = ఏ; ఇంటన్ = గృహమునందు; ఆ = ఆ; ఇల్లు = గృహము; పరము = అత్యుత్తమమైనది; అగు = అయిన; అమృత = శాశ్వతమైన; పదము = వైకుంఠము; ఇంతి = స్త్రీ యొక్క.

చూపు = దృష్టి; వాఱెన్ = ప్రసరించెనో; ఏ = ఏ; చోటి = ప్రదేశమున; కిన్ = కు; ఆ = ఆ; చోటున్ = ప్రదేశము; జిష్ణు = ఇంద్రుని; ధనదు = కుబేరుని; ధర్మ = యమధర్మరాజులకు; జీవితంబు = ఆయువుపట్టు; కొమ్మ = అందగత్తె యొక్క; చిన్ననగవు = చిరునవ్వు; గురుతర = మిక్కిలి భారమైన; దుఃఖ = దుఃఖములను; నివారణంబు = పోగొట్టునది; సృష్టి = సృష్టిని; కారణంబు = వెలిగింపజేయునది.
8-275 భావించి యొకమాటు బ్రహ్మాండమంతయు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
భావించి యొకమాటు బ్రహ్మాండమంతయు
  నాటల బొమ్మరిల్లని తలంచుఁ
బోలించి యొకమాటు భువనంబు లన్నియుఁ
  తనయింటిలో దొంతులని తలంచుఁ
బాటించి యొకమాటు బ్రహ్మాదిసురులను
  దనయింటిలో బొమ్మలని తలంచు
గొనకొని యొకమాటు కుంభినీచక్రంబు
  నలవడ బొమ్మపీటని తలంచు

ఆటవెలది

సొలసి యొక్కమాటు సూర్యేందురోచుల
నచటి దీపకళికలని తలంచు
భామయొక్కమాటు భారతీదుర్గల
నాత్మసఖులటంచు నాదరించు.

iBAT సందర్భం

శ్రీమహాలక్ష్మి లీలా విలాసాలు, అనంతాలు. ఆ లీలావిలాసాలను మహాకవి ప్రోదిపోస్తున్నాడు

iBAT తాత్పర్యము

ఆ తల్లికి బ్రహ్మాండమంతా ఒక చిన్న క్రీడారంగమైన బొమ్మరిల్లు, పదునాలుగు లోకాలూ ఆమె యింటిలో ఒకదానిపై నొకటిగా పేర్చిన పాత్రల దొంతి. బ్రహ్మాదిదేవతలు ఆమె రూపొందించుకొన్న ఆటబొమ్మలు. భూచక్ర మంతా ఆమె చక్కగా ఏర్పాటుచేసుకొన్న బొమ్మల పీట. సూర్యచంద్రులు ఆపీటమీద పరమసుందరంగా పెట్టుకొన్న చిన్నదీపాలు, మహాసరస్వతీ, మహాకాళీ తన చెలికత్తెలు, ఈవిధంగా ఆమె సంభావిస్తూ ఉంటుంది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
భావించి = తలచి; ఒకమాటు = ఒకసారి; బ్రహ్మాండము = బ్రహ్మాండము; అంతయున్ = సమస్తము; ఆటల = ఆడుకొనుటకైన; బొమ్మరిల్లు = ఇల్లుబొమ్మ; అని = అని; తలంచున్ = అనుకొనును; పోలించి = పోల్చుకొని; ఒకమాటు = ఒకసారి; భవనంబులు = లోకములు; అన్నియున్ = సమస్తము; తన = తన యొక్క; ఇంటి = గృహము; లోన్ = అందలి; దొంతులు = కుండలపేర్పు; అని = అని; తలంచున్ = అనుకొనును; పాటించి = పూని; ఒకమాటు = ఒకసారి; బ్రహ్మ = బ్రహ్మదేవుడు; ఆది = మున్నగు; సురులను = దేవతలను; తన = తన యొక్క; ఇంటి = గృహము; లోన్ = లోని; బొమ్మలు = బొమ్మలు; అని = అని; తలంచున్ = అనుకొనును; కొనకొని = పూని; ఒకమాటు = ఒకసారి; కుంభినీచక్రంబున్ = భూమండలమును; అలవడన్ = అమరిన; బొమ్మపీట = పీటబొమ్మ; అని = అని; తలంచున్ = అనుకొనును.

సొలసి = పారవశ్యముతో; ఒకమాటు = ఒకసారి; సుర్య = సుర్యుని; ఇందు = చంద్రుని; రోచులన్ = కాంతులను; అచటి = అక్కడి; దీప = దీపముల; కళికలు = కళికలు; అని = అని; తలంచున్ = అనుకొనును; భామ = అందగత్తె; ఒక్కమాటు = ఒకసారి; భారతీ = సరస్వతీదేవి; దుర్గలన్ = పార్వతీదేవిలను; ఆత్మ = తన యొక్క; సఖులు = చెలికత్తెలు; అటంచున్ = అనుకొనుచు; ఆదరించున్ = ఆదరించును.
8-293 తరుణుండు దీర్ఘదోర్దండుండు గంబుకం... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
తరుణుండు దీర్ఘదోర్దండుండు గంబుకం
  ధరుఁడు పీతాంబరధారి స్రగ్వి
లాసిత భూషణాలంకృతుఁ డరుణాక్షుఁ
  డున్నతోరస్కుఁడత్యుత్తముండు
నీలకుంచిత కేశనివహుండు జలధర
  శ్యాముండు మృగరాజసత్త్వశాలి
మణికుండలుడు రత్నమంజీరుఁ
  డచ్యుతు నంశాంశసంభవుండమల మూర్తి

ఆటవెలది

భూరియాగభాగభోక్త ధన్వంతరి
యనఁగ నమృతకలశహస్తుఁ డగుచు
నిఖిల వైద్యశాస్త్రనిపుణుఁ డాయుర్వేది
వేల్పు వెజ్జు గడలి వెడలి వచ్చె.

iBAT సందర్భం

పాలసముద్రాన్ని చిలుకుతున్నప్పుడు అన్నీ లభించాయి అమృతం ఇంకా ఇదిగో అదిగో అన్నట్లుగా ఉన్నది. పట్టువదలని దేవదానవులు. కవ్వపు కొండతో వాసుకి తలాతోకా పట్టుకొని పాలకడలిని చిలుకుతూనే ఉన్నారు. ఇంతలో ‘వారుణి’ అనే ఒక కన్యక పుట్టుకొని వచ్చింది. (వారుణి - మధ్యము) రాక్షసులు ఇది మాకు కావాలి అన్నారు. శ్రీహరి సన్నతో దేవతలు సరే మీరే తీసుకోండి అన్నారు.

అప్పుడు-

iBAT తాత్పర్యము

మంచి వయస్సులో ఉన్నాడు. పొడవైన చేతులతో అలరారు తున్నాడు. కంఠం శంఖంలాగా చక్కగా అమరి ఉన్నది. పట్టుపీతాంబరం కట్టి ఉన్నాడు. పరిమళాలు విరజిమ్మే దివ్యమైన పూలమాలలు ధరించి ఉన్నాడు. సువర్ణభూషణాలు కాంతులను విరజిమ్ముతున్నాయి. కన్నులలో లేతఎరుపుకాంతి కమనీయంగా ఉన్నది. విశాలమైన రొమ్ము పెద్దవేదిక లాగా విరాజిల్లుతున్నది. సాక్షాత్తూ పురుషోత్తముడే దిగివచ్చాడా అనిపిస్తు న్నాడు. శిరస్సుపై నల్లని వెంట్రుకలు నిగనిగలాడుతూ నొక్కులతో అలరారుతున్నది. దేహం నీలమేఘచ్ఛాయతో చూడముచ్చటగా ఉన్నది. సింహ బలుడనిపిస్తున్నాడు. చెవులకు మణికుండలాలు, పాదాలకు రత్నమంజీరాలూ శోభను తెచ్చిపెడు తున్నాయి. శ్రీమహావిష్ణువు అంశలో అంశం ఇలా పుట్టుకొని వచ్చిందని బ్రహ్మాదులు సంభావన చేస్తున్నారు. అమల మైన మూర్తి. మహాయజ్ఞాలలో హవిస్సులను ఆదరంతో గ్రహిస్తూ ఉంటాడు. పేరు ధన్వంతరి. అని వ్యాసులవారు చెప్పారు. ఆయన చేతిలో అమృత కలశం అత్యద్భుతంగా కనిపిస్తున్నది. వైద్యశాస్త్రమంతా ఆయన అరచేతిలో ఉసిరికాయ. ఆయుర్వేదానికి మూలపురుషుడు. దేవతలకు వైద్యుడు. మెల్లగా దేవదానవులు చిలుకుతున్న పాలసముద్రంనుండి వెలువడి అందరికీ దర్శనాన్ని అనుగ్రహించాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
తరుణుండు = ప్రాయములోనున్నవాడు; దీర్ఘదోర్దండుడున్ = ఆజానుబాహుడు; కంబు = శంఖమువంటి; కంధరుడు = కంఠముగలవాడు; పీత = పట్టు; అంబర = బట్టను; ధారి = ధరించినవాడు; స్రక్ = పూలదండలుతో; విలాసిత = విలసిల్లుతున్న; భూషణ = ఆభరణములు; అలంకృతుండున్ = అలంకరింపబడినవాడు; ఉన్నత = ఎత్తైన; ఉరస్కుడు = ఎదగలవాడు; అతి = మిక్కిలి; ఉత్తముండు = ఉత్తముడు; నీల = నల్లని; కుంచిత = వంకీల; కేశ = శిరోజముల; నివహుండు = సమూహముగలవాడు; జలధర = మేఘమువంటి; శ్యాముండు = నల్లనిదేహముగలవాడు; మృగరాజ = సింహమువంటి; సత్త్వశాలి = శక్తిగలవాడు; నంశాంశసంభవుండమల = మణులు పొదిగిన కుండలములుగలవాడు; రత్నమంజీరుడు = రత్నాల అందెలవాడు; అచ్యుతున్ = విష్ణుని; అంశ = అంశతోపుట్టిన; అంశసంభవుండు = అవతారుడు; అమలమూర్తి = స్వచ్ఛమైన స్వరూపుడు;

భూరి = అతిపెద్ద; యాగ = హవిస్సులందలి; భాగ = భాగమును; భోక్త = పొందువాడు; ధన్వంతరి = ధన్వంతరి; అనన్ = అనెడి పేరుగలవాడు; అమృత = అమృతపు; కలశ = పాత్ర; హస్తుడు = చేత ధరించినవాడు; అగుచున్ = అగుచు; నిఖిల = సర్వ; వైద్యశాస్త్ర = వైద్య శాస్త్రవిషయముల; నిపుణుడు = నేర్పుగలవాడు; ఆయుర్వేది = ఆయుర్వేదకర్త; వేల్పు = దేవతలకు; వెజ్జు = వైద్యుడు; కడలిన్ = సముద్రమునుండి; వెడలి = బయటకు; వచ్చె = వచ్చెను.
8-301 మెత్తనియడుగుల మెఱుగారు జానువు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
మెత్తనియడుగుల మెఱుగారు జానువు
  లరఁటి కంబముల దోయైన తొడలు
ఘనమగు జఘనంబు కడులేఁత నడుమును
  బల్లవారుణకాంతి పాణియుగముఁ
గడుదొడ్డ పాలిండ్లుఁ గంబుకంఠంబును
  బింబాధరముఁ జంద్రబింబముఖముఁ
దెలిగన్నుగవయును నళికుంతలంబును
  బాలేందుసన్నిభఫాలతలము

తేటగీతి

అమరఁ గుండలకేయూరహారకంక.
ణాదు లేపార మంజీరనాదమొప్ప
నల్లనవ్వుల పద్మదళాక్షుఁడసుర
పతుల నణఁగింప నాడు రూపంబుఁ దాల్చి.

iBAT సందర్భం

అమృతకుంభం దక్కించుకొన్న అసురులు రెండువిధాలవారుగా, కలిప్రభావంవలన విడిపోయారు. ఒకరు దేవతల సాయంతో కదా మనం దీనిని సాధించింది! వాళ్ళు కూడా దీనిని అనుభవించాలి అన్నారు. కొందరు సహజమైన రాక్షస స్వభావంచేత ఇది మనదే మనమే అనుభవించాలి అని పట్టుపట్టి కుండను గుంజుకొని. పరువులు తీశారు. తక్కిన వాళ్ళు లబోదిబో మంటూ తల్లడిల్లిపోయారు. అప్పుడు -

iBAT తాత్పర్యము

మెత్తని అడుగులలో మెరుగులు దిద్దుకున్న జానువులు, అరటి కంబాలలాగా ఉన్న తొడలు, పెద్దగా వ్యాపించివున్న పిరుదు భాగము, లేత నడుము, చిగురులవంటి ఎర్రని కాంతిగల చేతుల జంట, గొప్పవైన పాలిండ్లు, శంఖము వంటి కంఠము, దొండపండు వంటి అధరము, చంద్రబింబమువంటి మోము, తెల్లని కన్నులు, తుమ్మెదవంటి ముంగురులు, బాలచంద్రునివంటి నెన్నుదురు అమరగా, కుండలాలు, కేయూరాలు, హారాలూ, వలయాలూ అందగింపగా, అందెలనాదం అలరిస్తూ ఉండగా, పద్మపత్ర నేత్రుడు రక్కసులను అణచివేయటానికి అంగనా రూపం ధరించాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
మెత్తని = సున్నితమైన; అడుగులన్ = అడుగులు; మెఱుగారు = నిగనిగలాడెడి; జానువుల్ = మోకాళ్ళు; అరటి = అరటి; కంబములన్ = స్తంభములకు; తోడు = సమానము; అగు = అయ్యెడి; తొడలు = తొడలు; ఘనము = మిక్కిలి పెద్దవి; అగు = అయిన; జఘనంబున్ = పిరుదులు; లేత = సన్నని; నడుమును = నడుము; పల్లవ = చిగురువంటి; అరుణ = ఎఱ్ఱని; కాంతి = ప్రకాశముగల; పాణి = అరచేతుల; యుగమున్ = జంట (2); కడు = మిక్కిలి; దొడ్డ = పెద్దవైన; పాలిండ్లున్ = స్తనములు; కంబు = శంఖమువంటి; కంఠంబును = కంఠము; బింబ = దొండపండువంటి; అధరమున్ = కిందిపెదవి; చంద్రబింబ = చంద్రబింబమువంటి; ముఖము = మొగము; తెలి = తెల్లని; కన్ను = కళ్ళ; గవయునున్ = జంట (2); అలి = తుమ్మెదలవంటి; కుంతలంబును = శిరోజములు; బాలేందు = నెలవంక; సన్నిభ = సరపోలెడి; ఫాలతలము = నుదురు; అమరన్ = ఒప్పారియుండగా; కుండల = చెవికుండలములు.

కేయూర = బాహుపురులు; హార = హారములు; కంకణ = కంకణములు; ఆదులు = మున్నగునవి; ఏపార = అతిశయించగా; మంజీర = కాలి అందెల; నాదము = రవములు; ఒప్పన్ = చక్కగనుండగా; నల్ల = చిరు; నవ్వులన్ = నవ్వులతో; పద్మదళాక్షుడు = విష్ణుమూర్తి; అసుర = రాక్షస; పతులన్ = రాజులను; అడగింపన్ = అణచివేయుటకు; ఆడు = స్త్రీ; రూపంబున్ = ఆకృతిని; తాల్చి = ధరించి.
8-305 ఔఁగదే లావణ్య మౌఁగదే మాధుర్య... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఔఁగదే లావణ్య మౌఁగదే మాధుర్య
  మౌఁగదే సతి నవయౌవనాంగి
యెటనుండి వచ్చితి వేమి యిచ్ఛించెదు
  నీనామ మెయ్యది నీరజాక్షి !
అమరగంధర్వసిద్దాసురచారణ
  మనుజకన్యలకు నీమహిమ గలదె
ప్రాణచిత్తేంద్రియ పరిణామదాయియై
  నిర్మించె బో విధి నిన్నుఁ గరుణ

తేటగీతి

వనిత! కశ్యపుసంతతి వారమేము
భ్రాతలము సురలకే మిద్దపౌరుషులము
జ్ఞాతులకు మాకు నేకార్థసంగతులకు
బాలుదీరని యర్థంబు పంచి యిమ్మ.

iBAT సందర్భం

తమ కన్నుల ముందు ఆవిర్భవించిన మోహినీరూప సౌందర్యాన్ని తనివితీరా చూస్తూ దితిపుత్రులు ఇలా అంటున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

"ఆహా! ఏమి లావణ్యం! ఏమి మాధుర్యం! కొంగ్రత్తజవ్వనంతో మిసమిసలాడిపోతున్నావు. ఎక్కడనుండి వచ్చావు? నీకేమి కావాలి? నీ పేరేమిటి? నరజాతులలో గానీ అమరాదిజాతులలోగాని నీవంటి మహిమ ఉన్న వారు మాకు ఇంతవరకు గానరాలేదు. ప్రాణము, చిత్తము, ఇంద్రియాలూ ఏలెక్కలో ఎంతగా ఉంటే సమగ్రత ఏర్పడుతుందో అది అంతా చక్కగా లెక్కగట్టి బ్రహ్మయ్య నిన్ను సృష్టించినట్లున్నాడు”అని ఆ సౌందర్యదేవతను ఆరాధనాపూర్వకంగా చూచారు రాక్షసులు. వారి హృదయాలలో ఉన్న ఆందోళన వారిని, ఆమె సమాధానం. విందాం అనే భావరేఖను కూడా కలిగించలేదు. గబగబా ఒక్కమాట అన్నారు. “అమ్మాయీ! మేమందరము కశ్యపప్రజాపతి పుత్రులము. అన్నదమ్ములము కాకపోతే మాకు పౌరుషం కొంత హెచ్చు దానికేమిగానీ మాకు ఈ అమృతంలో పాలుపంచు కోవటం చేతకాలేదు. ఆ పనికాస్తా నీవు చేసిపెట్టు. మేమందరమూ రెండు బారులు. తీరి కూర్చుంటాము. నీవు పక్షపాతం లేకుండా మాకు పంచి పెట్టు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అవుగదే = చాలాబాగుంది; లావణ్యము = చక్కటిముఖకాంతి; అవుగదే = చాలాబాగుంది; మాధుర్యము = సౌందర్యము; అవుగదే = చాలాబాగుంది; సతి = స్త్రీ; నవయౌవనాంగి = సుందరీ; ఎట = ఎక్కడ; నుండి = నుంచి; వచ్చితివి = విచ్చేసినావు; ఏమి = దేనిని; ఇచ్చించెదు = ఇష్టపడెదవు; నీ = నీ యొక్క; నామము = పేరు; ఎయ్యది = ఏది; నీరజాక్షి = అందగత్తె; అమర = దేవతా; గంధర్వ = గంధర్వ; సిద్ధ = సిద్ధుల; అసుర = రాక్షస; చారణ = చారణుల; మనుజ = మానవ; కన్యల్ = స్త్రీల; కున్ = కు; నీ = నీ యొక్క; మహిమ = గొప్పదనము; కలదె = ఉన్నదా, లేదు; ప్రాణ = ప్రాణములకు; చిత్త = మనసునకు; ఇంద్రియ = ఇంద్రియములకు; పరిణామ = నిండుదనమును; దాయి = ఇచ్చువాడు; ఐ = అయ్యి; నిర్మించెన్ = సృష్టించెను; పో = కాబోలు; విధి = బ్రహ్మదేవుడు; నిన్ను = నిన్ను; కరుణన్ = కృపకలిగి.

వనిత = స్త్రీ; కశ్యపు = కశ్యపుని యొక్క; సంతతివారము = పిల్లలము; మేము = మేము; భ్రాతలము = సోదరులము; సురల్ = దేవతల; కున్ = కు; ఇద్ద = ప్రసిద్ధమైన; పౌరుషులము = పౌరుషముగలవారము; జ్ఞాతల్ = సహోదరులపిల్లల; కున్ = కు; మా = మా; కున్ = కు; పాలు = పంపకములు; తీరని = కుదరకున్నట్టి; అర్థంబున్ = ఈ పదార్థమును; పంచి = పంచి; ఇమ్ము = పెట్టుము.
8-376 కొండలఱెక్కలు ఖండించివైచుచో వజ్ర... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
కొండలఱెక్కలు ఖండించివైచుచో వజ్ర
  మెన్నఁడు నింత వాఁడి సెడదు
వృత్రాసురాదుల విదలించె నీ పని
  తిరుగదెన్నఁడు పగదీర్చికాని
ఇంద్రుండగానొకో యేను, దంభోళియుం
  గాదొకో ఇది ప్రయోగంబు సెడెనొ
దనుజాధముఁడు మొనతాఁకు దప్పించెనో
  భిదురంబు నేఁడేల బెండుపడియె

ఆటవెలది

ననుచు వజ్రి వగవ నార్థ్రశుష్కంబులఁ
జావకుండఁ దపము సలిపె నీతఁ
డితరమెద్దియైన నింద్ర! ప్రయోగింపు
వైళమనుచు దివ్యవాణి పలికె.

iBAT సందర్భం

నముచి ఇంద్రుల పోరు జరుగుతున్నది. ఇంద్రుడు నముచిపై వజ్రాయుధాన్ని ప్రయోగించాడు. ఆ వజ్రాయుధం నముచిని ఏమీ చేయలేకపోయింది. ఇంద్రునికి ఆశ్చర్యం వేసింది. ఇలా అనుకొంటున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

ఇంద్రునికి పరమాశ్చర్యం కలిగింది. ఇదేమిటి? ఈ నా వజ్రా యుధం కొండలరెక్కలు ముక్కలు చేసే వేళలలో కూడా మొక్కవోనిది. వృత్రాసురుడు మొదలైన మహారాక్షసులను చంపి కానీ వెనుతిరుగనిది! ఇపుడు దీనికేమైనది. నేను ఇంద్రుడనేనా? ఇది వజ్రాయుధమేనా? ఈ దనుజాధముడు దీని దెబ్బనెల్లా తప్పించుకొన్నాడు? ఈనాడు ఈ ఎదురు లేని ఈ నా భిదురం (వజ్రం) ఎందుకు బెండైపోయింది? అంటూ వజ్రి చింతిస్తూ నిలిచిపోగా దివ్యవాణి, వీడు, తడిలేనిదీ, తడి ఉన్నదీ అయిన వానితో చావని వరం పొందినవాడు. అట్టి ఆయుధాన్ని గూర్చి ఆలోచించు అని వినవచ్చింది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
కొండల = పర్వతముల యొక్క; ఱెక్కలున్ = రెక్కలను; ఖండించి = తెగగోసి; వైచుచోన్ = వేయునప్పుడు; వజ్రము = వజ్రము; ఎన్నడున్ = ఎప్పుడుకూడ; ఇంత = ఇంత ఎక్కువగా; వాడి = పదును; చెడదు = చెడిపోలేదు; వృత్ర = వృత్రుడు యనెడి; అసుర = రాక్షసులు; ఆదులన్ = మున్నగువారిని; విదళించుచచోన్ = సంహరించునప్పుడు; ఇది = ఇది; దిరుగదు = వెనుదీయలేదు; ఎన్నడున్ = ఎప్పుడుకూడ; పని = ప్రయోగించిన పనిని; తీర్చి = సాధించును; కాని = తప్ప; ఇంద్రుండన్ = ఇంద్రుడను; కానొకో = కాదేమో; ఏనున్ = నేను; దంభోళియున్ = వజ్రాయుధము; కాదొకో = కాదేమో; ఇది = ఇది; ప్రయోగంబున్ = ఉపయోగంచుటయందు; చెడెన్ = పొరపాటు జరిగెనా ఏమి; దనుజ = రాక్షసుడైన; అధముడు = నీచుడు; మొన = ఆయుధపు కొన; తాకున్ = తాకిడిని; తప్పించెనో = తప్పించుకొనెనేమో; భిదురంబు = వజ్రము; నేడు = ఇవాళ; ఏల = ఎందుకు; బెండుపడియెన్ = మొక్కపోయెను; అనుచున్ = అనుచు.

వజ్రి = ఇంద్రుడు; వగవన్ = విచారించుచుండగ; ఆర్ద్ర = తడివాటివలన; శుష్కంబులన్ = పొడివాటివలనన్; చావకుండన్ = మరణించకుండగ; తపమున్ = తపస్సు; సలిపెన్ = చేసెను; ఈతడు = ఇతను; ఇతరమున్ = మరింకొకటి; ఎద్ది = ఏది; ఐనన్ = అయిన; ఇంద్ర = ఇంద్రుడా; ప్రయోగింపుము = ఉపయోగింపుము; వైళమన్ = శ్రీఘ్రమే; అనుచున్ = అనుచు; దివ్యవాణి = ఆకాశవాణి; పలికెన్ = పలికెను.
8-385 దేవ జగన్మయ దేవేశ జగదీశ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
దేవ జగన్మయ దేవేశ జగదీశ
  కాలజగద్వ్యాపక స్వరూప
యఖిల భావములకు నాత్మయు హేతువు
  నైన యీశ్వరుఁడ వాద్యంతములకు
మధ్యంబు బయలును మఱిలోపలయు లేక
  పూర్ణమై యమృతమై భూరిసత్య
మానంద చిన్మాత్ర మవికారమాద్య
  మనన్యమశోకంబు నగుణ మఖిల

తేటగీతి

సంభవ స్థితిలయముల దంభకంబు
నైన బ్రహ్మంబు నీవ నీ యంఘ్రియుగము
నుభయ సంగ విసృష్టులై యున్న మునులు
గోరి కైవల్యకాములై కొల్తురెపుడు.

iBAT సందర్భం

ఒకనాడు పరమశివుడు కైలాసగిరిమీద కొలువుతీరి కూర్చున్నాడు. విష్ణువు అంగనగా మారి అసురులను వంచించి, సురలకు అమృతం పంచి యిచ్చినమాట అక్కడ కొందరు చెప్పుకొంటూ ఉండగా విన్నాడు. ఆయనకు ఆశ్చర్యం వేసింది. వెంటనే అమ్మవారిని తీసుకొని అనుచరులతోపాటు వైకుంఠానికి పయనమయ్యాడు. శ్రీహరి శ్రీహరుని చూచి సంభ్రమాదరాలతో స్వాగతం పలికి సపర్యలు చేసి కుశలప్రశ్నలడిగి దగ్గర కూర్చోబెట్టుకున్నాడు. తరువాత మూడుకన్నుల దేవర తామరకన్నుల దేవునితో ఇలా అన్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

దేవా! నీవు జగమంతా నిండియున్నవాడవు. ఇంద్రుడు మొదలైన దేవులకు కూడా ఈశుడవు. అంటే జగత్తులకు పాలకుడవని వేరుగా చెప్పనక్కరలేదు కదా! కాలస్వరూపంతో జగత్తునంతా వ్యాపించియుండు వాడవు. సర్వభావాలకు పుట్టిన యిల్లు నీవు. అంతటా వ్యాపించి ఉండేవాడవు కనుక నిన్ను “ఆత్మ” అంటారు. సర్వానికీ మూలకారణమైన వాడవు నీవు. పాలకుడవును నీవే. నీకు ఆది, మధ్య, అంతము అనే విభాగాలు లేవు. విశ్వమంతటా లోపలా వెలుపలా వ్యాపించి ఉన్న పూర్ణుడవు. నీది అమృతతత్త్వం, సత్యము, జ్ఞానము, ఆనందము అనేవి నీ లక్షణాలు. నీవంటి వాడు మరొకడు సృష్టిలో లేడు. నిత్యానందస్వరూపు డవు కనుక శోకం అనేది నిన్ను ఎప్పుడూ, ఎక్కడా అంటదు. సత్త్వము, రజస్సు, తమస్సు అనే మూడు గుణాలవలన కలిగే వికారాలు నిన్ను అంటవు. నిన్ను బ్రహ్మము అని వేదాలు అభివర్ణిస్తూ ఉంటాయి. అంటే నిన్ను మించిన పదార్ధం లేదు. ఇహమునకు, పరమునకు చెందిన తగులము లన్నింటినీ తెగతెంపులు చేసుకొన్న మునులు కైవల్యం కోరుతూ నిన్ను సేవించుకొంటూ ఉంటారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
దేవ = విష్ణుమూర్తి; జగన్మయ = విష్ణుమూర్తి; దేవేశ = విష్ణుమూర్తి; జగదీశ = విష్ణుమూర్తి; కాలజగద్వ్యాపకస్వరూప = విష్ణుమూర్తి; అఖిల = సమస్తమైన; భావముల్ = భావింగల వస్తువుల; కున్ = కు; ఆత్మయున్ = అంతర్వాపివి; హేతువున్ = కారణభూతుడవు; ఐన = అయిన; ఈశ్వరుడవు = భగవంతుడవు; ఆది = మొదలు; అంతముల్ = తుదిల; కున్ = కు; మధ్యంబున్ = మధ్యభాగమున; బహియును = వెలుపల; మఱి = ఇంకను; లోపలయున్ = లోపల యనునవి; లేక = లేకుండగ; పూర్ణము = అంతయుతానైనవాడవు; ఐ = అయ్యి; అమృతము = నాశములేనివాడవు; ఐ = అయ్యి; భూరి = అత్యధికమైన; సత్యము = సత్యస్వరూపము; ఆనంద = ఆనందస్వరూపము; చిన్మాత్రము = చిద్రూపుడవు; అవికారము = మార్పులేనివాడవు; ఆద్యమున్ = మూలవస్తువవు; అనన్యమున్ = సాటిలేనివాడవు; అగుణము = గుణాతీతుడవు; అఖిల = సమస్తమైన;

సంభవ = సృష్టి; స్థితి = స్థితి; లయముల = లయము లనెడి; దంభకంబున్ = మాయకు కారణమవు; ఐన = అయిన; బ్రహ్మంబున్ = పరబ్రహ్మమవు; నీవ = నీవే; నీ = నీ యొక్క; అంఘ్రి = పాదముల; యుగమున్ = జంటను; ఉభయ = పర అపరములు రెంటి; సంగ = తగులములను; విసృష్టులు = విడిచినవారు; ఐ = అయ్యి; ఉన్న = ఉన్నట్టి; మునులు = మునులు; కోరి = యత్నించి; కైవల్య = మోక్షమును; కాములు = కోరువారు; ఐ = అయ్యి; కొల్తురు = సేవించెదరు; ఎపుడుని = ఎల్లప్పుడు.
8-386 భావించి కొందరు బ్రహ్మంబు నీవని... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
భావించి కొందరు బ్రహ్మంబు నీవని
  తలపోసి కొందఱు ధర్మమనియుఁ
జర్చించి కొందఱు సదసదీశ్వరుఁడని
  సరవిఁ గొందఱు శక్తిసహితుఁడనియు
జింతించి కొందఱు చిరతరుండవ్యయుఁ
  దాత్మతంత్రుఁడు పరుం డధికుఁడనియు
దొడరి యూహింతురు తుది నద్వయ
  ద్వయసదసద్విశిష్టసంశ్రయుఁడ వీవు

తేటగీతి

తలఁప నొక్కింత వస్తుభేదంబు గలదె
కంకణాదులు పసిఁడి యొక్కటియ కాదె
కడలు పెక్కైన వార్ధి యొక్కటియ కాదె
భేదమందును నిను వికల్పింపవలదు.

iBAT సందర్భం

ఆ పరమేశ్వరుడు పరమాత్మతో ఇంకా ఇలా అంటున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

కొందఱు నిన్ను బ్రహ్మము అంటారు. కొందరు ధర్మము అంటారు. కొందరు నిన్ను సర్వమునకు ఈశ్వరుడు అంటారు. కొందరు నీవు శక్తితో కలసి ఉంటావంటారు. కొందరు సనాతనుడు (కాలవిభాగాలకు అందనివాడు) అవ్యయుడు (ఏవిధమైన వికారాలూ లేనివారు), ఆత్మ తంత్రుడు (స్వతంత్రుడు - తన ప్రవృత్తికి ఇతరమైన ప్రేరణ మొదలైనవి లేనివారు) పరుడు (పంచభూతాలూ, సూర్యచంద్రాదులూ మొదలైనవాని సముదాయం. అయిన ప్రకృతి కంటె వేరైనవారు) అధికుడు (అన్నిటి కంటే, అందరికంటె గొప్పవాడు) మొదలైన పదాలతో నిన్ను పేర్కొనటానికిప్రయత్నిస్తూ ఉంటారు. అద్వైతము, ద్వైతము, విశిష్టాద్వైతము అనే తత్త్వాలన్నింటికీ అర్థమైన వాడవు. నీకు సంబంధించినంతవరకు వస్తుభేదం ఏమాత్రమూ లేదు. కంకణం అంటాం, హారం, అంటాం, నూపురం అంటాం. ఆకారాన్ని బట్టి వేరువేరు పేరులు ఉన్నా అదంతా బంగారమే అయినట్లుగా ఉంటుంది నీ తత్త్వం. తరంగము, బుడగ, సుడి మొదలైన పేర్లు స్వరూపాన్ని బట్టి ఏర్పడినా అంతా జలమే కదాసముద్రం అంటే. నీవు అటువంటివాడవు. ఏకత్వము నీ లక్షణం. అదే అనేక స్వరూపాలతో భిన్నమైనదిగా తోస్తూ ఉంటుంది. దానినే ప్రపంచం అంటారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
భావించి = అనుకొని; కొందఱు = కొంతమంది; బ్రహ్మంబున్ = పరబ్రహ్మమవు; నీవు = నీవే; అని = అని; తలపోసి = అనుకొని; కొందఱు = కొంతమంది; ధర్మము = ధర్మస్వరూపమవు; అనియున్ = అని; చర్చించి = అనుకొని; కొందఱు = కొంతమంది; సత్ = సద్రూప; అసత్ = అసద్రూప; ఈశ్వరుండు = ప్రభువవు; అని = అని; సరవిన్ = క్రమముగా; కొందఱు = కొంతమంది; శక్తి = శక్తితో; సహితుడు = కూడినవాడవు; అనియున్ = అని; చింతించి = అనుకొని; కొందఱు = కొంతమంది; చిరతరుండు = శాశ్వతుడు; అవ్యయుడు = నాశరహితుడు; ఆత్మతంత్రుడు = సర్వస్వతంత్రుడు; పరుండు = సర్వాతీతమైనవాడు; అధికుడు = గొప్పవాడవు; అనియున్ = అని; తొడరి = అతిశయించి; ఊహింతురు = అనుకొనెదరు; తుదిన్ = చివరకు; అద్వయ = అద్వితీయమైన; ద్వయ = సర్వాతీతమైన; సత్ = సత్తు; అసత్ = అసత్తుల; విశిష్ట్ = శ్రేష్ఠమైన; సంశ్రయుడవు = నిలయమైనవాడవు; ఈవు = నీవు.

తలపన్ = తరచిచూసిన; ఒక్కింత = కొంచమైన; వస్తు = వాస్తవమైన; భేదంబున్ = భేదము; కలదె = ఉన్నదా లేదు; కంకణ = కంకణములు; ఆదులు = మొదలగునవి; పసిడిన్ = బంగారము; ఒక్కటియన్ = ఒక్కటే; కాదె = కదా; కడలు = అలలు; పెక్కు = అనేకము; ఐనన్ = అయియున్నను; వార్థి = సముద్రము; ఒక్కటియ = ఒక్కటే; కాదె = కదా; భేదము = భేదము; అంచును = అంటూ; నినున్ = నిన్ను; వికల్పింపన్ = భ్రాంతి; వలదు = వద్దు.
8-407 నిఖిల దేవోత్తమ నీవొక్కరుఁడు దక్క... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
నిఖిల దేవోత్తమ నీవొక్కరుఁడు దక్క
  నెవ్వఁడు నామాయ నెఱుఁగ నేర్చు
మానినినైన నామాయచే మునుగక
  ధృతి మోహితుండవై తెలిసితీవు
కాలరూపంబునఁ గాలంబుతోడ నా
  యందును నీమాయ యధివసించు
నీమాయ నన్ను జయింపనేరదు
  నిజమకృతాత్ములకు నెల్ల ననుపలభ్య

తేటగీతి

మిపుడు నీనిష్ఠ పెంపున నెఱిఁగి తనుచు
సత్కరించిన సఖ్యంబు సాల నెఱపి
దక్షతనయ గణంబులుఁ దన్నుఁ గొలువ
భవుఁడు విచ్చేసెఁ దగ నిజభవమునకు.

iBAT సందర్భం

వెండికొండ స్వామికి విష్ణు మాయా విలాసం అర్ధమైంది. ఓహో ఇదా నీ సంగతి అని నివ్వెరపడి చూస్తూ నిలిచిపోయాడు. హరికూడా మగవాడై శివునితో ఇలా అన్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

సర్వదేవతలలో ఉత్తముడవైన సర్వేశ్వరా! నీవు ఒక్కరుడు తప్ప నామాయను మఱెవ్వడూ తెలియలేరు. మానినినైన నామాయలో మునిగిపోక నిలద్రొక్కుకొనగలిగిన ధీరుడవు నీవు. కాకపోతే నామాయాప్రాభవాన్ని లోకాలకు తేటతెల్లం చేయటంకోసం ధీరత్వంతో నిండిన మోహాన్ని నటించావు. ఒక్కొక్క సమయంలో నీమాయ కూడా నన్ను వశం చేసికొంటుంది. నామాయ మనోనిష్ఠలేనివారికి తెలియవచ్చేది కాదు. నీవు నిష్ఠ పెంపుతో దానిని తెలుసుకొన్నావు. అంటూ శ్రీమహాదేవుని సత్కరించాడు. పరమేశ్వరుడు హాయిగా అమ్మవారితో, ప్రమథ గణాలతో కలసి తన నివాసస్థానమైన కైలాసం చేరుకొన్నాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
నిఖిల = సమస్తమైన; దేవ = దేవుళ్ళలోను; ఉత్తమ = ఉత్తముడా; నీవు = నీవు; ఒక్కరుండున్ = ఒక్కడివి; తక్కన్ = తప్పించి; ఎవ్వడున్ = ఎవడు; నా = నా యొక్క; మాయన్ = మాయను; ఎఱుగన్ = తెలిసికొన; నేర్చున్ = కలుగును, లేరు; మానిని = స్త్రీరూపిని; ఐన = అయినట్టి; నా = నా యొక్క; మాయ = మాయ; చేన్ = వలన; మునుగక = మోసపోకుండగ; ధృతిన్ = ధైర్యముగా; మోహితుండవు = మోహింపబడినవాడవు; ఐ = అయ్యి; తెలిసితి = తెలిసికొంటివి; ఈవు = నీవు; కాల = కాలము యొక్క; రూపంబునన్ = రూపముతో; కాలంబు = కాలము; తోడన్ = తోటి; నా = నా; అందును = లో; నీ = నీ యొక్క; మాయ = మాయ; అధివసించున్ = చేరియుండును; నీ = నీ యొక్క; మాయ = మాయ; నన్నున్ = నన్ను; జయింపన్ = గెలువ; నేరదు = చాలదు; నిజము = ఇది సత్యము; అకృతాత్ముల్ = అల్పజ్ఞుల; కున్ = కు; ఎల్లన్ = అందరకు; ఉపలభ్యము = అందనిది; ఇపుడు = ఇప్పుడు;

నీ = నీ యొక్క; నిష్ఠన్ = నేర్పు యొక్క; పెంపునన్ = అధిక్యముచేత; ఎఱిగితి = తెలుసుకొంటివి; అనుచున్ = అనుచు; సత్కరించిన = గౌరవింపగా; సఖ్యంబున్ = స్నేహమును; చాలన్ = అధికముగా; నెఱిపి = సాగించి; దక్షతనయ = పార్వతీదేవి; గణంబులున్ = ప్రమథగణములు; తన్నున్ = తనను; కొలువన్ = సేవించుతుండగ; భవుడు = పరమేశ్వరుడు; విచ్చేసెన్ = వెళ్లెను; తగన్ = చక్కగ; నిజ = తన; భవనమున్ = నివాసమున; కు = కు.
8-435 యోగీశరూపుఁడై యోగంబుఁ జూపుచు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
యోగీశరూపుఁడై యోగంబుఁ జూపుచు
  మౌనిరూపమునఁ గర్మంబుఁ దాల్చు
సర్గంబుసేయుఁ బ్రజాపతిరూపుఁడై
  ఇంద్రుఁడై దైత్యుల నేపడంచు
జ్ఞానంబు నెఱిఁగించుఁ జతురసిద్ధాకృతిఁ
  గాలరూపమునఁ బాకంబుసేయు
నానావిధములైన నామరూపంబులఁ
  గర్మలోచనులకుఁ గానఁబడఁడు

ఆటవెలది

చనిన రూపములను జనురూపముల నింక
జనఁగ నున్న రూపచయము నతఁడు
వివిధుఁడై యనేకవృత్తుల వెలిఁగించు
విష్ణుఁడవ్యయుండు విమలచరిత

iBAT సందర్భం

మనువులు, మహర్షులు, మనువుల పుత్రులు, ఇంద్రులు, దేవతలు అనే విభాగాలవారు ప్రతి మన్వంతరంలో వేర్వేరుగా హరి ఆజ్ఞతో ఏర్పడి లోకరక్షణ చేస్తూ ఉంటారు. యజ్ఞుడు మొదలైన మనువులు శ్రీహరి పురుషస్వరూపాలుగానే పుట్టినవారు. ఆ శ్రీహరి సహాయశక్తితో లోకాలను ప్రవర్తింపజేస్తూ ఉంటారు. కృతము, త్రేత, ద్వాపరము, కలి అనే నాలుగు యుగాల మొత్తం కాలం అయిపోయిన తరువాత వారు కాల గర్భంలో కలసిపోతారు. మళ్ళీ క్రొత్త మహాయుగం ప్రారంభసమయంలో తమతమ తపశ్శక్తితో వేదాల సముదాయాన్ని పొంది లోకరక్షణ చేస్తూ ఉంటారు. ఆవిధంగా ఏర్పడినవే నేనిప్పుడు నీకు వివరించిన పదునాలుగు మన్వంతరాల చరిత్ర, ఈ అంతటిని ఒక ప్రణాళిక ప్రకారం ఏర్పరచేవాడు శ్రీమన్నారాయణుడు. అలా ఏర్పరచి దానికి ఒక ప్రతిష్ఠను కల్పిస్తాడు. దానివలన లోకములందు ఒక చక్కని వ్యవస్థ ఏర్పడుతూ ఉంటుంది.

iBAT తాత్పర్యము

రాజా! విష్ణువు విశ్వమే రూపమైనవాడు. తనంతతాను అనేక భావాలూ, రూపాలూ కల్పించుకొని జగత్తుల నన్నింటినీ ప్రవర్తింపజేస్తూ ఉంటాడు. ఆయన యోగీశ్వరుడు. యోగమంటే పరమాత్మతత్త్వమూ, ప్రపంచతత్త్వమూ ఒక్కటిగా అయిపోవటం. అది సామాన్యులకు మహా సాధనవలన సిద్ధిస్తుంది. స్వామికి అది సహజంగా ఏర్పడి ఉంటుంది. అందువలన ఆయన యోగీశ్వరుడు. సృష్టిలోని సమస్తజీవరాశులూ తనతనాన్ని పొందటంకోసం ఒక ప్రదీపంలాగా అతడు ఆయోగాన్ని లోకులకు ప్రదర్శిస్తూ ఉంటాడు. ఆయోగతత్త్వం తెలియటానికి జ్ఞానం కావాలి. యజ్ఞయాగాది కర్మములు సలక్షణంగా నిర్వహిస్తే మానవులు చిత్తశుద్ధి పొంది. భగవంతుని పట్టుకోవటానికి అనువైన విమలత్వాన్ని పొందుతారు. ఆవిధంగా అవసరమైన కర్మమార్గాన్ని సుసంపన్నం చేయగల సుజ్ఞానమూర్తులైన మహర్షులుగా ఆయనయే తన్ను తాను రూపొందించుకొంటాడు. సాలెపురుగు కడుపులో గుట్టుగా ఉన్న దారాల సముదాయం వంటి జగత్తులన్నింటినీ వెలువరించటానికి ఆస్వామియే బ్రహ్మగా తన్ను తాను రూపొందించుకొంటాడు. ఆ బ్రహ్మ యేర్పరచిన సృష్టిలో దుష్టప్రవృత్తి గల రక్కసులను, నాశనం చేయడానికి తానే మరల ఇంద్రుడై లోకరక్షణ చేస్తూ ఉంటాడు. అలా ఏర్పడిన సృష్టిని మరల కాలస్వరూపుడైన రుద్రుడై తనలో కలిపివేసుకొంటూ ఉంటాడు. ఈవిధంగా ఆ విష్ణువే యోగమూర్తి, ఋషి, బ్రహ్మ, ఇంద్రుడు, జ్ఞానావ తారాలైన దక్షిణామూర్తి, దత్తాత్రేయుడు, కృష్ణద్వైపాయనుడు, శంకరుడు మొదలైనవారుగా తెలియవస్తూ ఉంటాడు. అయితే ఆయన మాత్రం కర్మేంద్రియాలలో ఒకటి అయిన కంటికి కనపడేవాడు ఎన్నటికినీ కాడు. జ్ఞాననేత్రానికి మాత్రమే గోచరిస్తాడు. ఇంతవరకు ఏర్పడి అణగిపోయిన సర్వరూపాలకూ, ఇప్పుడు ఏర్పడి కదలాడుతున్న సర్వరూపాలకూ, రాబోయే మహాయుగాలలో ఏర్పడనున్న సర్వరూపాలకూ అతడే మూలకారణం. ఆవిధంగా అతడు పెక్కువిధాలుగా అయినవాడుగా తెలియవచ్చినా పరమార్థదృష్టితో ఏవికారాలూ లేని అవ్యయుడు. ఇదే భాగవత రహస్యం.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
యోగి = యోగులలో; ఈశ = ప్రభువు; రూపుడు = స్వరూపముగలవాడు; ఐ = అయ్యి; యోగంబున్ = యోగమహత్వమును; చూపుచున్ = ప్రదర్శించుచు; మౌని = ముని; రూపమునన్ = ఆకృతిలో; కర్మంబున్ = కర్మములను; తాల్చు = ధరించును; సర్గంబున్ = సృష్ఠిని; చేయున్ = చేయును; ప్రజాపతి = ప్రజాపతి; రూపుడు = స్వరూపముగలవాడు; ఐ = అయ్యి; ఇంద్రుడు = ఇంద్రుడు; ఐ = అయ్యి; దైత్యులన్ = రాక్షసులను; ఏపున్ = అతిశయమును; అడంచున్ = అణచివేయును; జ్ఞానంబున్ = జ్ఞానమును; ఎఱింగించున్ = ఉపదేశించును; చతురన్ = నేర్పుతో; సిద్ధ = సిద్ధుని; ఆకృతిన్ = రూపముతో; కాల = కాలముయొక్క; రూపమునన్ = స్వరూపముతో; పాకంబున్ = పరిపక్వమును; చేయున్ = కలిగించును; నానా = అనేక; విధములు = రకములు; ఐన = అయిన; నామ = పేర్లు; రూపంబులన్ = రూపములతో; కర్మలోచనుల = విషయాసక్తుల; కున్ = కు; కానబడడు = కనిపించడు;

చనిన = గడచిన కాలపు; రూపములనున్ = స్వరూపములను; చను = జరుగుతున్నకాలపు; రూపములన్ = స్వరూపములను; ఇంక = ఇంకను; చనగనున్న = జరగబోయెడి; రూప = రూపముల; చయమునన్ = సమూహములను; అతడు = అతడు; వివిధుడు = వేర్వేరురూపములనుండువాడు; ఐ = అయ్యి; అనేక = పలువిధముల; వృత్తుల = వర్తనలతో; వెలిగించున్ = ప్రకాశించును; విష్ణుడు = హరి; అవ్యయుండు = హరి; విమలచరిత = స్వచ్ఛమైనవర్తనగలవాడా.
8-503 త్రిభువనమయరూప! దేవ! త్రివిక్రమ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
త్రిభువనమయరూప! దేవ! త్రివిక్రమ
  పృథులాత్మ! శివివిష్ట! పృశ్నిగర్భ!
ప్రీతత్రినాభ! త్రిపృష్ట! జగంబుల
  కాద్యన్త మధ్యంబులరయ నీవ
జంగమస్థావర జననాది హేతువు
  నీవ కాలంబవై నిఖిల మాత్మ
లోపల ధరియింతు లోని జంతులనెల్ల
  స్రోతంబులోగొను సుందరతను

తేటగీతి

బ్రహ్మలకు నెల్ల సంభవభవన మీవ
దినమునకు బాసి దుర్దశ దిక్కులేక
శోకవార్థి మునింగిన సురలకెల్లఁ
దేలనాధార మగుచున్న తెప్పనీవ.

iBAT సందర్భం

సత్యలోకంలో ఉన్న బ్రహ్మదేవుడు అదితిగర్భంలో నెలకొని ఉన్న సనాతనుడు, భగవానుడు అయిన నారాయణుని తత్త్వరహస్యం తెలుసుకొని యిలా స్తుతించాడు.

iBAT తాత్పర్యము

స్వామీ! మూడు లోకాలూ నీ స్వరూపమే! దేవా నీవు త్రివిక్ర ముడవు, మూడుపాదాల ఆక్రమణతో సర్వలోకాలనూ ఆక్రమించి పైన ఇంకా మూడింతలుగా అయ్యే స్వరూపం గలవాడవు. బ్రహ్మమవు. శిపి విష్ణుడవు, శివవిష్ణుతత్త్వములతో లోకములకు తెలియవచ్చువాడవు. శిపులంటే పశువులు. అంటే సంసారబంధంలో చిక్కుకొన్న జీవులు. వానితో వ్యాపించియుండు వాడు శిపివిష్ణుడు పశుపతి శివుడు. శిపులనగా కాంతులు. దానితో వ్యాపించి యుండువాడు. శిపివిష్ణుడు విష్ణువు. వాసుదేవుడు హరిహరాత్మక దివ్యతేజస్సుతో నిండియున్నవాడు. అట్టి శిపివిష్ణునిగా నిన్ను స్తుతిస్తున్నాను. స్వామీ నీవు పృశ్నిగర్భుడవు. ఈ అదితియే వెనుకటి జన్మలో ‘పృశ్ని’. ఆమె గర్భమునందు ప్రవేశించి పుట్టినందువలన స్వామీ నీవు పృశ్నిగర్భుడవు. ప్రీతపూర్ణకాముడవు కనుక ఎల్లప్పుడూ ప్రీతిభావముతో ఉండే స్వామివి. త్రినాభ - మూడులోకాలూ నీ బొడ్డులో ఉన్నాయి. త్రిపృష్ఠ - మూడులోకాలకూ నీవు పైన ఉన్నవాడవు. జగత్తులన్నింటికీ ఆది మధ్యము అంతమూ అయినవాడవు నీవే. జంగమాలు, స్థావరాలూ అనే అన్ని విధములయిన జీవరాశులకూ, ఇతరపదార్థాలకు పుట్టటం, ఉండటం లయం కావటం మొదలైన పనులన్నింటికీ కారణం నీవే. కాలస్వరూపానివి నీవే. అన్నింటినీ అందరినీ నీలోపల ధరిస్తూ ఉంటావు. ప్రవాహం తనలో పడిన సర్వ పదార్థాలనూ తన లోపలకు లాగుకొన్నట్లుగా సర్వాన్నీ నీవు ఆకర్షిస్తావు. ప్రజాపతులు అనే వ్యవహారం గల బ్రహ్మలను కూడా పుట్టించి, పోషించి, లయం చేసే పరతత్వానివి నీవు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
త్రిభువనజయరూఢ = విష్ణువు {త్రిభువనజయరూఢుడు - త్రిభువన (ముల్లోకములను) జయ (జయించుట) రూఢుడు (నిశ్చయముగాగలవాడు), విష్ణువు}; దేవ = విష్ణువు {దేవ - భగవంతుడు, విష్ణువు}; త్రివిక్రమ = విష్ణువు {త్రివిక్రమ - ముల్లోకములను ఆక్రమించినవాడు, విష్ణువు}; పృథులాత్మ = విష్ణువు {పృథులాత్ముడు - పృథుల (మహా) ఆత్ముడు, విష్ణువు}; శిపివిష్ట = విష్ణువు {శిపివిష్టః - వ్యు. శిపి + విశ + క్త – కృ.ప్ర., వెలుగై వ్యాపించువాడు, కిరణముల స్వరూపమున అంతటను వ్యాపించి యున్నవాడు, యజ్ఞపశువునందు వ్యాపించి యున్నవాడు, విష్ణువు (తెవికె), సూర్యకిరణ ప్రతాపము తానైనవాడు, విష్ణుసహస్రనామాలు శ్రీశంకరభాష్యం 273వ నామం}; పృశ్నిగర్భ = విష్ణువు {పృశ్నిగర్భ - పృశ్ని (కిరణములకు) గర్భ (జన్మస్థానమైనవాడు) (మిక్కిలిగ ప్రకాశించువాడు), పృశ్ని (అదితి పూర్వజన్మ నామము) గర్భముననున్న వాడు, విష్ణువు}; ప్రీత = విష్ణువు {ప్రీత - సర్వులకు ప్రీతి యైనవాడు, విష్ణువు}; త్రినాభ = విష్ణువు {త్రినాభ - మూడు (లోకములు) నాభి యందు కలవాడు, విష్ణువు}; త్రిపృష్ఠ = విష్ణువు {త్రిపృష్ట - త్రి (మూడు -అడుగులు) పృష్ట (అడుగబడినవి కలవాడ), వామనుడు, విష్ణువు}; జగంబుల = లోకములకు; ఆది = మొదలు; అంత = చివర; మధ్యంబులు = మధ్యభాగములు; అరయన్ = తరచిచూసిన; నీవ = నీవే; జంగమ = చర; స్థావర = అచరములకు; జనన = పుట్టుకలకు; ఆది = ముఖ్య; హేతువు = కారణభూతుడవు; నీవ = నీవే; కాలంబవు = కాలస్వరూపుడవు; ఐ = అయ్యి; నిఖిల = సమస్తమైన; ఆత్మన్ = జీవకోటిని; లోపలన్ = నీ యందే; ధరియింతు = ధరించెదవు; లోని = లోపలయున్న; జంతులన్ = ప్రాణులను; ఎల్లన్ = అన్నిటిని; స్రోతంబు = ప్రవాహము; లోన్ = లోనికి; కొను = తీసుకొనెడి; చొప్పు = విధముగ; తోపన్ = అనిపించునట్లు.

బ్రహ్మల = సృష్టికర్తల; కున్ = కు; ఎల్లన్ = అందరకు; సంభవ = పుట్టుకలకు; భవనము = స్థానము; ఈవ = నీవే; దివమున్ = స్వర్గమునకు; పాసి = దూరమై; దుర్దశన్ = కష్టములలో; దిక్కు = శరణమిచ్చువారు; లేక = లేకపోవుటచేత; శోక = శోకము యనెడి; వార్ధిన్ = సముద్రమున; మునింగిన = మునిగిపోయిన; సురల = దేవతల; కున్ = కు; ఎల్లన్ = అందరకు; తేలన్ = బయటపడుటకు; ఆధారము = ఆధారభూతము; అగుచున్న = అగుచున్న; తెప్ప = నావ; నీవ = నీవే.
8-659 భూతలోకేశ్వర! భూతభావన దేవ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
భూతలోకేశ్వర! భూతభావన దేవ
  దేవ! జగన్నాథ! దేవవన్ద్య!
తన సొమ్ము సకలంబుఁ దప్పక నీకిచ్చె
  దండయోగ్యుఁడు గాఁడు దానపరుఁడు
గరుణింప నర్హుండు కమలలోచన నీకు
  విడిపింపు మీతని వెఱపు దీర్చి
తోయపూరము సల్లి దూర్వాంకురంబులఁ
  జీరి నీపదము లర్చించునట్టి

తేటగీతి

భక్తియుక్తుఁడు లోకేశపదము నందు
నీవు ప్రత్యక్షముగ వచ్చి నేఁడు వేడ
నెఱిఁగి తన రాజ్యమంతయు నిచ్చినట్టి
బలికిఁ దగునయ్య దృఢపాశబంధనమ్ము!

iBAT సందర్భం

బలిని శిక్షించబోతున్న వామనప్రభువును బ్రహ్మదేవుడు స్వామీ! ఇంత మహాభక్తుణ్ణి బంధించటం న్యాయమా? అంటూ ఇలా వేడుకొన్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

ప్రాణిలోకాలన్నింటికీ ప్రభుడవు. ప్రాణుల యోగక్షేమాలన్నింటినీ అరసికొనేవాడవు అయిన దేవదేవా! జగన్నాథా! ఈ బలి తన సొమ్ము నంతా నీకు సమర్పించుకొన్నాడు. దండించదగినవాడు కాడు. గొప్ప దాత. నీదయకు యోగ్యుడు. ఇతనిని బంధంనుండి విముక్తుణ్ణి చెయ్యి, కరుణించు, స్వామీ! . ఇతనికి అభయం ఇచ్చి కాపాడు. ఇతడు స్వయంగా తన భవనం ఆవరణలో మట్టినేలలో నీళ్ళు చల్లి గరికను పెంచి వానితో నీ పాదాలకు అర్చన చేసే భక్తుడు. నీవు స్వయంగా వచ్చి అడిగితే తన రాజ్యమంతా ఇచ్చి వేశాడు. గురువు వద్దన్నా తన మాట వినలేదని శాపమిచ్చినా తన సర్వస్వమూ ఇచ్చి నిన్ను సంతృప్తిపరచిన మహాపురుషుడు. ఇట్టివానికి ఈ బంధమేల? అని బలిచక్రవర్తిని చుట్టుకొన్న పాశ బంధాన్ని తొలగించమని ప్రభువును ప్రార్ధించారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
భూతలోకేశ్వరా = నారాయణ {భూతలోకేశ్వరుడు - భూతలోక (సమస్తమైన ప్రాణులకు) ఈశ్వరుడు, విష్ణువు}; భూతభావన = నారాయణ {భూతభావన - సమస్తప్రాణులచేత ధ్యానించబడువాడు, విష్ణువు}; దేవదేవ = నారాయణ {దేవదేవ - మహాగొప్పదేవుడు, విష్ణువు}; జగన్నాథ = నారాయణ {జగన్నాథ - సర్వ లోకాధిపతి, విష్ణువు}; దేవవంద్య = నారాయణ {దేవవంద్యుడు - దేవతలచే వంద్యుడు (స్తుతింపబడువాడు), విష్ణువు}; తన = తన యొక్క; సొమ్మున్ = సందలను; సకలంబున్ = సమస్తము; తప్పక = వదలక; నీకున్ = నీకు; ఇచ్చెన్ = ఇచ్చివేసెను; దండ = శిక్షించుటకు; యోగ్యుడు = తగినవాడు; కాడు = కాడు; దానపరుడున్ = దాత; కరుణింపన్ = దయచూచుటకు; అర్హుండు = తగినవాడు; కమలలోచన = పద్మాక్ష; నీ = నీ; కున్ = కు; విడిపింపుము = బంధవిముక్తుని చేయుము; ఈతని = ఇతని యొక్క; వెఱపు = బెదురు; తీరన్ = పోవునట్లు; తోయపూరము = జలములను; చల్లి = చల్లి; దూర్వాంకురములన్ = గరికపోచలతో; చేరి = దగ్గరకొచ్చి; నీ = నీ యొక్క; పదములన్ = పాదములను; అర్చించునట్టి = పూజించెడి.

భక్తి = భక్తి; యుక్తుడు = కలవాడు; లోకేశుపదమునందు = సర్వలోకాధిపతివైన; నీవు = నీవు; ప్రత్యక్షముగ = ఎదురుగ; వచ్చి = వచ్చి; నేడు = ఇవాళ; వేడన్ = అడుగుగ; ఎఱిగి = తెలిసికూడ; తన = తన యొక్క; రాజ్యమున్ = రాజ్యము; అంతయున్ = సమస్తమును; ఇచ్చిన = ఇచ్చివేసిన; అట్టి = అటువంటి; బలి = బలి; కిన = కి; తగున = న్యాయమా; అయ్య = తండ్రి; దృఢ = గట్టిగా; పాశ = తాళ్ళతో; బంధనంబు = కట్టవేయుట.
8-661 ఎవ్వనిఁ గరుణింప నిచ్ఛయించితి వాని... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఎవ్వనిఁ గరుణింప నిచ్ఛయించితి వాని
  యఖిల విత్తంబు నే నపహరింతు
సంసారగురుమదస్తబ్ధుఁడై యెవ్వఁడు
  దెగడి లోకము నన్ను ధిక్కరించు
నతఁడెల్ల కాలంబు నఖిల యోనులయందుఁ
  బుట్టుచు దుర్గతిఁ బొందుఁ బిదప
విత్తవయోరూపవిద్యాబలైశ్వర్య
  కర్మజన్మంబుల గర్వముడిగి

తేటగీతి

యేకవిధమున విమలుఁడై యెవ్వడుండు
వాఁడు నాకూర్చి రక్షింపవలయువాఁడు
స్తంభ లోభాభిమాన సంసారవిభవ
మత్తుఁడై చెడనొల్లఁడు మత్పరుండు.

iBAT సందర్భం

బలిని శిక్షించవద్దని వేడుకొంటున్న అందరి మాటలూ విని పరమాత్మ సావధానంగా ఇలా అన్నాడు

iBAT తాత్పర్యము

బ్రహ్మయ్యా! నేను ఎవనిని అనుగ్రహింపదలచుకొన్నానో వాని సర్వస్వాన్నీ అపహరిస్తాను. అంటే మమకారమనే మాయరోగాన్ని హరించి వేస్తాను. దానితో వాడు నాతో తాదాత్మ్యం పొందుతాడు. అలా కానివాడు పెద్దకాలం సంసారసాగరంలో పడి అతలాకుతలం అయి పోతూ ఉంటాడు. ఇప్పుడు ఈ బలి సంసారవిభవమత్తుడై చెడిపోకుండా రక్షించాను.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఎవ్వనిన్ = ఎవిరినైతే; కరుణింపన్ = దయచూపవలెనని; నిచ్చయించితిని = అనుకొనెదనో; వానిని = వానిని; అఖిల = సమస్తమైన; విత్తంబున్ = సంపదలను; నేన్ = నేను; అపహరింతున్ = లాగుకొనెదను; సంసార = సంసార సంబంధమైన; గురు = పెద్ద; మద = మదము చేత {మదము - 1కొవ్వు 2గర్వము, అష్టవిధమదములు 1విత్త 2వయో 3రూప 4విద్యా 5బల 6ఐశ్వర్య 7కర్మ 8జన్మల సంబంధించిన మదములు}; స్తబ్దుడు = నిస్తేజుడు; ఐ = అయ్యి; ఎవ్వడు = ఎవడైతే; లోకమున్ = లోకమును; నన్ను = నన్ను; ధిక్కరించున్ = తిరస్కరించునో; అతడున్ = అతను; ఎల్ల = ఎంత; కాలంబున్ = కాలమైనను; అఖిల = అనేకరకములైన; యోనులన్ = గర్భముల; అందున్ = లో; పుట్టుచున్ = పుడుతూ; దుర్గతిన్ = నరకమును; పొందున్ = పొందును; పిదపన్ = తరవాత; విత్త = ధనము; వయో = యౌవనము; రూప = అందము; విద్యా = విద్యలు; బల = బలము; ఐశ్వర్య = సంపదలు; కర్మ = వృత్తి; జన్మంబులన్ = వంశముల; గర్వమున్ = గర్వములను; ఉడిగి = విడిచిపెట్టి.

ఏకవిధమున = ఏకాగ్రముగా; విమలుడు = నిర్మలుడు; ఐ = అయ్యి; ఎవ్వడు = ఎవరైతే; ఉండున్ = ఉండునో; వాడు = అతడు; నా = నాచేత; కూర్చి = ఇష్టపడి; రక్షింపన్ = కాపాడబడ; వలయున్ = వలసిన; వాడు = వాడు; స్తంభ = అజ్ఞానము; లోభ = అత్యాశ; అభిమాన = గర్వములతో; సంసార = లౌకిక; విభవ = ప్రాభవములతే; మత్తుడు = మదించినవాడు; ఐ = అయ్యి; చెడన్ = నశించుటకు; ఒల్లడు = అంగీకరించడు; మత్ = నాకు; పరుండు = చెందినవాడు.
8-701 ఒక దినంబున శతయోజనమాత్రము... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఒక దినంబున శతయోజనమాత్రము
  విస్తరించెదు నీవు వినుము చూడ
మిటువంటి ఝషముల నెన్నఁడు నెఱుఁగము
  మీనజాతుల కిట్టి మేను గలదె
యేమిటి కెవ్వఁడ వీ లీలఁ ద్రిప్పెదు
  కరుణ నాపన్నులఁ గావవేడి
యంభశ్చరంబైన హరివి నేనెఱిఁగితి
  నవ్యయ నారాయణాభిధాన

తేటగీతి

జనన సంస్థితి సంహారచతురచిత్త
దీనులకు భక్తులకు మాకు దిక్కు నీవ
నీదు లీలావతారముల్ నిఖిలభూత
భూతి హేతువుల్ మ్రొక్కెదఁ బురుషవర్య

iBAT సందర్భం

ద్రవిడదేశపు రాజైన సత్యవ్రతుని చేతిలోనికి చేరిన చేప పిల్ల ఒక్కరోజులో శతయోజనపర్యంతమైన మహారూపాన్ని పొందింది. దానిని మహాసముద్రంలోనికి చేర్చబోగా ఆ చేప అయ్యో! తండ్రీ! నన్నీ సముద్రంలోని తిములు తిమింగలాలు తినివేస్తాయి. నన్ను విడిచి వెళ్ళిపోకు అని దీనంగా ప్రార్థించగా రాజు ఇలా అంటున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

మహాత్మా! నీవు రోజుకు వందయోజనాల లెక్కలో పెరిగిపోతున్నావు. ఇటువంటి జలచరాలను మేమెప్పుడూ కనీవినీ యెఱుగము. ఇదంతా ఏమిటి? అసలు నీవెవరు? ఆపదలో ఉన్నవారిని కాపాడటానికి నీవు దయతో ఈ వేషాలు వేస్తున్నావు. ఇప్పుడు నీళ్ళలో తిరుగాడే నీవు హరివే అని నా నిశ్చయమైన అభిప్రాయం. అవ్యయుడవైన నారాయణు డవే నీవు. ప్రాణికోటిని పుట్టించి పెంచి లీనం చేసుకొనే పరమతత్వంగా నిన్ను భావిస్తున్నాను. దీనులమైన భక్తులమైన మాకు దిక్కు నీవే. ఇవన్నీ నీ లీలావతారాలు. అట్టి నీకు మ్రొక్కటంకంటే మేము చేయ గలిగినది ఏమీ లేదు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఒక = ఒక్క; దినంబునన్ = రోజులోనే; శత = నూరు; యోజన = యోజనముల; మాత్రము = మేర; విస్తరించెదు = పెరుగెదవు; నీవు = నీవు; వినము = వినలేదు; చూడము = చూడలేదు; ఇటువంటి = ఇలాంటి; ఝషములన్ = చేపలను; ఎన్నడున్ = ఎప్పుడుకూడ; మీనజాతుల్ = చేపలజాతుల; కున్ = కు; ఇట్టి = ఇంతటి; మేను = దేహము; కలదె = ఉంటుందా, ఉండదు; ఏమిటి = దేని; కిన్ = కోసము; ఎవ్వడవు = ఎవరవు; ఈ = ఈ; లీలన్ = విధముగ; త్రిప్పెడున్ = తిప్పలుపెడుతుంటివి; కరుణన్ = దయతో; ఆపన్నులన్ = దీనులను; కావన్ = కాపాడుటకు; వేడి = కోరి; అంభశ్చరంబు = జలచరము; ఐన = అయిన; హరివి = నారాయణుడవు; నేన్ = నేను; ఎఱిగితిన్ = తెలిసికొంటిని; అవ్యయ = నాశములేనివాడ; నారాయణ = నారాయణుడు; అభిదాన = అనెడిపేరు కలవాడ.

జననసంస్థితిసంహారచతురచిత్త = నారాయణ {జననసంస్థితిసంహారచతురచిత్త - జనన (సృష్టి) సంస్థితి (స్థితి) సంహార (లయ) చతుర (నైపుణ్యము కల) చిత్త (చిత్తముకలవాడ), విష్ణువు}; దీనుల్ = ఆపన్నుల; కున్ = కు; భక్తుల్ = భక్తుల; కున్ = కు; మా = మా; కున్ = కు; దిక్కు = శరణము; నీవ = నీవే; నీదు = నీ యొక్క; లీలావతారముల్ = క్రీడావతారములు; నిఖిల = సర్వ; భూత = జీవుల; భూతి = మేలు; హేతువుల్ = కలిగించెడివి; మ్రొక్కెదన్ = నమస్కరించెదను; పురుషవర్య = పురుషోత్తమ.

నవమ స్కంధం

9-40 అఖిలాత్ముఁ డగుచున్న హరియందుఁ బరునందు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అఖిలాత్ముఁ డగుచున్న హరియందుఁ బరునందు
  భక్తితోఁ జాల తత్పరత మెఱసి
యూర్ధ్వరేతస్కుఁడై యున్న ప్రాణులకెల్ల
  నాప్తుఁడై సర్వేంద్రియములు గెలిచి
సంగంబునకుఁ బాసి శాంతుండు నపరిగ్ర
  హుండునై కోరకయుండి తనకు
వచ్చినయదియ జీవనము గావించుచుఁ
  దనుఁ దాన నిలుపుచు ధన్యబుద్ధి

తేటగీతి

జడుని తెఱఁగున నంధుని చందమునను
జెవిటి భంగిని మహి నెల్లఁ జెల్లఁ దిరిగి
యడవులకు నేఁగి కార్చిచ్చునందుఁ జొచ్చి
చిక్కి నియతుఁడై బ్రహ్మంబుఁ జెందె నతఁడు .

iBAT సందర్భం

తెలిసి చేసినా, తెలియక చేసినా తప్పు తప్పే. దానిని సరిదిద్దుకోవ టానికి గురువు ఒక మార్గాన్ని నిర్దేశించాడు. దానితోనే తాను గట్టెక్కాలి అనుకొన్నాడు పృషధ్రుడు. గురువుకు అంజలి ఘటించాడు. ఆయన అనుమతి తీసుకొని.

iBAT తాత్పర్యము

గురువు శాపానికి గుండెలో కుమిలిపోలేదు. పైగా అది తన కొక వరంగా భావించాడు. అఖిలాత్ముడైన , హరి శూద్రునిలో మాత్రం ఎందు కుండడు అనికొన్నాడు. శూద్రుడైతే మాత్రం భద్రాత్ముని అనుగ్రహభాగ్యం పొందడా అనుకొన్నాడు. ఒక మహాకఠినమైన తపస్సును తనకు తానై ఏర్పరచుకొన్నాడు.

సర్వజీవుల లోపలా వెలుపలా నిత్యనూతనంగా వెలుగొందే శ్రీహరిని గుండెగుడిలో పదిలంగా నిలుపుకొన్నాడు. తన మూడు కరణాలనుండీ తదితరభావాలన్నింటినీ తుడిచి వేసుకొన్నాడు. ఇంద్రియాలమీద పట్టు చిక్కించుకొన్నాడు. కామవికారాన్ని కాలరాచి పారవేశాడు. ఎవరితో ఏవిధమైన తగులమూ లేకుండా ఎప్పటికప్పుడు తన్ను తాను రక్షించుకొన్నాడు. లోపలి వెలుపలి ఇంద్రియాలన్నింటినీ వశం చేసికొని శాంతమైన చిత్తం సాధించాడు. ఎవరు ఏమి ఈయబోయినా తీసుకో లేదు. రాలిపడిన పండో, ఆకో తిని ప్రాణాలు నిలుపు కొన్నాడు. దాని వలన అతని బుద్ధి ధన్యమైనది. అంటే కోరికలు లేనితనంతో విరా జిల్లినది. చూచేవారికి వీడు ప్రాణాలున్నవాడేనా? గ్రుడ్డి వాడా, చెవిటి వాడా అనిపిస్తూ ఒకచోట నిలువక, దేనియందూ మమ కారం లేనివాడై తిరిగినాడు. అలా పోగా పోగా భయంకరమైన అడవులలోనికి కాళ్ళు తీసుకొని వెళ్ళాయి. కార్చిచ్చు నాలుగువైపులా వ్యాపించింది. అయినా ప్రాణాలు కాపాడుకోవాలి అనే భావనయే అతనికి కలుగలేదు. ఆవిధంగా సర్వమమ కారాలను కార్చిచ్చుకు అర్పణం చేసి బ్రహ్మముగా అయిపోయాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అఖిలాత్ముడు = సర్వవ్యాపి; అగుచున్న = అయినట్టి; హరి = విష్ణుని; అందున్ = ఎడల; పరున్ = పరమాత్మ; అందున్ = ఎడల; భక్తి = భక్తి; తోన్ = తోటి; చాలన్ = అధికమైన; తత్పరతన్ = మనసులగ్నముచేసి; మెఱసి = ప్రకాశించి; ఊర్ధ్వరేతస్కుడు = కామవ్యాపారమును జయించినవాడు {ఊర్ధ్వరేతస్కుడు - అథఃపతనము లేకపోవుటచేత స్తంభింపబడిన శుక్లము కలవాడు, సనకాది, ఋషి}; ఐ = అయ్యి; ఉన్న = జీవించియున్నసమస్త; ప్రాణులు = జీవుల; కిన్ = కి; ఎల్లన్ = అన్నిటికిని; ఆప్తుడు = ఇష్టుడు; ఐ = అయ్యి; సర్వ = ఎల్ల; ఇంద్రియములు = ఇంద్రియములను; గెల్చి = అదుపుచేసి; సంగంబున్ = తగులముల; కున్ = కు; పాసి = దూరమై; శాంతుండున్ = శాంతగుణముగలవాడు; అపరిగ్రహుండు = విషయమువంకబోనివాడు; ఐ = అయ్యి; కోరక = కోరికలులేకుండగ; ఉండి = ఉండి; తన = అతని; కున్ = కి; వచ్చిన = ఏది లభించిన; అదియ = అదే; జీవనము = జీవనాధారముగ; కావించుచున్ = చేసి; తనుదానన్ = తననుతానే; నిలుపుచు = నిగ్రహించుకొనుచు; ధన్య = తృప్తిచెందిన; బుద్ధి = బుద్ధితో.

జడుని = మూగవాని; తెఱంగునన్ = వలె; అంధుని = గుడ్డివాని; చందమునను = వలె; చెవిటి = చెవిటివాని; భంగినిన్ = వలె; మహిన్ = లోకమునందు; ఎల్లన్ = అన్నిచోట్లను; తిరిగి = సంచరించి; అడవులు = అడవులు; కున్ = కు; ఏగి = వెళ్ళి; కార్చిచ్చు = దావానలము; అందున్ = లో; చొచ్చి = పడి; చిక్కి = చిక్కుపోయి; నియతుడు = నియమముతప్పనివాడు; ఐ = అయ్యి; బ్రహ్మంబున్ = పరబ్రహ్మను; చెందెన్ = కలిసెను; అతడు = అతడు.
9-60 ముసలితాపసుఁ బట్టి మొగి నెత్తుకొనిపోయి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ముసలితాపసుఁ బట్టి మొగి నెత్తుకొనిపోయి
  మురుగు నా మడుగున మునిఁగి లేచి
వనితాజనము నెల్ల వలపించువారలై
  సుందరమూర్తులై సుభగులగుచుఁ
గమలమాలికలతోఁ గనకకుండలముల
  తో మంచిచీరలతోడఁ దుల్యు
లై సూర్యతేజస్కులై యున్నవారల
  మువ్వురఁ బొడఁ గాంచి ముగుదబాల

తేటగీతి

యిందుఁ బెనిమిటి వీఁడని యెఱుఁగలేక
గరిత గావున నిజనాథుఁ గానగోరి
సుభగమతులార నానాథుఁ జూపుఁ డనుచు
నశ్విదేవతలకపుడయ్యబల మ్రొక్కె

iBAT సందర్భం

చ్యవనుడు తనను యౌవనవంతుణ్ణి చేస్తే వారికి యాగభాగాలను కూరుస్తానన్నాడు. అశ్విదేవతలు సంతోషించారు. ‘ఇదిగో చూడు. ఈ మడుగు సిద్ధులు నిర్మించినది. దీనిలో మునుగు’ అని చ్యవనునితో పలికినారు

iBAT తాత్పర్యము

వెంటనే అశ్విదేవతలు ఆ ముసలి తాపసిని పట్టుకొని ఆ మురుగు మడుగులో ముంచివేశారు. తరువాత అందులోనుండి ముగ్గురు మనోహరాకారంతో యౌవనం తొలిదశలో ఉన్నవారై వెలుపలికి వచ్చినారు. వారి అందచందాలు ఆడువారందరికీ మోహం పుట్టిస్తున్నాయి. దానికితోడు చెవులకు బంగారు కుండలాలు, కంఠసీమలో కమల మాలికలు చూచిన వెంటనే ముచ్చటగొలిపే శ్రేష్ఠమైన వస్త్రాలూ , ధరించిఉన్నారు. కంటపడగానే ఆకట్టుకొనే రూపసంపద కలవారైన ఆ ముగ్గురూ ఒకేవిధమైన ఆకారంతో, సూర్యునితో సమానమైన తేజస్సుతో విరాజిల్లుతూ సుకన్యముందుకు వచ్చి నిలుచున్నారు. ఆమె ముగ్ధ, బాల, అంటే మనస్సులో కానీ, మాటలో గానీ, చేష్టలో గానీ కల్లాకపటం లేని వ్యక్తి. పతియందు మాత్రమే భావన నిరంతరంగా ఉండే శీలవతి. ఇప్పు డామెకు పెద్ద అగ్నిపరీక్ష వంటిది తటస్థపడింది. ముగ్గురూ ఒకే రూపంతో ఉన్నారు. ముగ్గురూ పరమ సుందరమూర్తులై ఉన్నారు. ముగ్గురూ మహావైభవాన్ని తెలియజేసే వస్త్రభూషణాదులతో అలరారుతున్నారు. ముగ్గురూ నవయౌవనంతో విరాజిల్లుతున్నారు. కానీ తనకు తన పతి మాత్రమే కావాలి. తక్కిన వ్యక్తి సాక్షాత్తు కామదేవుడైనా అక్కరలేదు. అయితే ఈ పరీక్షలో తానెలా సాఫల్యం పొందాలి? చివరకు ఆమె దృఢమైన నిశ్చయం చేసుకొని దైవం మీద అచంచల విశ్వాసం. కలది కాబట్టి అయ్యలారా! నాకు నా పతిని ప్రసాదించండి. అని ఆ దివ్యమూర్తులను ముగ్గురినీ ఉద్దేశించి ప్రార్థించింది. అశ్విదేవతలు ఆమె శీలానికి సంతోషించారు. వయోరూపసంపన్నుడైన చ్యవనుని చూపి తమ దారిని తాము వెళ్ళిపోయారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ముసలి = ముసలివాడైన; తాపసున్ = ఋషిని; పట్టి = పట్టుకొని; మొగిన్ = పూనికతో; ఎత్తుకొనిపోయి = తీసుకెళ్ళి; ముగురున్ = ముగ్గురు (3); ఆ = ఆ; మడుగునన్ = సరస్సునందు; మునిగి = ములిగి; లేచి = బయటికి వచ్చి; వనితాజనులన్ = ఆడవారిని; ఎల్లన్ = అందరను; వలపించు = ఆకర్షించెడి; వారలు = వారువలె; ఐ = అయ్యి; సుందర = అందమైన; మూర్తులు = రూపములుగలవారు; ఐ = అయ్యి; సుభగులు = మనోహరులు; అగుచున్ = ఔతూ; కమల = పద్మముల; మాలికలు = దండల; తోన్ = తోటి; కనక = బంగారపు; కుండలముల్ = చెవికుండలముల; తోన్ = తోటి; మంచిచీరల = మంచి బట్టలతో; తోడన్ = తోటి; తుల్యులు = సమానమైనవారు; ఐ = అయ్యి; సూర్య = సూర్యుని వంటి; తేజస్కులు = తేజస్సుగలవారు; ఐ = అయ్యి; ఉన్న = ఉన్నట్టి; వారలన్ = వారిని; మువ్వురన్ = ముగ్గురిని; పొడగాంచి = గమనించి; ముగుద = ముగ్ధ, అమాయకురాలైన; బాల = పిన్నవయసామె.

అందున్ = వారిలో; పెనిమిటి = (తన) భర్త; వీడు = ఇతడు; అని = అని; ఎఱుగలేక = తెలిసికొనలేక; గరిత = పతివ్రత; కావున = కనుక; నిజ = తనయొక్క; నాథున్ = భర్తను; కానన్ = చూడవలెనని; కోరి = ఆశించి; సుభగ = పుణ్యవంతమైన; మతులారా = జ్ఞానులు; నా = నాయొక్క; నాథున్ = భర్తను; చూపుడు = చూపించండి; అనుచు = అంటూ; అశ్విదేవతల్ = అశ్వినీదేవతల; కు = కు; అపుడు = అప్పుడు; ఆ = ఆ; అబల = స్త్రీ; మ్రొక్కె = ప్రార్థించెను.
9-82 చిత్తంబు మధురిపు శ్రీపాదములయంద... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
చిత్తంబు మధురిపు శ్రీపాదములయంద
  పలుకులు హరిగుణ పఠనమంద
కరములు విష్ణుమందిర మార్జనములంద
  శ్రవములు హరికథా శ్రవణమంద
చూపులు గోవింద రూపవీక్షణమంద
  శిరము కేశవ నమస్కృతులయంద
పదము లీశ్వర గేహ పరిసర్పణములంద
  కామంబు చక్రి కైంకర్యమంద

తేటగీతి

సంగ మచ్యుత జనగుణ సంగమంద
ఘ్రాణ మసురారి భక్తాంఘ్రి కమలమంద
రసన తులసీదళములంద రతులు పుణ్య
సంగతులయంద యా రాజచంద్రమునకు.

iBAT సందర్భం

ఏడు ద్వీపముల విశాలమైన భూభారాన్ని తన రెండుచేతులతో ధరించి, లక్ష్మీవైభవాన్ని పొందినవాడై, ఆ వైభవానికి తగిన చతురతను కలిగి, చెడునడవడిలేక, వైష్ణవార్చనలతో కాలాన్ని పుచ్చుతూ ఏమాత్రమూ కనుమరుపు లేక సద్గుణాలకు ఆకరమైనవాడైన ఆ అంబరీషుడు భూమిపై అలరారుతున్నాడు

iBAT తాత్పర్యము

ఆ అంబరీషుడు రాజులలో ఉత్తముడు. అంతే కాదు భక్తరాజు లలో కూడ భద్రమైన స్థానం కలవాడు. అతని అవయవాలన్నీ హరి ఆరాధనలో పరవశించిపోతూ ఉంటాయి. మనస్సు ఎల్లవేళలా మధుసూదనునియందే నిలిచి ఉంటుంది. పలికే పలుకులన్నీ హరిగుణములకు చెందినవే. చేతులు విష్ణుదేవాలయాలను ఊడ్చి శుభ్రం చేయటానికే ఆరాటపడుతూ ఉంటాయి. చెవులు విష్ణుకథలను వినటంకోసమే అన్నట్లుగా ఉంటాయి. చూపులు గోవిందుని రూపాన్ని తిలకించటమే కర్తవ్యం అనుకొంటాయి. తల కేశవనమస్కృతులతో ధన్యమవటానికి యత్నిస్తూ పరవశిస్తూ ఉంటుంది. కోరిక ఎప్పుడూ చక్రధారి కైంకర్యం మీదనే!
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
చిత్తంబున్ = మనసు; మధురిపు = నారాయణుని {మధురిపుడు - మధుయనెడి రాక్షసుని శత్రువు, విష్ణువు}; శ్రీ = శుభకరమైన; పాదములన్ = పాదాల; అందన్ = మీదమాత్రమే; పలుకులు = మాటలు; హరి = నారాయణుని {హరి - భక్తుల హృదయములను ఆకర్షించువాడు, విష్ణువు}; గుణ = గుణములను; పఠనము = సంకీర్తనములు; అంద = మీదమాత్రమే; కరములున్ = చేతులు; విష్ణు = నారాయణుని {విష్ణువు - విశ్వమున వ్యాపించువాడు, హరి}; మందిర = గుడి; మార్జనములు = శుభ్రపరచుట; అంద = మీదమాత్రమే; శ్రవములు = చెవులు; హరి = నారాయణుని; కథా = వృత్తాంతములను; శ్రవణము = వినుట; అంద = మీదమాత్రమే; చూపులు = చూపులు; గోవింద = నారాయణుని {గోవిందుడు - గోవుల (ఆవుల, నీళ్ళు, జీవుల)కు ఒడయుడు, విష్ణువు}; రూప = స్వరూపములను; వీక్షణము = చూచుట; అంద = మీదమాత్రమే; శిరము = తల; కేశవ = నారాయణుని {కేశవుడు - కేశియనెడి రాక్షసిని చంపినవాడు, విష్ణువు}; నమస్కృతులు = తలవంచినమస్కరించుట; అంద = మీదమాత్రమే; పదములు = కాళ్లు; ఈశ్వర = నారాయణుని; గేహన్ = గుడిలో; పరిస్పరణములు = చుట్టిరావడము; అంద = మీదమాత్రమే; కామంబున్ = కోరికలు; చక్రి = నారాయణుని {చక్రి - చక్రము ఆయుధముగాగలవాడు, విష్ణువు}; కైంకర్యము = సేవించుటలు; అంద = మీదమాత్రమే.

సంగము = తగులము; అచ్యుత = నారాయణుని {అచ్యుతుడు - భ్రంశములేనివాడు, విష్ణువు}; జనత = అనుయాయుల; అనుసంగము = అనుసరించుట; అంద = మీదమాత్రమే; ఘ్రాణము = ముక్కు; అసురారి = నారాయణుని {అసురారి - అసురుల (రాక్షసుల) అరి (శత్రువు), విష్ణువు}; భక్త = భక్తుల; అంఘ్రి = పాదముల; అంద = మీదమాత్రమే; రసనన్ = నాలుక; తులసీదళములు = తులసీదళములు; అంద = మీదమాత్రమే; రతులు = అనురాగములు; పుణ్య = పుణ్యుని, నారాయణుని; సంగతుల = విషయములు; అంద = మీదమాత్రమే; ఆ = ఆ; రాజ = రాజులనెడి తారకలలో; చంద్రమున్ = చంద్రునివంటివాని; కున్ = కి.
9-112 వినవయ్య! తండ్రి! యే విశ్వేశ్వరునియందు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
వినవయ్య! తండ్రి! యే విశ్వేశ్వరునియందు
  జతురాస్య జీవకోశములు పెక్కు
వేలసంఖ్యలు గూడి వేళతో నిబ్బంగి
  నగుచుండుఁ జనుచుండు నదియుఁగాక
నెవ్వానిచే భ్రాంతి నేమందుచున్నార
  మేను దేవలుఁ డసురేంద్రసుతుఁడు
నారదుఁ డజుఁడు సనత్కుమారుఁడు ధర్ము
  డా కపిలుఁడు మరీచ్యాదులఖిల

ఆటవెలది

నిర్జరులును సిద్ధనివహ మెవ్వనిమాయ
నెఱుఁగలేము మూల మిట్టిదనుచు
నట్టి నిఖిలనాథునాయుధ శ్రేష్ఠంబుఁ
దొలఁగఁ జేయ మాకు దుర్లభంబు

iBAT సందర్భం

మహాదేవుడు ఒక వంక ఋషిమీద జాలీ, మరొక వంక విష్ణుని మీది చెలిమి ఊపివేస్తూ ఉండగా మెల్లగా ఇలా అన్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

నాయనా! మహర్షీ! తండ్రీ! కొంచెం నామాట విను. శ్రీమహా విష్ణువు విశ్వానికంతటికీ ఈశ్వరుడు. ఆయనలో నాలుగు మోముల దేవర పుట్టించే జీవకోశములు వేలసంఖ్యలో ఉన్నాయి. ఆయా కాలా లలో అవి ఏర్పడుతూ ఉంటాయి. తిరిగి లోపలికి వెళ్ళిపోతూ ఉంటాయి. అంతేకాదు, మేమందరము ఒక పెద్ద భ్రాంతితో మామా పనులు చేసు కొంటూ ఉంటాము. నేనూ, అసితుడైన దేవలుడనే మునీ, రాక్షసరాజైన హిరణ్యకశిపుని పుత్రుడైన ప్రహ్లాదుడనే మహాభక్తుడూ, నారదుడు, బ్రహ్మ, సనత్కుమారుడు, ధర్ముడు, కపిలుడు, మరీచి మొదలైన మహర్షులు, దేవతలు, సిద్ధులు, సాధ్యులు ఈ అందరమూ ఆ దేవదేవుని మాయను ఎఱుగలేక తెల్లమొగం వేస్తూ ఉంటాము. అటువంటి సర్వేశ్వరుని ఆయుధశ్రేష్టాన్ని అడ్డుకోగల శక్తి మాకెక్కడిది? నీవు, ఓ మునీంద్రా! వెనువెంటనే వైకుంఠానికి వెళ్ళు. శ్రీమహావిష్ణువును శరణము వేడు. అతడొక్కడే నీకు మేలు చేయగలవాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
వినవు = వినుము; అయ్య = బాబు; తండ్రి = నాయనా; ఈ = ఈ; విశ్వేశ్వరుని = నారాయణుని {విశ్వేశ్వరుడు - విశ్వమునకు ఈశ్వరుడు, విష్ణువు}; అందున్ = లో; చతురాస్యజీవకోశములు = బ్రహ్మాండములు {చతురాస్యజీవకోశము - చతురాస్య (బ్రహ్మ) జీవకోశము (అండము), బ్రహ్మాండము}; పెక్కు = అనేకమైనవి; వేల = వేలు {వేలు - వేయికి బహువచనము}; సంఖ్యలు = కొలది; కూడి = నిర్మింపబడి; వేళ = కాలము; తోను = తోపాటు; ఇబ్బంగిన్ = ఈ విధముగ; అగుచుండున్ = ఏర్పడుచుండును; చనుచుండున్ = లయమగుచుండును; అదియునున్ = అంతే; కాక = కాకుండ; ఎవ్వాని = ఏ ఒక్కని; చేన్ = చేత; భ్రాoతిన్ = మాయను; నేము = మేము; అందుచున్నారము = చెందుచున్నామో; ఏను = నేను; దేవలుడు = పూజారి; అసురేంద్రసుతుడు = ప్రహ్లాదుడు; నారదుడు = నారదుడు; అజుడు = బ్రహ్మదేవుడు; సనత్కుమారుడు = సనత్కుమారుడు; ధర్ముడు = ధర్ముడు; ఆ = ఆ; కపిలుడు = కపిలుడు; మరీచి = మరీచి; ఆదుల్ = మున్నగువారు; ఆపార = అంతులేని; విదులు = జ్ఞానము కలవారు.

సిద్ధ = సిద్ధులలో; పతులు = శ్రేష్ఠులు; ఎవ్వని = ఏ ఒక్కని; మాయన్ = మాయను; ఎఱుంగలేము = తెలియలేమో; దానన్ = దానివలన; ఇంతపడుదుము = చిన్నబోదుమో; అట్టి = అటువంటి; నిఖిలనాథు = సర్వేశ్వరుని; ఆయుధ = ఆయుధ; శ్రేష్ఠంబున్ = ఉత్తమును; తొలగజేయ = తప్పించుట; మా = మా; కున్ = కు; దుర్లభంబు = శక్యముకానిది.
9-170 పడమటఁ బొడమెడు బాలచంద్రుని మాడ్కిఁ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
పడమటఁ బొడమెడు బాలచంద్రుని మాడ్కిఁ
  బూటపూటకు వృద్ధిఁబొందె బాలుఁ
డల్లన పరిపూర్ణ యౌవనారూఢుఁడై
  రావణాదిరిపుల రాజవరుల
దండించి తనుఁ ద్రసదస్యుఁడంచు సురేంద్రుఁ
  డంకింప శూరుఁడై యఖిలదేవ
మయు నతీంద్రియువిష్ణు మాధవు ధర్మాత్ము
  నజుని యజ్ఞాధీశు నాత్మఁ గూర్చి

ఆటవెలది

చేసెఁ గ్రతువులు భూరిదక్షిణల నిచ్చి
ద్రవ్య యజమాన విధి మంత్రయజ్ఞ
కాల ఋత్విక్ప్రదేశ ముఖ్యంబు లెల్ల
విష్ణురూపంబులనుచు భావించి యతఁడు

iBAT సందర్భం

మాంధాత కథను పరీక్షిన్మహారాజుకు వివరిస్తున్నారు శ్రీశుకయోగీంద్రులు

iBAT తాత్పర్యము

విదియనాడు పడమటి దిక్కున రేఖలాగా కన్పట్టే చంద్రుడు క్రమక్రమంగా వృద్ధిపొంది పూర్ణస్వరూపం పొందినట్లుగా మాంధాత అభివృద్ధి చెందాడు. రావణుడు మొదలైన శత్రువులను, ఇంకా దుష్ప్రవర్తన గల గొప్ప రాజులను దండించి యింద్రునిచేత ‘త్రసదస్యుడు’ అనే పరాక్రమనామం పొందాడు. (త్రస, దస్యుడు - వెరగు పొందిన రక్కసులు కలవాడు). సర్వదేవమయుడు, ఇంద్రియముల పరిధులకు లోబడని వాడు, అంతటా వ్యాపించి ఉండేవాడు, లక్ష్మీపతి, ధర్మస్వరూపుడు, పుట్టుక లేనివాడు, యజ్ఞములకు ప్రభువు అయిన పరమాత్మను గూర్చి పెక్కు యజ్ఞాలు ఆచరించాడు. గొప్ప దక్షిణలు యోగ్యులకు సమర్పించాడు. మరొక విశేషం ఏమంటే, ద్రవ్యములు (యజ్ఞంలో ఉపయోగించే వస్తువులు), యజమానుడూ (యజ్ఞం చేసే వ్యక్తి), విధి (క్రియాకలా పము), మంత్రము (వేదమంత్రాలు), ధర్మయజ్ఞము (ధర్మరూపమైన యజ్ఞము), కాలము (యజ్ఞం ఆచరించే సమయము), ఋత్విక్యులు (బ్రహ్మ, హెూత, ఉద్గాత, అధ్వర్యువు అనే వ్యవహారనామములు కల వేదమంత్రతంత్రయంత్రతత్వాలెరిగిన విప్రవర్యులు), ప్రదేశము (యాగ శాల) అనే ఇవన్నీ విష్ణురూపాలేయని సంభావిస్తూ యాగాలు చేశాడు. అంటే “సర్వం విష్ణుమయం జగత్” జగత్తు అంతా విష్ణుమయమే అనే తాత్వికరహస్యాన్ని నిరంతరం స్ఫురణలో ఉంచు కొన్నవాడు ఆ మాంధాత.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
పడమటన్ = పశ్చిమదిక్కునందు; పొడమెడు = కనబడెడి; బాలచంద్రుని = లేతకళలచంద్రుని; మాడ్కిన్ = వలె; పూటపూట = ప్రతిదినమున; కున్ = కు; వృద్ధిన్ = పెరుగుటను; పొందెన్ = పొందెను; బాలుడు = పిల్లవాడు; అల్లనన్ = మెల్లగా; పరిపూర్ణ = నిండు; యౌవన = యౌవనమును; ఆరూఢుడు = వికసించినవాడు; ఐ = అయ్యి; రావణ = రావణుడు; ఆది = మున్నగు; రిపులన్ = శత్రువులను; రాజ = రాజులలో; వరులన్ = శ్రేష్ఠులను; దండించి = శిక్షించి; తనున్ = అతనిని; త్రసదస్యుడు = త్రసదస్యుడు; అంచున్ = అనుచు; సురేంద్రుడు = దేవేంద్రుడు; అంకింపన్ = కీర్తించుచుండగ; శూరుడు = గొప్పవీరుడు; ఐ = అయ్యి; అఖిల = సర్వ; దేవ = దేవతలు; మయున్ = తానైనవానిని; అతీంద్రియున్ = ఇంద్రయాతీతుని; విష్ణున్ = విష్ణుమూర్తిని {విష్ణువు - సర్వ వ్యాపకుడు, హరి}; మాధవున్ = విష్ణుమూర్తిని {మాధవుడు - మాధవి భర్త, విష్ణువు}; ధర్మాత్మున్ = విష్ణుమూర్తిని {ధర్మాత్ముడు - ధర్మస్వరూపుడు, విష్ణువు}; యజ్ఞాధీశున్ = విష్ణుమూర్తిని {యజ్ఞాధీశుడు - యజ్ఞాధికారి, విష్ణువు}; ఆత్మున్ = విష్ణుమూర్తిని {ఆత్ముడు - ఆత్మస్వరూపుడు, విష్ణువు}; గూర్చి = గురించి.

చేసెన్ = ఆచరించెను ; క్రతువులు = యజ్ఞములు; భూరి = అత్యధికమైన; దక్షిణలన్ = దక్షిణలను; ఇచ్చి = ఇచ్చి; ద్రవ్య = యజ్ఞ సంబారాలు; యజమాన = యజ్ఞ కర్త; విధి = యజ్ఞ ఏర్పాటు; మంత్ర = యజ్ఞ మంత్రములు {మంత్రము - గాయత్రి వంటివి}; ధర్మ = ఆచారము; యజ్ఞ = యజ్ఞము; కాల = యజ్ఞ కాలము; ఋత్విక్ = ఋత్విక్కులు {ఋత్విక్కు - యజమానినుండి ధనము తీసుకొని యజ్ఞము చేయించువాడు, వీరు 1బ్రహ్మ 2ఉద్గాత 3హోత 4అధ్వర్యుడు 5బ్రహ్మణాచ్ఛంసి 6ప్రస్తోత 7మైత్రావరుణుడు 8ప్రతిప్రస్థాత 9పోత 10ప్రతిహర్త 11అచ్చావాకుడు 12నేష్ట 13అగ్నీధ్రుడు 14సుబ్రహ్మణ్యుడు 15గ్రావస్తుతుడు 16ఉన్నేత}; ప్రదేశము = యజ్ఞశాల; ముఖ్యంబులు = మున్నగునవి; ఎల్లన్ = సర్వము; విష్ణు = విష్ణుమూర్తి; రూపంబులున్ = స్వరూపములే; అనుచున్ = అనుకొని; భావించి = తలచి; అతడు = అతడు.
9-196 పురిటిలోపల వచ్చి పుత్రు వేలుపుమన్న... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
పురిటిలోపల వచ్చి పుత్రు వేలుపుమన్న
  బురుడు వోయినఁగాని పొసఁగదనియెఁ
బలురాకమును వచ్చి బాలు వేలుపుమన్న
  బండ్లు లేకుంట నభావ్యుఁడనియెఁ
బండ్లు రాఁజూచి ఢింభకుని వేలుపుమన్న
  బడిపండ్లు రామి నభావ్యుఁడనియెఁ
బడిపండ్లు వొడమినఁ గొడుకు వేలుపుమన్న
  బోరుల కొదవక పోలదనియెఁ

ఆటవెలది

దొడరి యిట్లు గొడుకుతోడి మోహంబునఁ
బ్రొద్దు గడపుచుండె భూవరుండు
దండ్రి తలఁపు కొలఁదిఁ దనలోనఁ జింతించి
యింట నుండ కడవికేఁగెఁ గొడుకు,

iBAT సందర్భం

హరిశ్చంద్రుడు వరమిచ్చే దేవుడు వరుణుడు అడగకముందే, కొడుకు పుడితే వానిని బలిపశువుగా చేసి యజ్ఞం చేస్తానని నోరుజారాడు. దీనినే కర్మప్రాబల్యం అంటారు. ఆ కర్మప్రాబల్యం తీసి ప్రక్కన పెట్టటానికి సామర్ధ్యంలేని వరుణదేవుడు యజ్ఞం మాట ఏమిటి? అని భూవరుని అడగటం, అతడేవేవో కారణాలు చెప్పి పుత్రవ్యామోహాన్ని తెంచుకోలేక అవస్థపడుతూ ఉండటం సంభవించింది.

iBAT తాత్పర్యము

పుట్టినవెంటనే అడిగితే పురుడు పోనీ అన్నాడు. పురుడు పోయిన తరువాత అడిగితే పండ్లు రానీ అన్నాడు. పండ్లు వచ్చిన తరువాత హెచ్చరిస్తే పాలపండ్లు పోయి గట్టిపండ్లు వచ్చినప్పుడు యోగ్యత కలుగు తుందని దాటవేశాడు. పాలపండ్లు ఊడటం గట్టి పండ్లు కుదురుకోవటం అయిన తరువాత రాజకుమారుడు యుద్ధవిద్యలో ఆరితేరిన తరువాతనే కదా నిజమైన యోగ్యత పొందేది అని వరుణుణ్ణి ఏమరచటానికి ప్రయత్నించాడు. వరుణదేవుడు పట్టువదలక వస్తూనే ఉన్నాడు. హరిశ్చంద్రుడు ఏదో సాకు చెప్పి తప్పించుకొంటున్నాడు. ఇదంతా గమనిస్తూనే ఉన్నాడు రోహితుడు. తండ్రికి, ఏదో విధంగా తనయ మమకారం వదలగొట్టాలనే తలపుతో ఇంటినుండి వెళ్ళిపోయి అడవులలో తిరుగనారంభించాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
పురిటి = పురిటిసుద్ధికి; లోపల = ముందు; వచ్చి = వచ్చి; పుత్రున్ = కుమారుని; వేలుపుము = బలివ్వుము; అన్నన్ = అనగా; పురుడు = పురుటుమైల; పోయినన్ = పోతే; కాని = తప్పించి; పొసగదు = కుదరదు; అనియెన్ = పలికెను; పలు = పళ్ళు; రాక = వచ్చుటకు; మును = ముందు; వచ్చి = వచ్చి; బాలున్ = పిల్లవానిని; వేలుపుము = బలిమ్ము; అన్నన్ = అనగా; పండ్లు = పళ్ళు, దంతములు; లేకుండన్ = లేకపోవుటచేత; అభావ్యుండు = తగనివాడు; అనియెన్ = పలికెను; పండ్లున్ = పళ్ళు; రాన్ = వచ్చుట; చూచి = చూసి; డింభకుని = పిల్లవానిని; వేలుపుము = బలిమ్ము; అన్నన్ = అనగా; పడిపండ్లు = పడిపళ్ళు; రామిని = రాకపోవుటచేత; అభావ్యుడు = తగనివాడు; అనియెన్ = అనెను; పడిపండ్లు = దంతములు; పొడమినన్ = వచ్చినతరువాత; కొడుకున్ = పుత్రుని; వేలుపుము = బలిమ్ము; అన్నన్ = అనగా; పోరులన్ = యుద్ధముల; కున్ = కి; ఒదవక = ఉపయోగపడకుండగ; పోలదనియెన్ = కుదరదు; అనియెన్ = చెప్పెను; తొడరి = పూని.

ఇట్టు = ఈ విధముగ; కొడుకున్ = పుత్రుని; తోడి = తోటి; మోహంబునన్ = వ్యామోహమువలన; ప్రొద్దుగడుపుచున్ = సాకులతోరోజులుగడుపుచు; ఉండెన్ = ఉండెను; భూవరుండు = రాజు; తండ్రి = తండ్రియొక్క; తలపు = భావనలోని; కొలదిన్ = లోటును, మేరను; తన = తన; లోనన్ = మనసునందు; చింతించి = విచారించి; ఇంటన్ = ఇంటిలో; ఉండకన్ = ఉండకుండ; అడవి = అడవి; కిన్ = కి; ఏగెన్ = వెళ్ళిపోయెను; కొడుకు = పుత్రుడు.
9-693 మిళితానీల ధమ్మిల్ల భారంబులు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
మిళితానీల ధమ్మిల్ల భారంబులు
  చారు జటావిశేషంబులనియు
భర్మాంచలోజ్జ్వలప్రభదుకూలంబులు
  తత చర్మవస్త్ర భేదంబులనియు
బహురత్నకీలిత భాసురహారంబు
  లధికరుద్రాక్షమాలాదులనియు
మలయజమృగనాభిమహితలేపంబులు
  బహువిధభూతిలేపంబులనియు

తేటగీతి

మధురగానమ్ము శ్రుతియుక్తమంత్రజాతు
లనియు వీణలు దండంబులనియు సతుల
మూర్తులెన్నఁడు నెఱుఁగని ముగుద తపసి
వారిఁ దాపసులనియు డాయ వచ్చి మ్రొక్కె.

iBAT సందర్భం

రోమపాదుడు ఋష్యశృంగుణ్ణి తేవటానికి వేశ్యలను కొందరిని పంపారు. అప్పుడు వారిలో వారు, చెలులారా! ఆ ఋషి కుమారుడు ఒక లేడికి పుట్టినాడట! ఆడా మగా తేడా కూడా తెలియనివాడట! అతని మదిలో మన్మథవికారం పుట్టించాలి అనుకొంటూ విభాండకుని ఆశ్రమంలోనికి చేరుకొన్నారు. వారిని చూచి ఋష్యశృంగుడు -

iBAT తాత్పర్యము

ఇంతవరకు ఆడువారిని ఎప్పుడూ ఎరిగి ఉండనివాడు కనుక తుమ్మెదల గుంపుల కాంతులతో విరాజిల్లు వారి కొప్పుముడులను మునుల జటల గుంపులుగా సంభావించాడు. బంగారు జరీచీరలను చూచి అవి ఒక రకం చర్మంతో చేసిన వస్త్రాలనుకొన్నాడు. వజ్రము, వైడూర్యం మొదలైన రత్నాలతో వెలిగిపోతున్న బంగారు హారాలను రుద్రాక్షమాల లనుకొన్నాడు. మంచిగంధము, కస్తూరి మొదలైన సుగంధద్రవ్యాల మైపూతలను పెక్కు విధాలైన విభూతి రేఖలుగా భావించాడు. చక్కని శ్రుతితో వినటానికి వింతగా ఉన్న పాటలను మంత్రాల నాదాలుగా ఊహించాడు. వీణలను సన్యాసులు పట్టుకొనే దండాలుగా తలచినాడు. వీరంతా గొప్ప తాపసులనుకొని వాళ్ళ కాళ్ళమీద పడి మ్రొక్కారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
మిళితా = తుమ్మెదలవంటి; నీల = నల్లని; ధమిల్ల = కొప్పుల; భారంబులన్ = దట్టమైనవానిని; చారు = మనోహరమైన; జట = జటలలోని; విశేషంబులు = రకములు; అనియున్ = అని; భర్మ = బంగారపు; అంచల = జరీతో; ఉజ్వల = ప్రకాశవంతమైన; ప్రభ = మెరుపుకల; దుకూలంబులున్ = శ్రేష్ఠమైన వలువలు; తత = మెత్తని; చర్మవస్త్ర = మృగచర్మపు బట్టలలో; భేదంబులు = రకములు; అనియున్ = అని; బహు = అనేక; రత్న = రత్నములు; కీలిత = పొదగిన; భాసుర = ప్రకాశవంతమైన; హారంబులు = దండలు; అధిక = గొప్ప; రుద్రాక్ష = రుద్రాక్షల; మాల = మాలలు; ఆదులు = మున్నగునవి; అనియున్ = అని; మలయజ = చందనము; మృగనాభి = కస్తూరి; మహిత = గొప్ప; లేపంబులున్ = మైపూతలు; బహు = అనేక; విధ = రకముల; భూతి = విభూతి; లేపంబులున్ = పూతలు; అనియున్ = అని.

మధుర = తియ్యని; గానంబు = పాటలు; శ్రుతి = శ్రుతి; యుక్త = బద్ద; మంత్ర = వేదమంత్రములు; జాతులు = జతులు; అనియున్ = అని; వీణెలు = వీణలు; దండంబులు = యోగదండములు; అనియున్ = అని; సతుల = స్త్రీల; మూర్తులన్ = పొడలు; ఎన్నడున్ = ఎప్పుడును; ఎఱుగని = తెలియని; ముగుద = ముగ్ద ; తపసి = ఋషి; వారిన్ = వారిని; తాపసులు = మునులు; అని = అనుకొని; డాయన్ = దగ్గరకుచేర; వచ్చి = వచ్చి; మ్రొక్కెన్ = నమస్కరించెను.

దశమ స్కంధం

10-14 రాజేంద్ర! విను తొల్లి రాజలాంఛనముల... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
రాజేంద్ర! విను తొల్లి రాజలాంఛనముల
  వేలసంఖ్యల దైత్యవిభులు తన్ను
నాక్రమించిన భార మాగఁజాలక భూమి
  గోరూపయై బ్రహ్మఁ జేరఁ బోయి
కన్నీరు మున్నీరుగా రోదనము సేయఁ
  గరుణతో భావించి కమలభవుఁడు
ధరణి నూఱడఁ బల్కి ధాత్రియు వేల్పులుఁ
  గదలిరా విష్ణునిఁ గాన నేఁగి

తేటగీతి

పురుషసూక్తంబుఁ జదివి యద్భుతసమాధి
నుండి యొకమాట విని వారిజోద్భవుండు
వినుఁడు వేల్పులు ధరయు నే విన్నయట్టి
పలుకు వివరింతునని ప్రీతిఁ బలికెఁ దెలియ.

iBAT సందర్భం

పరీక్షిన్మహారాజుకు శ్రీమహావిష్ణువు శీలంగల యదుకులంలో ఏ కారణంగా, ఏవిధంగా అవతరించాడు?ఏవిధంగా ప్రవర్తించాడు అనే విషయం తెలుసుకోవాలనిపించింది. శుకులవారిని అడుగగా ఆయన పీఠికాప్రాయంగా ఇలా చెప్తున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

నాయనా! పరీక్షిత్తూ! విను. మునుపు ఒకప్పుడు వేలసంఖ్యల రక్కసి మూకలు రాజచిహ్నాలు ధరించి భూమినంతా వశం చేసుకొన్నారు. నేలతల్లి ఆ బరువును మోయలేకపోయింది. ఆవుగా అయి బ్రహ్మగారి దగ్గరకు పోయి కన్నీరుమున్నీరుగా దుఃఖించింది. బ్రహ్మకు జాలి కలిగింది. ఆమెను ఓదార్చి దేవతలను కలుపుకొని విష్ణువునకు విన్నవించటానికి బయలుదేరాడు. ముందు గా పురుషసూక్త మంత్రాలు పఠించి స్వామిని ప్రసన్నుణ్ణి చేసుకొన్నాడు. శ్రీమన్నారాయణుడు బ్రహ్మకు ఒక మాట చెప్పాడు. దానిని బ్రహ్మయ్య మెల్లగా భూదేవికీ, దేవతలకూ వివరించాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
రాజేంద్రా = మహారాజా; విను = వినుము; తొల్లి = పూర్వము; రాజ = రాజ్యాధికారపు; లాంఛనములన్ = చిహ్నములతో; వేలసంఖ్యల = వేలకొలది ; దైత్య = రాక్షస; విభులు = రాజులు; తన్నున్ = తనను (భూమండలము); ఆక్రమించినన్ = రాజ్యాధికారము గ్రహించగా; భారమున్ = ఆ పాపపు బరువును; ఆగజాలక = తట్టుకొనలేక; భూమి = భూదేవి; గో = ఆవు; రూప = స్వరూపము ధరించినామె; ఐ = అయ్యి; బ్రహ్మన్ = బ్రహ్మదేవుని; చేరన్ = దగ్గరకు; పోయి = వెళ్ళి; కన్నీరుమున్నీరుగా = అధికముగా {కన్నీరుమున్నీరుగా - కన్నీరు (దుఃఖమువలన కలిగెడి కంటినీరు) మున్నీరు (సముద్రమువలె) కాన్ అగునట్లు, అత్యధికముగా కన్నీరుకార్చుచు}; రోదనమున్ = ఏడ్చుట; చేయగన్ = చేస్తుండగా; కరుణ = దయ; తోన్ = తో; భావించి = కనుగొని; కమలభవుడు = బ్రహ్మదేవుడు {కమలభవుడు - కమలమున పుట్టినవాడు, బ్రహ్మ}; ధరణిన్ = భూదేవిని; ఊఱడబల్కి = ఊరడించి; ధాత్రియున్ = భూదేవి; వేల్పులున్ = దేవతలు; కదలి = బయలుదేరి; రాన్ = వస్తుండగా; విష్ణునిన్ = నారాయణుని {విష్ణువు - సృష్టికి అంతరమున బాహ్యమున సర్వము వ్యాపించి యుండువాడు, హరి}; కానగన్ = దర్శించుటకు; ఏగి = వెళ్ళి.

పురుషసూక్తంబున్ = పురుషసూక్తమంత్రములు {పురుషసూక్తము - పురుష (పురుషోత్తముని విరాడ్రూపము తెలిపెడి) సూక్తము (సు(మంచి) ఉక్తము (మాటలు), మంత్రములు), మరింకొకవిధముగ షోడశోపచార పూజావిధములలో ఒక విధానము, పంచసూక్తములలో మిగిలినవి 1నారాయణసూక్తము 2శ్రీసూక్తము 3భూసూక్తము 4నీలసూక్తము}; చదివి = పఠించి; అద్భుత = అతిగొప్ప; సమాధిన్ = యోగధ్యానమునందు; ఉండిన్ = ఉండగా; ఒక = ఒకానొక; మాట = వాక్యము; విని = విన్నవాడై; వారిజోద్భవుండు = బ్రహ్మదేవుడు {వారిజోద్భవుడు - వారిజము (పద్మము)న భవుడు (పుట్టినవాడు), బ్రహ్}; వినుడు = వినండి; వేల్పులున్ = దేవతలు; ధరయున్ = భూదేవి; నేన్ = నేను; విన్న = వినిన; అట్టి = అటువంటి; పలుకున్ = మాటలను; వివరింతున్ = చెప్పెదను; అని = అని; ప్రీతిన్ = ఆపేక్షతో; పలికెన్ = చెప్పెను; తెలియ = అర్థమగునట్లు.
10-29 మేనితోడనె పుట్టు మృత్యువు జనులకు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
మేనితోడనె పుట్టు మృత్యువు జనులకు
  నెల్లి నేఁడైన నూఱేండ్లకైనఁ
దెల్లంబు మృత్యువు దేహంబు పంచత
  నందఁ గర్మానుగుఁడై శరీరి
మాఱుదేహము నూఁది మఱి తొంటి దేహంబుఁ
  బాయును దనపూర్వభాగమెత్తి
వేఱొంటిపైఁ బెట్టి వెనుకభాగం బెత్తి
  గమనించు తృణజలూకయును బోలె

తేటగీతి

వెంటవచ్చు కర్మవిసరంబు మును మేలు
గన్నవేళ నరుఁడు కన్నవిన్న
తలఁపఁబడిన కార్యతంత్రంబు కలలోనఁ
బాడితోడఁ గానఁబడిన యట్లు.

iBAT సందర్భం

బయలాడిన పలుకు విని కంసుడు దేవకీదేవి తల నరకబోయాడు. వసుదేవుడు మంచిమాట లతో అతని పూనికను మాన్చటానికి ప్రయత్నిస్తూ ఇలా జీవతత్త్వాన్నిగురించి బోధిస్తున్నాడు

iBAT తాత్పర్యము

బావా! జనాలు పుట్టినప్పుడే చనిపోవటం అనేది ఉంటుంది. అది నేడు కావచ్చు. రేపు కావచ్చు. వందయేండ్లకయినా కావచ్చు. అయిదుభూతాల కలయికగా ఏర్పడిన దేహం మళ్ళీ అయిదు భూతాలుగా విడిపోతుంది. దానినే చావు అంటారు. అయితే దేహం చస్తుంది కానీ దేహంలో ఉన్న జీవుడు చావడు. మరొక దేహాన్ని చూచుకొని ప్రవేశిస్తాడు. కాలువలో నీటిలో గడ్డిమొక్కలు ఉంటాయి. జలగ ఒక పరకను ఆధారం చేసుకొని తిరుగుతూ ఉంటుంది. మరొక పరకమీద తన దేహాన్ని పోనిచ్చి పట్టుచిక్కించుకొని వెనుక పరకను వదలిపెట్టివేస్తుంది. ఇటువంటి తృణజలూకా న్యాయాన్ని గమనిస్తే చావుపుట్టుకలు అంటే ఏమిటో అర్థం అవుతుంది. జీవునితోపాటు కర్మవాసనలు వెంటనంటి ఉంటాయి. పూర్వజన్మకార్యవిశేషాలన్నీ తరువాతి జన్మలో కలలోని దృశ్యాలలాగా కాన వస్తూ ఉంటాయి.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
మేనితోడన్ = పాంచభౌతికశరీరముతోటే; పుట్టున్ = సిద్ధమగును; మృత్యువు = మరణము; జనుల్ = సకలప్రాణుల; కున్ = కు; నెల్లిన్ = రేపైనా; నేడైనా = ఈరోజైనా; నూఱేండ్లు = వందసంవత్సరముల; కున్ = కు; ఐనన్ = అయినను; తెల్లంబు = స్పష్టమైనది, తప్పనిది; మృత్యువు = మరణము; దేహంబున్ = శరీరము; పంచతన్ = పంచభూతాలలో కలయుట; అందన్ = పొందగానే; కర్మా = తన పుణ్య పాపములకు; అనుగుడు = అనుగుణంగ పొందినవాడు; ఐ = అయ్యి; శరీరి = శరీరములో నుండె జీవుడు; మాఱు = వేరొక {మాఱుదేహము - భోగసాధనమైన దేవ నర పశు పక్షి మృగాది భౌతిక రూపము}; దేహమున్ = శరీరమును; ఊది = చేపట్టి; మఱి = మరి; తొంటి = మునుపటి; దేహంబున్ = శరీరమును; పాయునున్ = విడుచును; తన = తన యొక్క; పూర్వ = ముందరి; భాగము = భాగమును; ఎత్తి = పైకెత్తి; వేఱొంటి = ఇంకొక గడ్డిపోచ; పైన్ = మీద; పెట్టి = ఆన్చి; వెనుక = వెనుకటి; భాగంబున్ = భాగమును; ఎత్తన్ = ఎత్తుటకు; గమకించున్ = యత్నించు; తృణజలూకయును = గడ్డిజలగ; పోలన్ = వలెనే.

వెంట = కూడాపడి; వచ్చున్ = వచ్చును; కర్మ = సంచితకర్మముల; విసరంబు = సమూహము; మును = ముందుగా; మేలుకన్న = మెళకువగా నున్న; వేళన్ = సమయము నందు; నరుడు = మానవుడు; కన్న = చూసినవి; విన్న = విన్నవి; తలపబడిన = అనుకొన్నవి (ఐన); కార్య = పనుల నడకలు; కల = స్వప్నము; లోనన్ = అందు; పాడిన్ = ఒక క్రమమ; తోడన్ = తోటి; కనబడిన = కనబడ్డ; అట్ల = విధముగ.
10-89 సత్యవ్రతుని, నిత్యసంప్రాప్తి సాధనుఁ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
సత్యవ్రతుని, నిత్యసంప్రాప్తి సాధనుఁ
  గాలత్రయమునందుఁ గలుగువాని,
భూతంబు లైదును బుట్టుచోటగువాని,
  నైదుభూతంబులందమరువాని,
నైదుభూతంబులు నడఁగిన పిమ్మటఁ
  బరఁగువానిని, సత్యభాషణంబు
సమదర్శనంబును జరిపెడివానిని,
  నిన్నాశ్రయింతుము, నీయధీన

ఆటవెలది

మాయచేత నెఱుకమాలినవారలు
పెక్కుగతుల నిన్నుఁ జేరుకొందు
రెఱుఁగ నేర్చు విబుధు లేకచిత్తంబున
నిఖిలమూర్తులెల్ల నీవయండ్రు.

iBAT సందర్భం

దుష్టశిక్షణకోసం దేవకి గర్భంలో ప్రవేశించి అవతరించబోతున్న శ్రీమహావిష్ణువు మహిమను బ్రహ్మ మొదలైన దివ్యవ్యక్తులు ఇలా స్తుతిస్తున్నారు

iBAT తాత్పర్యము

స్వామీ! నీవు సత్యవ్రతుడవు. చావుపుట్టుకలు లేని సద్గతికి చేరుకోవటానికి నిన్ను స్తుతించటం గొప్ప సాధనం. నేల, నీరు, నిప్పు, గాలి, నింగి అనే అయిదు మహాభూతాలూ నీనుండియే పుట్టాయి. నీవు భూతము, వర్తమానము, భవిష్యత్తు అనే మూడు కాలాలలో ఒకే విధంగా ఏ వికారాలూ లేకుండా ఉంటావు. నీనుండి ఏర్పడే అయిదు భూతాలలోనూ నీవు ఉంటావు. ప్రళయసమయంలో ఆ అయిదు భూతాలను మళ్ళీ నీలోపలికి తీసుకొని భద్రంగా ఉంచుకొంటావు. నీది సత్యభాషణం. సమదర్శనం. ఇన్ని గొప్ప లక్షణాలతో నిరంతరమూ అలరారుతూ నీవు కాక ఇంకెవ్వరు మాకు ఆశ్రయం ఇవ్వ గలరు? ప్రకృతి అయి కానవచ్చే మాయ నీ చెప్పుచేతలలో మెలగుతూ ఉంటుంది. ఒక్కొక్కప్పుడు అది జనుల కన్నుగప్పి నిన్ను పెక్కువిధాలయినవానినిగా చూపుతుంది. గొప్ప జ్ఞానసంపదను పండించు కొన్న మహాత్ములు ఆ పెక్కువిధాలలో ఒక్కడవే అయిన నిన్ను మాత్రమే దర్శించి ఆనందమందుతూ ఉంటారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
సత్య = సత్యమును; వ్రతుని = నడపుటే దీక్షగా గలవానిని; నిత్య = శాశ్వతమైన మోక్షమును; సంప్రాప్త = పొందుటకు; సాధనున్ = ఉపకరణమైనవానిని; కాలత్రయమున్ = త్రికాలముల {త్రికాలములు -1భూత 2భవిష్యత్ 3వర్తమానకాలములు}; అందున్ = లోను; కలుగు = ఉండెడి; వానిన్ = అతనిని; భూతంబులైదును = పంచమహాభూతములు {పంచభూతములు - 1భూమి 2నీరు 3నిప్పు 4గాలి 5ఆకాశము}; పుట్టు = ఉత్పత్తి అయ్యెడి; చోటు = స్థానము; అగు = అయిన; వానిన్ = అతనిని; ఐదుభూతములు = పంచభూతముల; అందున్ = లోను; అమరు = ఉండెడి; వానిన్ = అతనిని; ఐదుభూతములున్ = పంచభూతములు; అడగినన్ = అణగిపోయిన; పిమ్మటన్ = తరువాతకూడ; పరగు = ఉండు; వానినిన్ = అతనిని; సత్య = నిజమునే; భాషణంబు = చెప్పుట; సమదర్శనంబును = సమదృష్టి; జరిపెడు = నడపెడు; వానినిన్ = అతనిని; నిన్నున్ = నిన్ను; ఆశ్రయింతుము = శరణుజొత్తుము; నీ = నీకు; అధీన = లోబడి యున్న.

మాయ = మాయాశక్తి; చేతన్ = వలన; ఎఱుకమాలిన = నష్టఙ్ఞానులైన; వారలు = వారు; పెక్కు = అనేకమైన; గతులన్ = విధములుగ; నిన్నున్ = నిన్ను; పేరుకొందురు = చెప్పుతుంటారు; ఎఱుక = ఙ్ఞానము; నేర్చు = సంపాదించిన; విబుధులు = ఙ్ఞానులు; ఏక = ఏకాగ్రతగల; చిత్తంబునన్ = మనసునందు; నిఖిల = సమస్తమైన; మూర్తులన్ = రూపములను; ఎల్లన్ = అన్నిటిని; నీవ = నీవే; అండ్రు = అంటారు.
10-91 ప్రకృతి యొక్కటి పాదు, ఫలములు సుఖదుఃఖ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ప్రకృతి యొక్కటి పాదు, ఫలములు సుఖదుఃఖ
  ములు రెండు, గుణములు మూడు వేళ్ళు,
తగురసంబులు నాల్గు ధర్మార్థముఖరంబు
  లెఱిఁగెఁడి విధములైదింద్రియములు,
నాఱుస్వభావంబు లాశోకమోహాదు
  లూర్ములు, ధాతువు లొక్క యేడు,
పైపొర లెనిమిది, ప్రంగలు భూతంబు
  లైదు బుద్ధియు మనో౽హంకృతులును,

తేటగీతి

రంధ్రములు తొమ్మిదియుఁ గోటఱములు, ప్రాణ
పత్రదశకంబు, జీవేశపక్షియుగముఁ
గలుగు సంసారవృక్షంబుఁ గలుగఁ జేయఁ
గావ నడఁగింప రాజ వొక్కరుఁడ వీవ.

iBAT సందర్భం

దేవకి గర్భంలో అర్భకుడుగా రూపం దిద్దుకొంటున్న శ్రీమన్నారాయణుని తత్త్వరహస్యాలను బ్రహ్మ మొదలైన జ్ఞానవేత్తలు ఇలా చెప్పుకొని ఆనందమందుతూ ఉన్నారు. ముందుగా సంసారవృక్ష మును విశ్లేషించి వక్కాణిస్తున్నారు

iBAT తాత్పర్యము

సర్వేశ్వరా! ప్రభూ! ఇదిగో ఈ సంసారం అనేది ఒక వింత చెట్టు. దీనికి పాదు ప్రకృతి. (త్రిగుణముల సముదాయమై కానవచ్చే ప్రపంచం). ఈ చెట్టుకు కాచే పండ్లు రెండు. సుఖము, దుఃఖము అనేవి. దీని గుణాలు మూడు. సత్త్వము, రజస్సు, తమస్సు అనేవి. అవియే ఈ చెట్టువేళ్ళు. దీనినుండి వెలువడే రసాలు నాలుగు. ధర్మము, అర్థము, కామము, మోక్షము అనే పురుషార్థాలు. లోకతత్త్వములైన విషయాలను తెలిసికొనే ఇంద్రియాలు అయిదు. చర్మము, కన్ను, చెవి, నాలుక, ముక్కు అనేవి. ఇంద్రియవిషయాలు స్పర్శ, రూపము, శబ్దము, రసము, వాసనలు. ఈ చెట్టు స్వభావములు ఆరు. ఆకలి, దప్పి, శోకము, మోహము, ముసలితనము, చావులు షడూర్ములని వీనిని అంటారు. ఈ చెట్టులోపల ఏడు ధాతువులు (మూలపదార్థాలు) ఉంటాయి. అవి రక్తము, మాంసము, వస, మేదస్సు, ఎముకలు, నరములు, మజ్జ (ఎముకల కదలికలకు సహకరించే జిడ్డుపదార్థం). పై పొరలు పంగలు ఎనిమిది - అవి ఆకాశము, వాయువు, అగ్ని, జలము, భూమి, మనస్సు, బుద్ధి, అహంకారము అనేవి. తొమ్మిది రంధ్రాలు (రెండు కన్నులు, రెండు చెవులు, నోరు, రెండు ముక్కురంధ్రాలు, పాయువు, ఉపస్థ) అనేవి ఈ చెట్టుకుండే తొఱ్ఱలు. ప్రాణము లనే ఆకులు పది (ప్రాణము, అపానము, వ్యానము, ఉదానము, సమానము అనే అయిదువిధములైన వాయువులు, నాగము, కూర్మము, కృకరము, దేవదత్తము, ధనంజయము అనే అయిదు ఉపవాయు వులు) ఇటువంటి సంసారం అనే చెట్టును ఆశ్రయించుకొని జీవుడు – ఈశ్వరుడు అనే రెండు పక్షులు ఉన్నాయి. ఆచెట్టును పుట్టించడానికీ, పోషించడానికీ, అడగించటానికీ సమర్థుడవు నీవు ఒక్కరుడవే
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ప్రకృతి = ప్రకృతి; ఒక్కటి = ఒకానొకటి; పాదు = చెట్టు; ఫలములు = పండ్లు; సుఖ = సుఖములు; దుఃఖములున్ = దుఃఖములు అనెడివి; రెండు = రెండు (2); గుణములు = త్రిగుణములు {త్రిగుణములు - సత్త్వరజస్తమోగుణములు మూడు}; మూడున్ = మూడు (3); వేళ్ళు = మూలములు; తగు = తగినవి; రసంబులు = రుచులు; నాల్గున్ = నాలుగు (4) {రుచులు నాలుగు – తీపి, పులుపు, కారము, చేదు.}; ధర్మ = ధర్మము; అర్థ = అర్థము; ముఖరంబులు = మున్నగునవి; ఎఱింగెడి = విషయములను తెలుసుకొనెడి; విధములు = రకములు; ఐదింద్రియములు = జ్ఞానేంద్రియములు {పంచజ్ఞానేంద్రియములు - 1కన్ను 2ముక్కు 3నాలుక 4చెవి 5చర్మము}; ఆఱు = ఆరు (6); స్వభావంబులన్ = స్వభావములు; ఆ = ఆ; శోక = శోకము {షడూర్ముల - 1ఆశస 2పిపాస 3శోక 4మోహ 5జరా 6మరణములు}; మోహ = మోహము; ఆదులున్ = మున్నగుని; ఊర్ములు = వంకరలు; ధాతువులు = సప్తధాతులు {సప్తధాతువులు - 1త్వక్ (చర్మము) 2మాంస (మాంసము) 3రుధిర (రక్తము) 4మేధో (మెదడు) 5మజ్జ (మూలుగ) 6అస్థి (ఎముకలు) 7శుక్లములు (వీర్యము)}; ఒక్క = ఒకానొక; ఏడు = ఏడు (7); పైపొరలు = పైపొరలు; ఎనిమిది = ఎనిమిదైనవి (8) {అష్టావరణలు - 1. పృథివి, 2. అప్పు, 3, తేజము, 4. వాయువు, 5. ఆకాశము, 6, అహంకారము, 7. మహత్తత్వము, 8. ప్రకృతి.}; ప్రంగలు = కొమ్మలు; భూతంబులు = పంచభూతముల; ఐదున్ = అయిదు(5); బుద్ధియు = బుద్ధి; మనస్ = మనస్సు; అహంకృతులును = అహంకారములు.

రంధ్రములుతొమ్మిదియున్ = నవరంధ్రములు {నవరంధ్రములు - కళ్ళు రెండు (2) ముక్కురంధ్రములు (2) నోరు (1) చెవులు (2) రహస్యావయవము (1) గుదము(1)}; కోటఱములు = చెట్టు తొఱ్ఱలు; ప్రాణ = దశప్రాణములు {ప్రాణదశకములు - 1ప్రాణము 2అపానము 3వ్యాన 4ఉదాన 5సమాన 6నాగ 7కూర్మ 8కృకర 9దేవదత్త 10ధనంజయములు}; పత్ర = ఆకులు; దశకంబున్ = పది (10); జీవ = జీవాత్మ; ఈశ = పరమాత్మ అనెడి; పక్షి = పక్షుల; యుగమున్ = జంట; కలుగున్ = కలిగుండును; సంసార = సంసారము అనెడి; వృక్షంబున్ = వృక్షమునకు; కలుగజేయ = సృష్ఠి; కావ = స్థితి; అడగింప = లయములుకలిగించుటకు; రాజవు = ప్రభువువు; ఒక్కరుండవు = ఒకడివే; ఈవ = నీవే.
10-97 నళినాక్ష! సత్త్వగుణంబు నీగాత్రంబు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
నళినాక్ష! సత్త్వగుణంబు నీగాత్రంబు
  కాదేని విజ్ఞానకలితమగుచు
నజ్ఞానభేదకంబగుటెట్లు గుణముల
  యందును వెలుఁగ నీవనుమతింపఁ
బడుదువు సత్త్వరూపంబు సేవింపంగ
  సాక్షాత్కరింతువు సాక్షివగుచు
వాఙ్మనసముల కవ్వలిదైన మార్గంబు
  గలుగు నీగుణజన్మకర్మరహిత

తేటగీతి

మైన రూపును బేరు నత్యఘనబుద్ధు
లెరుగుదురు నిన్నుఁ గొల్వ నూహించుకొనుచు
వినుచుఁ దలఁచుచు బొగడుచు వెలయువాఁడు
భవము నొందఁడు నీపాదభక్తుఁడగుచు.

iBAT సందర్భం

బ్రహ్మ మొదలైన మహాతత్త్వవేత్తలు, ఎట్టి జ్ఞానం కలవాడు సంసారం అనే సముద్రంలో మునిగి నాశనం అయిపోడో శ్రీమహావిష్ణువుకు నివేదించుకొంటున్నారు. ఆ నివేదనను పోతన మహాకవి ఇలా తెలియజేస్తున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

పుండరీకాక్షా! ఇతరగుణాల స్పర్శ ఆవంతకూడా లేని శుద్ధసత్త్వగుణమే నీదేహం. అందు వలన అది విజ్ఞానంతో కూడి ఉన్నదై అజ్ఞానాన్ని రూపుమాపుతుంది. తక్కినగుణాలలో కూడా నిన్ను జ్ఞానులు దర్శించుకొంటారు. నీ సత్త్వరూపాన్ని చక్కగా తెలుసుకొనిి నిన్ను సేవిస్తే నీవు సాక్షి మాత్రంగా సాక్షాత్కరిస్తావు. మాటలకూ, మనస్సుకూ అందని నీ శుద్ధసత్త్వ రూపాన్ని అందుకోవాలంటే భక్తులకు నిన్ను సేవించుకోవటమొక్కటే మార్గం. నీకు గుణాలూ, పుట్టుకలూ, కర్మములూ, నామ రూపాలూ లేవు. అట్టి తత్త్వాన్ని అత్యంతపుణ్యం ఆర్జించుకొన్నవారు మాత్రమే తెలుసుకోగలుగుతారు. నిన్ను మనస్సులో భావిస్తూ, నీ తత్త్వాన్ని వింటూ, కొనియాడుతూ ఉండే భక్తుడు సంసారలంపటంలో చిక్కుకొనడు. ఎందుకంటే అతనికి నీపాదాలమీద భక్తి సుస్థిరంగా నెలకొని ఉంటుంది
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
నలినాక్ష = హరి {నలినాక్షుడు - నలినము (పద్మముల) వంటి అక్షి (కన్నులు కలవాడు), విష్ణువు}; సత్త్వగుణంబు = సత్వగుణము; నీ = నీ యొక్క; గాత్రంబున్ = దేహము; కాదేని = అలాకానిచో; విఙ్ఞాన = పరబ్రహ్మఙ్ఞానము; కలితము = కూడినది; అగుచున్ = అగుచు; అఙ్ఞాన = అఙ్ఞానమును; భేదనంబు = పోగొట్టునది; అగుట = అగుట; ఎట్లు = ఎలా వీలగును; గుణముల = త్రిగుణముల; అందునున్ = లోను; వెలుగన్ = ప్రకాశించుచుండుటకు; నీవు = నీవు; అనుమతింపబడుదువు = అంగీకరించెదవు; సత్త్వరూపంబున్ = సత్వగుణరూపమును; సేవింపంగన్ = కొలువగా; సాక్షాత్కరింతువు = దర్శనమిచ్చెదవు; సాక్షివి = ప్రత్యక్షసాక్షివి; అగుచున్ = అగుచు; వాక్ = మాటలకు; మనసముల = మనసుల; కున్ = కు; అవ్వలన్ = అతీతమైనది; ఐన = అయినట్టి; మార్గంబున్ = మార్గము; కలుగున్ = దొరుకును; నీ = నీ యొక్క; గుణ = గుణములు; జన్మ = పునర్జన్మలు; కర్మ = కర్మవాసనలును; రహితము = లేనట్టిది;

ఐన = అయిన.రూపునున్ = స్వరూపమును; పేరును = నామమును; అతి = మిక్కిలి; అనఘ = పుణ్యవంతమైన; బుద్ధులు = ఙ్ఞానులు; ఎఱుగుదురు = తెలిసికొందురు; నిన్నున్ = నిన్ను; కొల్వన్ = సేవించుటను; ఊహించుకొనుచున్ = భావించుచు; వినుచున్ = ఆలకించుచు; తలచుచున్ = ధ్యానముచేయుచు; పొగడుచున్ = కీర్తించుచు; వెలయు = ప్రకాశించెడి; వాడు = అతను; భవమున్ = పునర్జన్మమును; ఒందడు = పొందడు; నీ = నీ యొక్క; పాద = పాదములను; భక్తుడు = కొలచువాడు; అగున్ = అగును.
10-112 జలధరదేహు, నాజాను చతుర్బాహు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
జలధరదేహు, నాజాను చతుర్బాహు
  సరసీరుహాక్షు, విశాలవక్షు,
చారుగదాశంఖచక్రపద్మవిలాసుఁ
  గంఠకౌస్తుభమణి కాంతిభాసుఁ,
గమనీయ కటిసూత్రకంకణకేయూరు,
  శ్రీవత్సలాంఛనాంచితవిహారు,
నురుకుండల ప్రభాయుతకుంతల లలాటు,
  వైడూర్యమణిగణ వరకిరీటు,

తేటగీతి

బాలుఁ, బూర్ణేందురుచిజాలు, భక్తలోక
పాలు, సుగుణాలవాలుఁ, గృపావిశాలుఁ,
జూచి, తిలకించి, పులకించి, చోద్యమంది,
యుబ్బి, చెలరేగి వసుదేవుఁ డుత్సహించె.

iBAT సందర్భం

శ్రీమహావిష్ణువు దేవకీదేవి గర్భంనుండి మెల్లగా వెలుపలికి వచ్చాడు. అవతరించాడు. లీలగా దేవకీవసుదేవులకు తన నిజరూపంతో సాక్షాత్కరించాడు. వసుదేవునకు కానవచ్చిన ఆ దివ్యరూపాన్ని పోతనగారు అమృతంవంటి పలుకులతో మన కందిస్తున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

వెనుకటి జన్మలలో చేసిన పుణ్యవిశేషంవలన వసుదేవునకు పసిబిడ్డ పరమాత్మరూపంతో కన్పట్టాడు. నల్లనిమేఘంవంటి మేనిఛాయ, మిక్కిలి పొడవైన నాలుగు చేతులు, విచ్చుకొన్న కమలాల వంటి కన్నులు, విశాలమైన వక్షఃస్థలము, కమనీయంగా కదలాడుతున్న శంఖము, చక్రము, గద, పద్మము, మెడలో కాంతులను పుక్కిలిస్తున్నట్టున్నదా అన్నట్లుకానవచ్చే కౌస్తుభమణి, వంపుసొంపులతో చూడముచ్చటగా ఉన్న బంగారు మొలత్రాడు, కంకణాలూ, కేయూరాలూ, నన్ను చూడు నా అందం చూడు అంటున్న శ్రీవత్సమనే పుట్టుమచ్చ, కేశముల నడుమ దోబూచులాడుతున్న కుండలాలు, వైడూర్యాలతో, పెక్కువిధాలైన మణుల కుప్పల కూర్పుతో వెలిగిపోతున్న కిరీటము – ఓహో! సృష్టిలోని అందచందాలన్నీ ఒక్కచోట రాశిపోసినట్లుగా ఉన్నాడు స్వామి. మోము నిండుచందురుని మెండు వన్నెచిన్నెలతో పండువెన్నెలలను కురిపిస్తున్నది. మేనిగుణాలే కాదు, లోని గుణాలు కూడా స్ఫురిస్తున్నాయి. కన్నులలో కృపారసం జాలువారుతూ ఉన్నది. వసుదేవునికి ఎంతసేపు చూచినా తనివితీరటం లేదు. పులకరించిపోతున్నాడు . పొంగిపోతున్నాడు. ఆనందంతో ఆటలాడుతూ, పాటలు పాడుతూ పరవశించిపోతున్నాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
జలధర = మేఘములవంటి {జరధరము - నీటిని ధరించునది, మేఘము}; దేహున్ = శరీరపురంగు కలవానిని; ఆజాను = మోకళ్ళదాకా (పొడవుగా) ఉండెడి; చతుర్ = నాలుగు (4); బాహున్ = చేతులు కలవానిని; సరసీరుహ = పద్మములవంటి; అక్షున్ = కన్నుల కలవానిని; విశాల = మిక్కిలి వైశాల్యము కల; వక్షున్ = వక్షస్థలము కలవానిని; చారు = అందమైన; గద = గద (కౌమోదకి); శంఖ = శంఖం (పాంచజన్యుము); చక్ర = చక్రము (సుదర్శనము); పద్మ = తామర పుష్పములతో; విలాసున్ = విలసిల్లువానిని; కంఠ = కంఠమునందు; కౌస్తుభమణి = కౌస్తుభము అనెడి రత్నం; కాంతి = వెలుగులుతో; భాసున్ = ప్రకాశించువానిని; కమనీయ = చూడచక్కని; కటి = మొల; సూత్ర = నూలు; కంకణ = కంకణములు; కేయూరున్ = దండకడియాలు గలవానిని; శ్రీవత్స = శ్రీవత్సము అనెడి; లాంఛన = గురుతు, పుట్టుమచ్చ; అంచిత = మనోహరమైన; విహారున్ = క్రీడించువానిని; ఉరు = అధికమైన; కుండల = చెవికుండలముల; ప్రభా = కాంతులతో; యుత = కూడిన; కుంతల = ముంగురులుగల; లలాటున్ = నుదురు కలవానిని; వైడూర్య = వైడూర్యము మున్నగు; మణి = రత్నములు; గణ = అనేకములతో; నర = శ్రేష్ఠమైన; కిరీటున్ = కిరీటము గలవానిని.

బాలున్ = చిన్నపిల్లవానిని; పూర్ణ = నిండు; ఇందు = జాబిల్లి; రుచి = మెరుపులు; చాలు = చాలాకలవానిని; భక్త = భక్తులు; లోక = అందరను; పాలున్ = కాపాడువానిని; సుగుణ = మంచిగుణములకు {సుగుణములు - శమము దమము శాంతము సర్వజ్ఞత్వము మున్నగు మంచిగుణములు}; అలవాలము = ఉనికిపట్టైనవానిని; చూచి = కనుగొని; తిలకించి = చూసి; పులకించి = సంతోషించి; చోద్యమంది = అబ్బురపడి; ఉబ్బి = ఉప్పొంగి; చెలరేగి = విజృంభించి; వసుదేవుడు = వసుదేవుడు; ఉత్సహించెన్ = ఉత్సాహముచెందెను.
10-118 అదియు నెట్లన మహదాదులఁ బోలెడి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అదియు నెట్లన మహదాదులఁ బోలెడి
  వై, వేఱువేఱయై, యన్నివిధము
లగు సూక్ష్మభూతంబు లమర, షోడశ
  వికారములతోఁ గూడి విరాట్టనంగ
బరమాత్మునకు నీకు బఱపైన మేను,
  సంపాదించి, యందులోఁ బడియుఁ బడక
యుండు సృష్టికి మున్న యున్న కారణ
  మున, వానికి లోని భవంబు గలుగ

ఆటవెలది

దట్లు బుద్ధి నెఱుఁగ నను వైన లాగునఁ
గలుగు నింద్రియముల కడలనుండి
వాని పట్టులేక వరుస జగంబుల
గలసియుండి యైనఁ గలయవెపుడు.

iBAT సందర్భం

వసుదేవుడు పసిపిల్లవానికి సాష్టాంగదండనమస్కారం చేశాడు. చేతులు రెండూ ఒకటిగా కూర్చుకొని ఫాలభాగాన చేర్చుకొన్నాడు. విష్ణుమాయను గూర్చి వివరించుకొంటున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

మొట్టమొదట అది ఒక అనంతమైన అవ్యక్తమైన ఊహల కందని పరమాత్మ తత్త్వం. దాని నుండి మహత్తు, ప్రకృతి, అహంకారము అనే తత్త్వాలు – ఇవన్నీ ఒక్కటేనా? వేరు వేరా అని తెలియ టానికి వీలు లేకుండా తోస్తూ ఉన్నాయి. మహత్తు అంటే సత్త్వము, రజస్సు, తమస్సు అనే గుణాల సంపర్కం లేని ఆత్మతత్త్వం. ఆ గుణాల సమాహారంతో ఏర్పడిన అయిదు భూతాల కలయికయే ప్రకృతి. సర్వజీవులలో నేను అనే తీరులో తెలియవచ్చే తత్త్వమే అహంకారం. అయిదు మహా భూతాలూ, అయిదు ఇంద్రియాలూ, అయిదు విషయాలూ, మనస్సు అను మొత్తం పదునారు వికారా లుగా తెలియవచ్చే తత్త్వాన్నే విరాట్టు అంటారు. అది పరమాత్మవైన నీకు అత్యంతవిశాలంగా ఏర్ప రచుకొన్న మేను. అయితే అందులో నీవు నిజంగా ఉన్నావా? అని నిశ్చయించి చెప్పటం అంత సులభం కాదు. ఆ సృష్టికి ముందు కూడా నీవు ఉన్నావు కనుక అందులో మాత్రమే ఉన్నవాడవు అన లేము. సృష్టించిన తరువాత నీ తత్త్వం అందులో తెలియవస్తున్నది కనుక నీవందులో లేవు. అని కూడా అనలేము. అనంతమూ, అప్రమేయమూ అయిన నీ తత్త్వాన్ని అందులో ప్రవేశపెట్టి నీవు విడిగా ఇంకా అనంతంగా ఉన్నావు. అని బుద్ధి ఇంద్రియాలు మొదలైన వానిద్వారా తెలుస్తున్నది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అదియున్ = అలా; ఎట్లు = ఎలా కుదురుతుంది; అనన్ = అని అడిగినచో; మహత్ = మహతత్త్వము {మహదాదులు - అవ్యక్తము మహత్తు అహంకారము పంచమహాభూతములు}; ఆదులన్ = మున్నగువానిని; పోలెడిది = వంటిది; ఐ = అయ్యి; వేఱవేఱ = విభిన్నములు; ఐ = అయ్యి; అన్ని = సమస్తమైన; విధములు = రకములవి; అగు = ఐన; సూక్ష్మభూతంబుల్ = శబ్ద స్పర్శ రూప రస గంధములు; అమరన్ = అమరి యున్నట్టి; షోడశవికారముల = షోడశవికారముల {షోడశవికారములు - ఏకాదశేంద్రియములు [పంచ జ్ఞానేంద్రియములు (కన్ను, ముక్కు, నాలుక, చెవి, చర్మము) + పంచ కర్మేంద్రియములు (కాళ్ళు, చేతులు, వాక్కు, గుదము, గుహ్యేంద్రియము) మరియు పంచ భూతములు (భూమి, జలము, వాయువు, అగ్ని, ఆకాశము)] మరొక విధము పంచప్రాణములు (5) అంతఃకరణ (1) ఙ్ఞానేంద్రియములు (5) కర్మేంద్రియములు (5)}; తోన్ = తోటి; కూడి = కలిసి; విరాట్టు = విశ్వరూపుడు; అనగన్ = అనెడి; పరమాత్మున్ = పరబ్రహ్మమున; కున్ = కు; నీ = నీ; కున్ = కు; పఱపు = విశాలము; ఐన = అయినట్టి; మేను = దేహము; సంపాదించి = కల్పించుకొని; అందు = దాని; లోన్ = అందు; బడియున్ = చిక్కి, భోగసాధన కలిగి; పడక = చిక్కకుండగ, అతీతుడవై; ఉండు = ఉండెడి; సృష్టి = మహదాదిసృష్టికి; మున్న = ముందు; ఉన్న = ఉన్నట్టి; కారణమున = కారణముచేత; వాని = వాటి; కిన్ = కి; లోనిభవంబు = లోనైన పుట్టుక; కలుగదు = సంభవించదు;

అట్లు = ఆ విధముగ; బుద్ధిన్ = ఙ్ఞానముచేత; ఎఱుగను = తెలిసికొనుటకు; అనువు = వీలు; ఐన = అయినట్టి; లాగునన్ = విధముగ; కలుగుచున్ = ఉంటూ; ఇంద్రియముల = ఇంద్రియ {చతుర్దశేంద్రియములు - కర్మేంద్రియములు (5) ఙ్ఞానేంద్రియములు (5) అంతఃకరణ చతుష్టయము (4)}; కడలన్ = విషయము లందు {అంతఃకరణచతుష్టయము - 1మనస్సునకు సంకల్పము 2బుద్ధికి నిశ్చయము 3చిత్తమునకు చింతనము 4అహంకారమునకు అహంభావము}; ఉండి = వర్తించియు; వాని = వాటికి; పట్టు = తగులము, సంబంధము; లేక = లేకుండగ; వరుసన్ = క్రమముగా; జగంబులన్ = సమస్తభువనములందు; కలసి = చేరి; ఉండి = ఉన్నవాడవు; ఐనన్ = అయినను; కలయవు = అంటవు; ఎప్పుడున్ = ఏ కాలము నందును.
10-126 అట్టిట్టిదనరానిదై, మొదలై, నిండు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అట్టిట్టిదనరానిదై, మొదలై, నిండు
  కొన్నదై, వెలుఁగుచు, గుణము లేని
దై, యొక్క చందంబుదై, కలదై, నిర్వి
  శేషమై, క్రియలేక, చెప్పరాని
దే రూపమని శ్రుతులెప్పుడు నొడివెడి
  నారూపమగుచు, నధ్యాత్మదీప
మై బ్రహ్మ రెండవయర్థంబు తుది జగం
  బులు నశింపఁగఁ, బెద్దభూతగణము

ఆటవెలది

సూక్ష్మభూతమందుఁ జొరఁగ, నాభూతంబు
ప్రకృతిలోనఁ జొరఁగఁ బ్రకృతి వోయి
వ్యక్తమందుఁ జొరఁగ, వ్యక్తమడంగును
శేషసంజ్ఞ నీవు చెలువ మగుదు.

iBAT సందర్భం

ఎన్నో తపస్సులు చేసి, నోములు నోచి కన్నయ్యకు కన్నతల్లి కాగలిగింది దేవకీదేవి. ఆ సంస్కారబలంతో పరమాత్మ తత్త్వాన్ని ఉపనిషత్తుల స్థాయికి ఎదిగి మనకు తెలియజేస్తున్నది ఆ దేవకీమాత –

iBAT తాత్పర్యము

పరమాత్మా! నీ తత్త్వం ఇటువంటిది, అటువంటిది అని ఎవ్వరూ నిరూపించలేనట్టిది. అంటే దానివంటిది సృష్టిలో మరొకటి లేదు కావున పోలికనుబట్టి అయినా గుర్తించటానికి వీలులేనిది. దానికి సనాతనము అని ఒక వ్యవహారము. అంటే సృష్టి ఏర్పడకముందునుండీ ఉన్నటువంటిది. దానికి ఎల్లలు లేవు. అంటే అనంతమైనది. అది ఎల్లప్పుడూ ప్రకాశిస్తూనే ఉంటుంది. ఆ స్థితిలో దానికి ఎట్టి గుణాలూ ఉండవు. ఒక్కటి అయి ఉంటుంది. దానికి ఏ విశేషాలూ, ఏ క్రియలూ, ఏ రూపమూ లేదు. వేదములు ఏ రూపం ఉన్నట్లు వర్ణిస్తే ఆ రూపంతో తెలియవస్తుంది. అది జీవుల దేహాలలో ఒక దీపం అయి ఉంటుంది.

బ్రహ్మ ఆయువును రెండు సమభాగాలుగా భావిస్తే రెండవదానిని ద్వితీయపరార్థం అంటారు. అది ముగిసే సమయంలో ఆకాశాదులైన అయిదు భూతాలతోఏర్పడిన జగత్తులన్నీ ఒక్కటిగా కలసి పోతాయి. దానినే ప్రళయం అంటారు. అప్పుడా భూతాల కలయికను ప్రకృతి అంటారు. అది పోయి మహత్తు అనే తెలియవచ్చే స్వరూపంలో కలసిపోతుంది. తరువాత అవ్యక్తం అయిపోతుంది. అంటే దానికి అటుపైని నామరూపాలు ఉండవు. స్వామీ! అప్పుడు నీవు ఒక్కడవు మిగిలి ఉంటావు. అందుకే నిన్ను ‘శేషుడు’ అంటారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అట్టిది = అలాంటిది; ఇట్టిది = ఇలాంటిది; అనన్ = అనుటకు; రాని = వీలుకాని; మొదలు = మూలకారణము; ఐ = అయ్యి; నిండుకొన్నది = అంతటను వ్యాపించినది; ఐ = అయ్యి; వెలుగుచున్ = ప్రకాశించుచు; గుణము = త్రిగుణా; లేనిది = అతీతమైనది; ఐ = అయ్యి; ఒక్కచందంబు = నిర్వికారము కలది {ఒక్కచందము కలది - ఎప్పటికిని ఒకే విధముగా ఉండునది, షడ్భావవికారములు లేనిది}; ఐ = అయ్యి {షడ్వికారములు - 1ఆకలి 2దప్పిక 3శోకము 4మోహము 5ముసలితనము 6చావు}; కలది = శాశ్వతముగ నుండునది; ఐ = అయ్యి; నిర్విశేషము = ఇంద్రియవిషయలు లేనిది; ఐ = అయ్యి; క్రియ = కర్మవాసన గల పనులు; లేక = లేనిదై; చెప్పన్ = నోటితో వివరించుటకు; రానిది = వీలుకానిది; ఏ = ఎట్టి; రూపము = స్వరూపము; అని = అని; శ్రుతులు = వేదములు; ఎప్పుడున్ = ఎల్లప్పుడు; నొడివెడి = చెప్పెడి; ఆ = అట్టి; రూపము = స్వరూపము గలది; అగుచున్ = ఔతూ; అధ్యాత్మ = ఆత్మవిషయ జ్ఞానమును; దీపము = ప్రకాశింపజేయునది; ఐ = అయ్యి; బ్రహ్మ = బ్రహ్మదేవుని; రెండవయర్థంబు = ద్విపరార్థమున, శ్వేతవరాహాది కల్పములు; తుదిన్ = చివరకు; జగంబులున్ = అఖిల లోకములు; నశింపన్ = లయమైపోగా (మహాప్రళయము); పెద్దభూతగణము = పంచమహాభూతములు {పంచమహాభూతములు - భూజలాగ్ని వాయువ్యాకాశములు}.

సూక్ష్మభూతము = భూతాదియైన అహంకారము; అందున్ = లో; చొరగన్ = లయముకాగా; ఆ = ఆ; భూతంబు = అహంకారము; ప్రకృతి = మహతత్త్వము; లోనన్ = అందు; చొరగన్ = లయముకాగా; ప్రకృతి = ప్రకృతి; పోయి = నశించి; వ్యక్తము = అయవ్యక్తతత్వము; అందున్ = లో; చొరగన్ = లయముకాగా; వ్యక్తము = అయవ్యక్తతత్వము; అడంగును = నశించును; శేష = శేషుడు అనెడి; సంజ్ఞన్ = పేరుతో; నీవున్ = నీవు; చెలువము = ఒప్పువాడవు; అగుదు = అయ్యెదవు.
10-194 ఏ బాము, లెఱుఁగక యేపారు మేటికిఁ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఏ బాము, లెఱుఁగక యేపారు మేటికిఁ
  బసుల కాపరి యింట బాము కలిగె,
నే కర్మములు లేక యెనయు నెక్కటికిని
  జాతకర్మంబులు సంభవించె,
నేతల్లి చనుఁబాలు నెఱుగని ప్రోడ య
  శోదచన్నులపాల చొరవ నెఱిఁగె,
నే హాని వృద్ధులు నెఱుఁగని బ్రహ్మంబు
  పొదిఁగిటిలో వృద్ధి పొందఁ జొచ్చె,

తేటగీతి

నే తపములనైన నెలమిఁ బండని పంట
వల్లవీజనముల వాడఁ బండె
నే చదువులనైన నిట్టిట్టిదనరాని
యర్థమవయవముల నందమొందె.

iBAT సందర్భం

నందగోకులంలో యశోద ఒడిలోనికి చేరుకొన్నాడు కృష్ణయ్య. గొల్లభామలందరూ పరమాత్మ బాలరూపాన్ని దర్శించుకొని పరవశించిపోతున్నారు. వెనుకటి జన్మలలో వారందరూ మహర్షులు. ఆ సంస్కారంతో వారి మనోభావాలు ఏవిధంగా ఉన్నాయో పోతన్నగారు మనకు తెలియజేస్తున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

ఆ స్వామికి జీవులకువలె కర్మసంబంధమైన పుట్టుకలు ఎట్టివీ లేవు. ఇప్పుడు తనంత తాను కోరుకొని పసులకాపరి యింట పంటగా పుట్టాడు. కర్మబద్ధులైన ప్రాణులకువలె ఆయనకు ఏ కర్మములూ లేవు. కానీ యిప్పుడు జాతకర్మ మొదలైన సంస్కారములను చేసి తల్లిదండ్రులు సంతసిం చారు. ఏ తల్లి చనుబాలు ఎఱుగని పెద్దమనిషి, యశోదమ్మ ఒడిలో పడుకొని పాలు త్రాగినాడు. పెరగ టాలూ, తరగటాలూ అనే వికారాలు ఏమీ లేని పరమాత్మ తల్లిఒడిలో పెరగజొచ్చినాడు. ఎంత ఘోర మైన తపస్సులు చేసినా పండని ఒక అద్భుతమైన నిత్యసత్యమైన పంట గోకులంలో తనంతతానై పంటకు వచ్చింది. ఏ చదువులూ నిరూపించలేని ఒక గొప్ప తత్త్వం కాళ్ళూ చేతులూ కన్నూ ముక్కూ మొదలైన అవయవాలను తెచ్చుకొని నందుని యింట ఆడుకొంటున్నది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఏ = ఎట్టి; బాములున్ = పుట్టుకలు; ఎఱుగక = ఎప్పుడు లేకుండగ; ఏపారు = అతిశయించెడి; మేటి = గొప్పవాని; కిన్ = కి; పసులకాపరి = ఆవులుకాసే గొల్లల; ఇంటన్ = ఇంట్లో; బాము = పుట్టుట; కలిగెన్ = సంభవించెను; ఏ = ఏవిధమైన; కర్మములు = కర్మలు; లేక = అంటక; ఎనయు = పొందిక కలిగిన; ఎక్కటి = ఒంటరి; కినిన్ = కి; జాతకర్మంబులు = పుట్టినప్పుడు చేయుక్రియ; సంభవించెన్ = పొందెను; ఏ = ఏవిధమైన; తల్లి = మాతృమూర్తి; చను = స్తనముల; పాలున్ = క్షీరమును; ఎఱుగని = తెలియని; ప్రోడ = నిపుణుడు; యశోద = యశోద యొక్క; చన్నుల = స్తనముల; పాలన్ = క్షీరమునందు; చొరవన్ = ఆసక్తిని; ఎఱిగెన్ = చూసెను; ఏ = ఎటువంటి; హాని = కీడు; వృద్ధులున్ = మేలు; ఎఱుగని = ఏమాత్రము లేని; బ్రహ్మంబు = పరబ్రహ్మ; పొదిగిటి = ఒడి; లోన్ = అందు; వృద్ధిన్ = వర్ధిల్లుటను; పొందజొచ్చెన్ = పొందసాగెను; ఏ = ఎట్టి.

తపములన్ = తపస్సులను; ఐనన్ = అయినప్పటికి; ఎలమిన్ = వికసించి; పండని = ఫలించని; పంట = పరమపదము; వల్లవీ = గోపికాస్త్రీ; జనముల = జనముల యొక్క; వాడన్ = పల్లెలో; పండెన్ = పండుకొనెను, ఫలించెను; ఏ = ఎటువంటి; చదువులన్ = విద్యల వలన; ఐనన్ = అయినప్పటికి; ఇట్టిట్టిది = అలాంటిది ఇలాంటిది; అనరాని = అని చెప్ప సాధ్యము కాని; అర్థము = పదార్థము; అవయవములన్ = కరచరణాదు లందు; అందము = అందమును; అందెన్ = పొందెను.
10-225 మేల్కొన్న తెఱఁగున మెల్లన కనువిచ్చి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
మేల్కొన్న తెఱఁగున మెల్లన కనువిచ్చి
  క్రేఁగంటఁ జూచుచుఁ గిదికి నీల్గి,
యావులించుచుఁ జేతు లాదరంబునఁ జూచి
  యొదిఁగిలి యాకొన్న యోజ నూఁది,
బిగిచన్నుఁగవఁ గేలఁ బీడించి కబళించి
  గ్రుక్కగ్రుక్కకు గుటుకుగుటుకుమనుచు,
నొకరెండు గ్రుక్కల నువిదప్రాణంబులు
  సైతము మేనిలో సత్త్వమెల్లఁ

తేటగీతి

ద్రావె నదియును గుండెలు దల్లడిల్లఁ
జిమ్మఁ దిరుగుచు నిలువక శిరము వ్రాల
నితరబాలురక్రియవాఁడ వీవు గావు
చన్ను విడువుము విడువుము చాలు ననుచు.

iBAT సందర్భం

ముద్దకట్టిన అజ్ఞానమైన పూతన యశోద యింటిలో కాలుపెట్టింది. యశోద వద్దు వద్దంటున్నా బాలుణ్ణి ముద్దు పెట్టుకోవటానికి పరుగుపరుగున చేరుకొన్నది. చిన్ని కొమరుణ్ణి ఒడిలోనికి తీసుకొని పడుకోబెట్టుకొన్నది. అప్పుడు బాలభగవానుని పరమాద్భుతచేష్టలు ఇలా ఉన్నాయి

iBAT తాత్పర్యము

పసికన్నయ్య అప్పుడే మెలకువ వచ్చినట్లుగా మెల్లగా కన్నులు రెప్పలాడిస్తూ తెరిచాడు. వంకర చూపులతో రక్కసిని చూచాడు. ఒళ్ళు విరిచినట్లుగా నటించాడు. ఆవులించాడు. లేనిపోని ప్రేమ ఒలక బోస్తూ చేతులు చాచాడు. ఆకలి తట్టుకోలేని వానివలె ఒక్క ఉదుటున చన్నులు పట్టుకొని గుటుక్కు గుటుక్కున రెండు గ్రుక్కలతో దాని ప్రాణాలు తోడివేశాడు. రక్కసి దిమ్మ దిరిగిపోయింది. గుండెలు దడదడలాడాయి. ఇటువంటి పిల్లవానిని ఇదివరకు చూడలేదమ్మా అంటు గుబగుబలాడిపోతూ కూలి పోయి ప్రాణాలు వదిలింది. దాని ఆర్తనాదం దిక్కులను పిక్కటిల్లజేసింది. బాలకన్నయ్య ఏమీ తెలియని వానిలాగా రెప్పలల్లార్చుతూ నవ్వుమొగంతో ఊరకుండిపోయాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
మేల్కొన్న = నిద్రలేచిన; తెఱంగునన్ = విధముగ; మెల్లనన్ = మెల్లిగా; కను = కళ్లు; విచ్చి = తెరచి; క్రేగంటన్ = ఓరకంటితో; చూచుచున్ = చూచుచు; కిదికి = ఒడలువిరుచుకొని; నీల్గి = నిక్కి; ఆవులించుచున్ = ఆవులిస్తూ; చేతులున్ = చేతులను; ఆకసంబునన్ = పైకి; చాచి = చాసి; ఒదిగిలి = ఒత్తిగిలి; ఆకొన్న = ఆకలివేయుచున్న; ఓజన్ = విధముగ; ఊది =వహించి; బిగి = బిగువైన; చన్నున్ = స్తనముల; కవన్ = జంటను; కేలన్ = చేతులతో; పీడించి = పిసికి; కబళించి = నోటిలో పెట్టుకొని; గ్రుక్కగ్రుక్కకున్ = ఒక్కొకగుక్కపీల్చునపుడు; గుటుగుటుకున్ = గుటుక్కుగుటుక్కు (మ్రింగుట యందలి ధ్వన్యనుకరణ); అనుచు = అని శబ్దముతో తాగుతూ; ఒకరెండు = రెండేరెండు; గ్రుక్కలను = గుక్కలతో; ఉవిద = స్త్రీ; ప్రాణంబులన్ = ప్రాణవాయువుల; సైతము = తోపాటు; మేని = దేహము; లోన్ = అందలి; సత్వము = శక్తి; ఎల్లన్ = అంతటిని; త్రావెన్ = తాగివేసెను; అదియునున్ = ఆమెకూడ.

గుండెలు = హృదయము; తల్లడిల్లన్ = అలమటించగా; జిమ్మ = అధికముగా; తిరుగుచున్ = భ్రమించుచు; నిలువక = తట్టుకొనలేక; శిరమున్ = తలను; వ్రాలన్ = వాలిపోతుండగా; ఇతర = మిగిలిన; బాలుర = పిల్లల; క్రియన్ = వంటి; వాడవు = వాడివి; ఈవున్ = నీవు; కావు = కావు; చన్నున్ = స్తనమును; విడువుము = వదలిపెట్టుము; విడువుము = విడిచిపెట్టుము; చాలున్ = ఇక చాలు; అనుచున్ = అంటు.
10-280 జననాథ! యొకనాఁడు చన్ను సేఁపినఁ దల్లి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
జననాథ! యొకనాఁడు చన్ను సేఁపినఁ దల్లి
  చిన్ని ముద్దులకృష్ణుఁ జేరఁ దిగిచి
యెత్తి పెందొడలపై నిడికొని ముద్దాడి
  చన్నిచ్చి నెమ్మోము సక్కనిమిరి
యల్లని నగవుతో నావులించిన బాలు
  వదనగహ్వరమున వారినిధులు
దిశలు భూమియు వనద్వీపశైలంబులు
  నేఱులు గాలియు నినుఁడు శశియు

ఆటవెలది

దహనుఁ డాకసంబుఁ దారలు గ్రహములు
నఖిలలోకములుఁ జరాచరంబు
లైన భూతగణము లన్నియు నుండుటఁ
జూచి కన్నుమోడ్చి చోద్యపడియె.

iBAT సందర్భం

బాలకృష్ణయ్య పసితనంలోనే పరమాత్మ లక్షణాలను తల్లిదండ్రులకు తెలియజేశాడు. అటువంటి ఒక దివ్యదర్శనాన్ని పోతనగారు మనకు అందిస్తున్నారు

iBAT తాత్పర్యము

రాజా! ఒకనాడు యశోద చిన్నిముద్దుల కృష్ణుణ్ణి చేరదీసి ఒడిలో పెట్టుకొని ముద్దాడి చన్నిచ్చి పరమసుందరమైన మోమును చక్కగా నిమురుతూ ఉన్నది. బాలుడు చిన్నగా నవ్వుతూ ఆవులించాడు. లక్కపిడతవంటి ఆ చిన్ని నోటితో యశోదమ్మకు సముద్రాలు, దిక్కులు, భూమీ, అడవులూ, ద్వీపాలూ, కొండలూ, నదులూ, గాలీ, సూర్యుడు, చంద్రుడూ, అగ్ని, ఆకాశము, నక్షత్రాలూ, గ్రహాలూ, సర్వ లోకాలూ, చరములు, అచరములూ అయిన భూతగణాలూ – అన్నీ కదలాడుతున్న తీరు తోచింది. ఆయమ్మ ఆశ్చర్యంతో ఉబ్బితబ్బిబ్బైపోయింది
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
జననాథ = రాజా {జననాథుడు - జనులకు పతి, రాజు}; ఒక = ఒకానొక; నాడు = దినమున; చన్నున్ = స్తనము నందు; చేపిన = పాలు ఉబ్బగా; తల్లి = తల్లి; చిన్ని = చిన్నవాడైన; ముద్దుల = గారాల; కృష్ణున్ = కృష్ణుని; చేరన్ = దగ్గరకు రమ్మని; తిగిచి = తీసుకొని; ఎత్తి = ఎత్తుకొని; పెందొడల = పెద్దవైన తొడల; పైన్ = మీద; ఇడికొని = పెట్టికొని; ముద్దాడి = ముద్దులు పెట్టుకొని; చన్నున్ = చనుబాలు; ఇచ్చి = తాగించి; నెఱ = విశాలమైన; మోమున్ = ముఖమును; చక్కన్ = చక్కగా; నివిరి = నిమిరి; అల్లని = మెల్లని; నగవు = నవ్వు; తోన్ = తోపాటు; ఆవులించిన = ఆవులింతలిడగా; బాలు = పిల్లవాని; వదనగహ్వరమున = నోటి యందు; వారినిధులున్ = సముద్రములు; దిశలున్ = దిక్కులు; భూమియున్ = భూమండలము; వన = అడవులు; ద్వీప = ద్వీపములు; శైలంబులున్ = పర్వతములు; ఏఱులున్ = నదులు; గాలియున్ = వాయువు; ఇనుడు = సూర్యుడు; శశియున్ = చంద్రుడు.

దహనుడు = అగ్ని; ఆకసంబున్ = ఆకాశము; తారలున్ = నక్షత్రములు; గ్రహములున్ = గ్రహములు; అఖిల = సమస్తమైన; లోకములున్ = లోకములు; చర = చరించగలిగినవి; అచర = చరించలేనివి; ఐన = అయినట్టి; భూతగణములు = జీవజాలములు; అన్నియును = సమస్తము; ఉండుటన్ = ఉండుటను; చూచి = చూసి; కన్ను = కళ్ళు; మోడ్చి = మూసికొని; చోద్యపడియె = ఆశ్చర్యపోయెను.
10-289 జానుభాగముల హస్తమ్ములు వీడ్వడ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
జానుభాగముల హస్తమ్ములు వీడ్వడ
  నిడుచు దిగ్గనఁ బోదు రింతనంత
నవ్వల పయ్యెదలంది జవ్వాడుదు
  రాలక్రేపులతోఁక లలమి పట్టి
విడువనేరక వాని వెనువెంట జరుగుదు
  రప్పంకముల దుడుకడరఁ జొత్తు
రెత్తి చన్నిచ్చుచో నిరుదెసఁ బాలిండ్లు
  చేతులఁ బుడుకుచుఁ జేపు గలుగ

తేటగీతి

దూటుదురు గ్రుక్కగ్రుక్కకుఁ దోరమగుచు
నాడుదురు ముద్దుపలుకు లవ్యక్తములుగఁ
గరములంఘ్రులు నల్లార్చి కదలుపుదురు
రామకృష్ణులు శైశవరతులఁ దగిలి.

iBAT సందర్భం

బలరామకృష్ణుల బాలలీలావినోదాలను పోతన్నగారు కన్నులకు కట్టిస్తూ హృదయమందిరా లలో నిలుపుతున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

ఆ కొంటె పిల్లలిద్దరూ చేసేవన్నీ తుంటరిపనులే. అయినా చూచేవాళ్ళకు కోపం రాదు. సరికదా వారి చిలిపిచేష్టలద్వారా మానవులు నేర్చుకోవలసిన విషయాలు చాలా ఉన్నాయి అనిపిస్తుంది. మోకాళ్ళమీద చేతులు ఆనించి వాని ఆసరాతో ఊపు తెచ్చుకొని గంతులు వేస్తూ అటూ ఇటూ పరుగు లెత్తుతూ ఉండేవారు. అమ్మల కొంగులను పట్టుకొని ఉయ్యాలలాగా చేసుకొని ఊగులాడుతూ మురిసిపోతూ ఉండేవారు. ఆవుదూడల తోకలు పట్టుకొని అవి ఎంతబలంతో గుంజుకొనిపోతున్నా వదలకుండా పోతూనే ఉండేవారు. బురదగుంటలలో దుడుకుగా జంకుగొంకులు లేకుండా తిరుగా డుతూ ఉండేవారు. అమ్మ చనుబాలిచ్చేటప్పుడు రెండు చేతులతో ఆమె అవయవాలను అందినంత వరకూ తడుముతూ ఉండేవారు. దూడలు ఆవుపొదుగులను ముట్టెలతో పొడుస్తూ పాలు త్రాగే విధంగా అమ్మల రొమ్ములకు ఆనందవేదన కలిగించేవారు. గ్రుక్కగ్రుక్కకు ఒకమారు దూరంగా పరుగెత్తుకొని పోయి క్షణంలో అమ్మఒడిలో దూరిపోతూ ఉండేవారు. వచ్చీరాని తొక్కుపలుకులతో అందరినీ మురిపించేవారు. కాళ్ళూ చేతులూ ఒక్క క్షణం కదలకుండా నిలుపరు. కదిలిస్తూనే ఉండే వారు ఆ రామకృష్ణులు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
జానుభాగములన్ = మోకాళ్ళపైనుండి; హస్తములున్ = చేతులు; వీడ్వడన్ = విడిచివచ్చునట్లుగ; చేసి = చేసి; నిగుడుచున్ = నిక్కుతూ; పోదురు = వెళ్ళెదరు; ఇంతనంతన్ = కొంచెము దూరము; అవ్వల = అమ్మల యొక్క; పయ్యెదలు = పైటకొంగులు; అంది = అందుకొని; జవ్వాడుదురు = ఊగులాడెదరు; ఆలక్రేపుల = ఆవుదూడల; తోకలున్ = తోకలను; అలమి = ఒడిసి (గట్టిగా); పట్టి = పట్టుకొని; విడువన్ = వదల; నేరక = లేక; వాని = వాటి; వెనువెంటన్ = వెనకాతలనే; జరుగుదురు = జారుతారు; ఆ = ఆ; పంకములన్ = బురదలలో; దుడుకు = దుడుకుతనము; అడరన్ = అతిశయించగా; చొత్తురు = దూరుదురు; ఎత్తి = ఎత్తుకొని; చన్నున్ = చనుబాలు; ఇచ్చుచోన్ = ఇచ్చునప్పుడు; ఇరు = రెండు (2); దెసన్ = పక్కల; పాలిండ్లున్ = స్తనములను; చేతులన్ = చేతులతో; పుడుకుచున్ = పిసుకుతూ.

దూటుదురు = పీల్చుకొనెదరు; గ్రుక్కగ్రుక్క = ప్రతిగుక్క; కున్ = కు; తోరము = అధిక రుచికరముగ; అగుచున్ = ఔతూ; ఆడుదురు = పలికెదరు; ముద్దు = ఇంపైన; పలుకులు = మాటలు; అవ్యక్తములుగన్ = చక్కగతెలియకుండునట్లు; కరములు = చేతులను; అంఘ్రులున్ = కాళ్ళు; అల్లార్చి = ఊపుతూ; కదలుపుదురు = కదుపుతారు; రామ = బలరాముడు; కృష్ణులున్ = కృష్ణుడులు; శైశవ = బాల; రతున్ = క్రీడలందు; తగిలి = ఆసక్తులై.
10-291 తలలెత్తి మెల్లన తడవి యాడెడు వేళఁ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
తలలెత్తి మెల్లన తడవి యాడెడు వేళఁ
  బన్నగాధీశుల పగిదిఁ దాల్తు
రంగసమ్మృష్ట పంకాంగరాగంబుల
  నేనుఁగు గున్నల యెత్తు వత్తు
రసమంబులైన జవాతిరేకమ్ముల
  సింగంపుఁ గొదమల సిరి వహింతు
రాననంబులఁ గాంతులంతకంతకు నెక్కు
  బాలార్కచంద్రుల పగిదిఁ దోతు

తేటగీతి

రెలమిఁ దల్లుల చన్నుఁ బాలెల్లఁ ద్రావి
పరమయోగోద్భవామృతపానలీల
సోలి యెరుఁగని యోగుల సొంపు గందు
రాకుమారులు జనమనోహారులగుచు.

iBAT సందర్భం

పెద్దరామయ్య, చిన్ని కృష్ణయ్య బాల్యచేష్టలద్వారా తెలియవచ్చే భగవంతుని లక్షణాలను పోతన్నగారు పరమమనోహరంగా వర్ణిస్తున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

బలరామకృష్ణులు కన్నులలో వింతకాంతులతో తలలెత్తి కదలిస్తూ ఆడుకొంటూ ఉంటే నాద స్వరానికి పరవశించిపోయే నాగదేవతలా అనిపిస్తున్నది. ఒడలంతా పూసుకొన్న మైపూతల కాంతు లతో తిరుగుతూ ఉంటే ఏనుగుగున్నల సోయగాలు వెల్లివిరుస్తూ ఉంటాయి. బాలక్రీడలలో భాగంగా పరుగులు తీస్తున్నప్పుడు సింగపు కొదమలలాగా కానవస్తారు. మోములలో కాంతిరేఖలు విర జిమ్ముతూ బాలసూర్యచంద్రులవలె ప్రకాశిస్తారు. తల్లులదగ్గర చన్నుబాలు త్రాగే సమయంలో అరమోడ్పు కన్నులతో యోగానందస్ఫూర్తిని కల్గిస్తూ ఉంటారు. చూపులలో, నగవులలో, అడుగులలో అన్నింటిలో మానవాతీతవైఖరి ఆ బాలురిద్దరిలో గొల్లలకు, గొల్లభామలకు నిరంతరం కనిపిస్తూనే ఉన్నది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
తలలు = శిరస్సులను; ఎత్తి = పైకెత్తి; మెల్లనన్ = మెల్లగా; తడవియాడెడి = పాకెడి; వేళన్ = సమయమునందు; పన్నగాధీశుల = సర్పరాజుల {పన్నగాధీశులు - ఆదిశేషుడు అనంతుడు వాసుకి మున్నగు సర్పరాజులు}; పగిదిన్ = విధమును; తాల్తురు = ధరింతురు; అంగ = అవయవములకు; సమ్మృష్ట = బాగా పూసుకొన్న; పంక = బురద యనెడి; అంగరాగంబులన్ = గంధపుపూతలచే; ఏనుగు = ఏనుగు; గున్నలన్ = పిల్లల; ఎత్తువత్తురు = సాటియగుదురు; అసమంబులు = సాటిలేని; ఐన = అయినటువంటి; జవ = జవసత్వాదుల; అతిరేకమ్ములన్ = అధిక్యములచేత; సింగపు = సింహపు; కొదమల = పిల్లల; సిరిన్ = మేలిమిని; వహింతురు = పొందెదరు; ఆననంబుల = మోముల; కాంతులు = వికాసములు; అంతంతకున్ = అంతకంతకు; ఎక్కు = ఏక్కువగుతు; బాల = అప్పుడే ఉదయించిన; అర్క = సూర్యబింబము; చంద్రుల = చంద్రబింబముల; పగిదిన్ = వలె; తోతురు = కనబడుదురు; ఎలమిన్ = చక్కగా; తల్లుల = తల్లుల యొక్క.

చన్నుబాలు = స్తన్యములు; ఎల్లన్ = అన్ని; త్రావి = తాగి; పరమ = సర్వోత్కృష్టమైన; యోగ = బ్రహ్మనిష్ఠ వలన; ఉద్భవ = పుట్టిన; అమృత = ఆనందామృతమును; పాన = తాగిన; లీలన్ = విధముగ; సోలి = మైమరచి; ఎఱుగని = తెలియని; యోగుల = యోగుల; సొంపున్ = ఆనందమును; కందురు = పొందెదరు; ఆ = ఆ; కుమారులు = పిల్లలు; జన = ప్రజల; మనః = మనసులను; హారులు = దోచుకొనువారు; అగుచున్ = ఔతూ.
10-353 అవనీశ! విను ద్రోణుఁ డనువాఁడు వసువుల... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అవనీశ! విను ద్రోణుఁ డనువాఁడు వసువుల
  యందు ముఖ్యుఁడు ధర యతని భార్య
వారి నిద్దఱ బ్రహ్మ వసుధపై జన్మింపుఁ
  డంచుఁ బంచిన వారలతనిఁ జూచి
విశ్వేశ్వరుండైన విష్ణుసేవారతి
  మాకిచ్చితేని మహిజనింతు
మనవుడు నట్లకా కనియె వేల్పుల పెద్ద
  యా ద్రోణుఁ డీ నందుఁడై జనించె

ఆటవెలది

ధర యశోదయయ్యె దనుజేంద్రవైరియుఁ
గమలగర్భు మాట గారవించి
తల్లిదండ్రులనుచుఁ దగ వారి మన్నించె
నధికభక్తితోడ నలరి రిట్లు.

iBAT సందర్భం

నందయశోదలు కృష్ణస్వామికి తల్లిదండ్రులు ఎలా కాగలిగారు అని పరీక్షిత్తు అడుగగా శుకులవారు వారి పూర్వచరిత్రను ఇలా వివరిస్తున్నారు

iBAT తాత్పర్యము

రాజా! విను. ఎనమండుగురు వసువులు అనే దేవజాతి వారున్నారు. వారిలో ద్రోణుడు ముఖ్యుడు. అతని యిల్లాలు ధర. ఒకనాడు బ్రహ్మ వారి నిరువురినీ పిలిచి భూమిలో పుట్టండి. అని పలికినారు. స్వామీ! విశ్వమంతటికీ ఈశ్వరుడైన విష్ణువును సేవించుకొనే పరమభాగ్యం మాకు అను గ్రహించావంటే మేము భూమిలో పుడతాం అన్నారు. బ్రహ్మ సరే అలాగే కానివ్వండి అన్నాడు . ఆ ద్రోణుడే నందుడు. ఆ ధరయే యీ యశోద. అంటే వీరు కారణజన్ములు. బ్రహ్మగారి మాట మన్నించి భూమిలో పుట్టిన శ్రీమహావిష్ణువు నందగోకులానికి చేరి వారి మురిపాలు తీర్చాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అవనీశ = రాజా {అవనీశుడు - అవని (భూమి)కి ప్రభువు, రాజు}; విను = వినుము; ద్రోణుడు = ద్రోణుడు; అనువాడు = అనెడివాడు; వసువుల = వసువులు; అందున్ = లో; ముఖ్యుడు = ముఖ్యమైనవాడు; ధర = ధర అనెడి యామె; అతని = అతని యొక్క; భార్య = భార్య; వారిన్ = వారిని; ఇద్దఱన్ = ఇద్దరిని; బ్రహ్మ = బ్రహ్మదేవుడు; వసుధ = నేల; పైన్ = మీద; జన్మించుడు = పుట్టండి; అంచున్ = అనుచు; పంపినన్ = పంపించగా; వారలు = వారు; అతనిన్ = అతనిని; చూచి = ఉద్దేశించి; విశ్వేశ్వరుండు = లోకము లన్నిటికి ప్రభువు; ఐన = అయిన; విష్ణు = నారాయణుని; సేవా = కొలుచుట యందలి; రతిన్ = ఆసక్తి; మా = మా; కున్ = కు; ఇచ్చి = ప్రసాదించితివి; ఏనిని = ఐనచో; మహిన్ = భూలోకమున; జనింతుము = పుట్టెదము; అనవుడు = అనగా; అట్ల = అట్లనే; కాక = అగుగాక; అనియె = పలికెను; వేల్పులపెద్ద = బ్రహ్మదేవుడు {వేల్పులపెద్ద - దేవతలందరి లోను అధికుడు , బ్రహ్మ}; ఆ = ఆ ప్రసిద్ధుడైన; ద్రోణుడి = ద్రోణుడే; ఈ = ఈ; నందుడు = నందుడు; ఐ = అయ్యి; జనించెన్ = పుట్టెను.

ధర = ధర; యశోద = యశోదగా; అయ్యెన్ = పుట్టెను; దనుజేంద్రవైరియున్ = శ్రీహరి {దనుజేంద్రవైరి- రాక్షసులకు శత్రువు, విష్ణువు}; కమలగర్భు = బ్రహ్మదేవుని; మాటన్ = పలుకును; గారవించి = మన్నించి; తల్లిదండ్రులు = తల్లిదండ్రులు; అనుచున్ = అనుచు; తగన్ = చక్కగా; వారి = వారిని; మన్నించెన్ = గౌరవించెను; అధిక = గాఢమైన; భక్తి = భక్తి; తోడన్ = తోటి; అలరిరి = ఒప్పిరి; ఇట్లు = ఈ విధముగ.
10-355 కరకమలారుణకాంతిఁ గవ్వపుఁ ద్రాడు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
కరకమలారుణకాంతిఁ గవ్వపుఁ ద్రాడు
  పవడంపు నునుదీవ పగిది మెఱయ
గ్రమముతో రజ్జు వాకర్షింపఁ బాలిండ్లు
  వీడ్వడి యొండొంటి వీక నొత్తఁ
గుచకుంభముల మీఁది కొంగుజాఱఁగఁ జిక్కు
  పడుచు హారావళుల్బయలుబడఁగఁ
బొడమిన చెమటతోఁ బొల్పారు నెమ్మోము
  మంచు పైపడిన పద్మంబుఁ దెగడఁ

తేటగీతి

గౌను నులియంగఁ గంకణక్వణన మెసఁగఁ
దుఱుము బిగివీడఁ గర్ణికాద్యుతులు మెఱయ
బాలునంకించి పాడెడి పాటవలనఁ
దరువు లిగురొత్తఁ బెరుఁగింతి దరువఁ జొచ్చె.

iBAT సందర్భం

యశోదమ్మ పెరుగు చిలుకుతున్న దృశ్యాన్ని కళ్ళకు కట్టిస్తున్నారు పోతన కవీంద్రులు.

iBAT తాత్పర్యము

తామరపూలవంటి చేతులకాంతితో కవ్వపుత్రాడు లేతపగడపు తీగలాగా అందాలు కులుకు తున్నది. ఒక పద్ధతిలో త్రాడు లాగుతూ ఉంటే పాలిండ్లు ఒకదానికొకటి ఒత్తుకుంటున్నాయి. త్రాడు లాగే వేగంవలన పైట కొంగు జారిపోతుంటే సవరించుకొనే సందడిలో మెడలోని హారాలు చిక్కుపడు తున్నాయి. చిరుచెమట బిందువులు ముత్యాలలాగా ఒప్పుతూ ఉండగా మోము మంచుతుంపురులు క్రమ్మిన పద్మంలాగా అలరారుతూ ఉన్నది. నడుము మరింత సన్నగా అయిపోతున్నది. కంకణాల సన్నని చప్పుళ్ళు చెవులకు విందులు చేస్తున్నాయి. జుట్టుముడి వీడిపోతున్నది. చెవికమ్మల తళుకులు మెరిసిపోతున్నాయి. కమ్మగా పాడే పాటకు మ్రోడులు కూడా చిగురిస్తున్నాయి. ఈవిధంగా యశోద పెరుగు చిలుకుతున్న భంగిమల కమనీయదృశ్యం చూడముచ్చటగా ఉన్నది
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
కర = చేతులు అనెడి; కమల = పద్మముల; అరుణ = ఎఱ్ఱని; కాంతిన్ = మెరుపువలన; కవ్వపుత్రాడు = నాకతాడు, తరితాడు; పవడంపు = పగడాల; నును = నున్నటి; తీవ = తీగలాగ; పగిదిన్ = వలె; మెఱయన్ = ప్రకాశించుచుండగా; క్రమము = ఒకపద్దతి; తోన్ = ప్రకారము; రజ్జువున్ = తాడును; ఆకర్షింపన్ = పట్టుకొని లాగుతుండగా; పాలిండ్లు = స్తనములు; వీడ్వడి = విడివిడిగానై; ఒండొంటిన్ = ఒకదానినొకటి; వీకన్ = గట్టిగా; ఒత్తన్ = ఒరసికొనగా; కుచ = స్తనములు అనెడి; కుంభముల = కుండల; మీది = మీద ఉన్న; కొంగు = చీరకొంగు; జాఱగన్ = జారుచుండగా; చిక్కుపడుచున్ = మెలికలుపడుతు; హార = మెడలోనిదండల; ఆవళుల్ = వరుసలు; బయలుపడగన్ = బయటికిరాగా; పొడమిన = పుట్టిన; చెమట = చెమటబిందువుల; తోన్ = తోటి; పొల్పారు = అందంగా కనబడుతుండగా; నెఱ = నిండైన; మోము = ముఖము; మంచు = మంచు బిందువులు; పైన్ = మీద; పడిన = పడినట్టి; పద్మంబున్ = పద్మములను; తెగడన్ = పరిహసించగా; కౌను = నడుము.

నులియంగన్ = ఊగిసలాడగా; కంకణ = చేతికంకణముల, గాజుల; క్వణన = శబ్దము; ఎసగన్ = అతిశయించగా; తుఱుము = జుట్టుముడి; బిగి = బిగింపు; వీడన్ = వదులుకాగా; కర్ణికా = చెవి ఆభరణముల; ద్యుతులు = కాంతులు; మెఱయన్ = మెరుస్తుండగా; బాలున్ = బాలకృష్ణుని; అంకించి = ఉద్దేశించి; పాడెడి = పాడుతున్న; పాట = పాట; వలన = వలన; తరువులు = చెట్లు; ఇగురొత్తన్ = చిగురించునట్లుగా; పెరుగున్ = పెరుగును; ఇంతి = యశోద; తరువజొచ్చె = చిలకసాగెను.
10-372 స్తంభాదికంబులు తనకు నడ్డంబైన... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
స్తంభాదికంబులు తనకు నడ్డంబైన
  నిట్టట్టు చని పట్టనీని వాని
నీతప్పు సైరింపు మింక దొంగిలఁబోవ
  నేనని మునుముట్ట నేడ్చువానిఁ
గాటుక నెఱయంగఁ గన్నులు నులుముచు
  వెడలు కన్నీటితో వెగచువాని
నే దెసవచ్చునో యిదియని పలుమాఱు
  సురుఁగుచుఁ గ్రేఁగంట జూచువానిఁ

ఆటవెలది

గూడఁబాఱి పట్టుకొని వెఱపించుచుఁ
జిన్ని వెన్నదొంగ సిక్కెననుచు
నలిగికొట్టఁ జేతులాడక పూఁబోఁడి
కరుణతోడ బాలుఁ గట్టఁ దలఁచి.

iBAT సందర్భం

పిల్లకృష్ణుని అల్లరికి అంతూ పొంతూ లేకుండా పోతున్నది. పట్టుకొని నాలుగు తగిలిస్తే కానీ దారికి రాడని యశోదమ్మ పట్టుకోవటానికి పడరానిపాట్లు పడుతున్నది. అప్పటి కన్నయ్య బాలలీలలు ఇలా ఉన్నాయి.

iBAT తాత్పర్యము

స్తంభాలు మొదలైనవి అడ్డం వస్తూ ఉంటే తప్పించుకొని చేతికందక అటూ ఇటూ పరుగులు తీస్తున్నాడు. ఈ ఒక్క తప్పూ సహించమ్మా! ఇకపై దొంగిలించను అంటూ బ్రదిమిలాడుతూ బుడిబుడి దొంగఏడుపులు ఏడుస్తున్నాడు. కనులకు పెట్టిన కాటుక మొగమంతా చారలుగానయి చూచేవారికి జాలిపుట్టే విధంగా వెక్కి వెక్కి ఏడుస్తున్నాడు. ఎటువైపునుండి అమ్మ పట్టుకోవటానికి వస్తుందో అని వాలుకన్నులు మార్చి మార్చి అటూ ఇటూ చూస్తున్నాడు. అమ్మ అలసిపోయిందని మెల్లగా చేతికి చిక్కాడు. వెంటనే యశోద చిన్ని వెన్నదొంగ చిక్కాడని పట్టుకొన్నది. కొట్టబోయింది. కానీ చేతులు రాలేదు. కట్టి పడవేస్తే కదలకుండా ఉంటా డనుకొంటూ ఆ ప్రయత్నంలో ఉన్నది
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
స్తంభ = స్తంభము; ఆదికంబులు = మున్నగునవి; తన = అతని; కిన్ = కి; అడ్డంబు = అడ్డము; ఐనన్ = వచ్చినచో; ఇట్టట్టు = ఇటునటు; చని = వెళ్లి; పట్టనీని = పట్టుకోనీయని; వానిన్ = వాడిని; ఈ = ఈ ఒక్క; తప్పు = తప్పును; సైరింపుము = ఓర్చుకొనుము; ఇంకన్ = ఇక; దొంగిల = దొంగతనమునకు; పోవన్ = వెళ్ళను; నేను = నేను; అని = అని; మునుముట్టన్ = ముందుగానే; ఏడ్చు = ఏడ్చేసే; వానిన్ = వాడిని; కాటుక = కాటుక; నెఱయంగన్ = పాకిపోయెలాగ; కన్నులున్ = కళ్ళను; నులుముచున్ = నులుముకొనుచు; వెడలు = కారుతున్న; కన్నీరు = కన్నీరు; తోన్ = తోటి; వెగచు = వెక్కివెక్కి ఏడ్చెడి; వానిన్ = వాడిని; ఏ = ఏ; దెసన్ = వైపునుండి; వచ్చునో = వచ్చెస్తుందో; ఇది = ఈమె; అని = అని; పలు = అనేక; మాఱు = సార్లు; సురుగుచున్ = స్రుక్కుచు; క్రేగంటన్ = ఓరకంటితో; చూచు = చూచెడి; వానిన్ = వాడిని; కూడబాఱి = వెంటబడి.

పట్టుకొని = పట్టుకొని; వెఱపించుచున్ = బెదిరించుచు; చిన్న = చిన్నవాడైన; వెన్నదొంగ = వెన్నను దొంగిలించువాడు; చిక్కెను = దొరికెను; అనుచున్ = అంటు; అలిగి = కోపగించి; కొట్టన్ = కొట్టుటకు; చేతులు = చేతులు; ఆడక = రాక; పూబోడి = సుందరి {పూబోడి - పువ్వువలె సున్నితమైనామె, స్త్రీ}; కరుణ = దయ; తోడన్ = తోటి; బాలున్ = పిల్లవానిని; కట్టన్ = కట్టివేద్దామని; తలచి = భావించి.
10-377 తోయంబు లివియని తొలఁగక చొచ్చెదు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
తోయంబు లివియని తొలఁగక చొచ్చెదు
  తలఁచెదు గట్టైనఁ దరల నెత్త
మంటితో నాటలు మానవు కోరాడే
  దున్నత స్తంభంబు లూపఁ బోవు
దన్యుల నల్పంబు లడుగంగఁ బాఱెదు
  రాచవేటలఁ జాల ఱవ్వదెచ్చె
దలయవు నీళ్ళకు నడ్డంబు గట్టెదు
  ముసలివై హలివృత్తి మొనయఁ జూచె

ఆటవెలది

దంబరంబు మొలకు నడుగవు తిరిగెద
వింకఁ గల్కిచేత లేల పుత్ర
నిన్ను వంప వ్రాల్ప నే నేర ననియొ నీ
విట్టు క్రిందు మీఁదు నెఱుఁగ కునికి.

iBAT సందర్భం

ఎలాగో చేతికి చిక్కిన చిన్నికృష్ణునితో యశోదమ్మ ఇలా అంటున్నది. ఆమె మాటలలో అప్రయత్నంగా ఆయన అవతారాల లీలలన్నీ తొంగి చూస్తున్నాయి.

iBAT తాత్పర్యము

జంకూగొంకూ లేక యమునానదిలోనికి దూసుకొంటూ పోతావు. అడ్డంవస్తే కొండలను గూడా ఎత్తి పారవేయాలనుకొంటావు. మట్టితో ఆటలు మానవు. పెద్దపెద్దస్తంభాలను గూడ ఊపివేయ బోతావు. చిన్నిచిన్ని విషయాలను గూడ ఊరిలోని వారలను అడుక్కోవటానికి పోతావు. రాచవేటలతో రవ్వలు తెస్తావు. గొప్ప ప్రవాహాలకు కూడా అడ్డుకట్టలు వేసే సాహసం పనులన్నీ చూస్తూ ఉన్నాము. ఆరితేరినవారిలాగా నాగలి దున్నే పనులు చేస్తూ ఉంటావు. మొలకు చుట్టుకోవటానికి గుడ్డను కూడా అడుగవు. అలాగే దిగంబరంగా తిరుగుతూ ఉంటావు. ఈవిధమైన కలికిపనులు ఎందుకురా నీకు అని మందలించసాగింది.

ఇందులో చేప, తాబేలు, వరాహము, నరసింహస్వరూపము, వామన తత్వము , పరశురామ తత్త్వము, సేతువును నిర్మించిన రామతత్త్వము, రోలు, నాగలి ఆయుధాలైన బలరామ తత్వమూ, దిగంబర జైన తత్త్వము, కల్కి అవతారము అనేవి వరుసగా ప్రస్తావనకు వచ్చాయి.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
తోయంబులు = నీళ్ళు; ఇవి = ఇవి; అని = అని; తొలగక = తప్పుకొనక; చొచ్చెదు = ప్రవేశించెదు (మత్స్యావతార సూచన); తలచెదు = ప్రయత్నించెదవు; గట్టైనన్ = కొండనైన; తరలనెత్తన్ = లేవనెత్తుటకు (కూర్మావతార సూచన); మంటితోన్ = మట్టితో; ఆటలు = ఆటలాడుట; మానవు = వదలవు; కోరాడెదు = గుచ్చియెత్తదవు (వరాహావతార సూచన); ఉన్నత = ఎత్తైన; స్తంభంబులున్ = స్తంభములను; ఊపబోయెదు = ఊపుటకుపోయెదవు (నరసింహావతార సూచన); అన్యులన్ = పరులను; అల్పంబులు = చిన్నవి; అడుగన్ = అర్థించుటకు; పాఱెదు = వెళ్ళెదవు (వామనావతార సూచన); రాచ = పెద్ద (రాజులను); వేటలన్ = వేటలందు (వేటాడుటందు); చాలన్ = మిక్కిలి; ఱవ్వ = అపకీర్తి (గొడవలు); తెచ్చెదు = తీసుకు వస్తావు (పరశురామావతార సూచన); అలయవు = అలసటన్నది లేదు; నీళ్ళు = జలముల; కున్ = కు; అడ్డంబున్ = కట్టను; కట్టెదు = కట్టుదువు (రామావతార చూచన); ముసలివి = వయసు మీరిన వాడవు (ముసలము ధరించినవాడవు); ఐ = అయ్యి; హలి = రైతువలె (ఙలధారివి); వృత్తిన్ = వలె; మొనయజూచెదు = ప్రవేశింపచూచెదవు (బలరామావతార సూచన); అంబరంబున్ = బట్టలు.

మొలకున్ = మొలకి కట్టుకొనుటకు; అడుగవు = కోరవు (బౌద్ధావతార సూచన); తిరిగెదవు = నడచెదవు; ఇంకన్ = మళ్ళీ; కలికి = జగడపు; చేతలు = పనులు; ఏలన్ = ఎందుకు (కల్క్యవతార సూచన); పుత్ర = కొడుకా; నిన్నున్ = నిన్ను; వంపన్ = వంచుటకు; వ్రాల్చన్ = అణచుటకు; నేన్ = నేను; నేరను = అసమర్థురాలను; అనియొ = అనా; నీవు = నీవు; ఇట్టు = ఇలా; కిందుమీదున్ = కిందమీద; ఎఱుగకున్ = తెలియకవర్తించుట (అలక్ష్యమున); కిన్ = కుకారణము.
10-430 వేణువు లూదుచు వివిధ రూపములతో... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
వేణువు లూదుచు వివిధ రూపములతో
  గంతులు వైతురు కౌతుకమున
గురుకంబళాదుల గోవృషంబులఁ బన్ని
  పరవృషభములని ప్రతిభటింతు
రల్లులు దట్టించి యంఘ్రుల గజ్జెలు
  మొరయఁ దన్నుదు రోలి ముమ్మురముగఁ
బన్నిదంబులు వైచి ఫలమంజరులు గూల్చి
  వ్రేటులాడుదురు ప్రావీణ్యమొప్ప

తేటగీతి

వన్యజంతుచయంబుల వాని వాని
పదురు పదురుచు వంచించి పట్టఁబోదు
రంబుజాకరములఁ జల్లులాడఁ జనుదు
రాకుమారులు బాల్యవిహారులగుచు.

iBAT సందర్భం

బలరాముడూ, కృష్ణుడూ పశువులను అడవులలోనికి తోలుకొనిపోయి చేసే ఘనకార్యాలను పోతన్నగారు పరమరమణీయంగా వర్ణిస్తున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

పెక్కువిధాలైన వేషాలు వేసికొని మురళులను మ్రోయిస్తూ గంతులు వేస్తూ ఉంటారు. పెద్ద పెద్ద కంబళ్ళు కప్పి ఆవులను, ఎద్దులను – ఇవి మనవి కావురా అంటూ వేళాకోళంగా పలుకుతూ ఉంటారు. కాసెలు బిగించి కాళ్ళకు గజ్జెలు కట్టుకొని అవి వినసొంపుగా మ్రోగుతూ ఉంటే ఒకరి నొకరు తన్నుకొంటూ తిరుగుతారు. పందేలు వేసి పండ్ల గుత్తులను చిందరవందరగా పడవేస్తూ వానితో కొట్టుకొంటూ ఉంటారు. అడవి మృగాల అరుపులను అనుకరిస్తూ అవి మోసపోయి చేరువకు రాగా వానిని కట్టిపడవేస్తూ ఉంటారు. యమున నీటి పడియలలోనికి చొచ్చుకొనిపోయి జల్లులాటతో వినోదిస్తూ ఉంటారు. ఈ విధంగా గొల్లపిల్లలతో కలసి రామకృష్ణులు చేసే చిలిపిపనులు చూడముచ్చ టగా ఉన్నాయి.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
వేణువులు = పిల్లనగ్రోవులు; ఊదుచున్ = పూరించుచు; వివిధ = అనేకమైన; రూపముల్ = ఆకృతుల; తోన్ = తోటి; గంతులు = చిందులు; వైతురు = వేసెదరు; కౌతుకమునన్ = కుతూహలముతో; గురు = పెద్దపెద్ద; కంబళ = కంబళ్ళు; ఆదులన్ = మున్నగువానితో; గోవృషభంబులన్ = ఆబోతులను; పన్ని = ఏర్పరచి; పర = ఇతరుల; వృషభములు = ఆబోతులు; అని = అని; ప్రతిభటింతురు = ఎదురింతురు; అల్లులున్ = చల్లడములను, భుజాలు {చల్లడము - తొడలకు సగమువరకు వచ్చునట్లు కట్టుకొనెడి వస్త్రవిశేషము}; దట్టించి = బిగియగట్టి, చరచికొని; అంఘ్రుల = కాళ్ళ; గజ్జలు = గజ్జలు; మొఱయన్ = మోగుతుండగా; తన్నుదురు = కాళ్ళతో తన్నెదరు; ఓలిన్ = వరుసగా; ముమ్మరముగన్ = అధికముగా; పన్నిదంబులున్ = పందెములు; వైచి = వేసుకొని; ఫల = పండ్లను; మంజరులున్ = పూలగుత్తులను; కూల్చి = రాలగొట్టి; వేటులు = కొట్టుకొనెడి ఆటలు; ఆడుదురు = ఆడెదరు; ప్రావీణ్యము = నేర్పులు; ఒప్పన్ = ఒప్పునట్లుగా.

వన్య = అడవి; జంతు = జంతువుల; చయంబులన్ = సమూహములను; వానివాని = ఆయాజంతువుల; పదురు = కూతలను; పదురుచున్ = అనుకరించికూయుచు; వంచించి = మోసగించి; పట్టన్ = పట్టుకొన; పోదురు = వెళ్ళెదరు; అంబుజాకరములన్ = తామరకొలనులలో {అంబుజాకరము - అంబుజ (పద్మముల) ఆకరము (నివాసము), చెరువు, కొలను}; చల్లులాడన్ = జలకాలాడుటకు; చనుదురు = వెళ్ళెదరు; ఆ = ఆ ప్రసిద్ధులైన; కుమారులు = బాలకులు; బాల్య = పసితనపు; విహారులు = క్రీడలు క్రీడించువారు; అగుచున్ = ఔతూ.
10-454 కపులమై జలరాశిఁ గట్టుదమా యని... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
కపులమై జలరాశిఁ గట్టుదమా యని
  కట్టుదు రడ్డంబు కాలువలకు
మునులమై తపములు మొనయుదమా యని
  మౌనులై యుందురు మాటలేక
గంధర్వవరులమై గానవిద్యలు మీఱఁ
  బాడుదమా యని పాడఁ జొత్తు
రప్సరోజనులమై యాడుదమా యని
  యాడురూపులు దాల్చియాడఁ జనుదు

ఆటవెలది

రమర దైత్యవరులమై యబ్ధిఁ ద్రత్తమా
యని సరోవరములయందు హస్త
దండచయముఁ ద్రిప్పి తరుతురు తమ యీడు
కొమరు లను చలింపఁ గొమరు మిగుల.

iBAT సందర్భం

బాల బలరామకృష్ణుల వనవిహారవినోదాలు ఎంత మనోహరంగా ఉన్నాయో ఈ పద్యం చదువుకొని గమనిద్దాం. హృదయంలో పదిలపరచుకొందాం.

iBAT తాత్పర్యము

బలరామకృష్ణులు తమ యీడు గొల్లపిల్లలందరిని కలుపుకొని ఆటపాటల నెపంతో తమ దివ్య లక్షణాలను తెలియజేశారు. ఒరే అబ్బాయిలూ ఇప్పుడు మనం కోతులం. ఇదిగో ఈ సముద్రానికి వారధి కడదాం రండి అని అక్కడ ఉన్న కాలువలకు వంతెనలు నిర్మిస్తున్నారు. గప్ చుప్ మనం మునులం తపస్సు చేసుకుందాం అంటూ అరమోడ్పు కనులతో బాసీపెట్టు వేసుకొని ధ్యానముద్రలో కూర్చుంటారు. ఒరే మనం గంధర్వలోకనుండి దిగి వచ్చాం. గానకళావిశారదులం అంటూ గొంతెత్తి పాటలు పాడుతుంటారు. స్వర్గంలో ఆడి పాడి విసిగిపోయి నేలకు దిగివచ్చిన అప్సరసలము అంటూ ఆడవేషాలు వేసికొని అద్భుతంగా నృత్యభంగిమలతో ఆడుతూ ఉంటారు. అదికాదురా! మనం అమరులమూ దైత్యులమూ అయి సాగరమథనం చేద్దాం అని ఉత్తుత్తి కవ్వములను చేతులతో త్రిప్పుతూ ఆనందం అనే అమృతాన్ని ఆస్వాదిస్తూ ఉంటారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
కపులము = వానరులము; ఐ = అయ్యి; జలరాశిన్ = వారధిని; కట్టుదుమా = కడదామా; అని = అని; కట్టుదురు = నిర్మించెదరు; అడ్డంబు = అడ్డకట్ట, ఆనకట్ట; కాలువలు = కాలువలు; కున్ = కు; మునులము = ఋషులము; ఐ = అయ్యి; తపములున్ = తపస్సులు; మొనయుదమా = గట్టిగా చేద్దామా; అని = అని; మౌనులు = మాట్లాడనివారు; ఐ = అయ్యి; ఉందురు = ఉంటారు (కొంతసేపు); - మాటలేకన్ = మాట్లాడకుండగ ; గంధర్వ = గాయక; వరులము = శ్రేష్ఠులము; ఐ = అయ్యి; గాన = పాటలు పాడుట యందు; విద్యలు = నేర్పులు; మీఱన్ = అతిశయించునట్లు; పాడుదమా = పాడుదామా; అని = అని; పాడన్ = పాటలు పాడుట; చొత్తురు = మొదలిడుదురు; అప్సరస్ = అప్సరస; జనులము = సమూహములు; ఐ = అయ్యి; ఆడుదమా = నృత్యములు చేద్దామా; అని = అని; ఆడు = స్త్రీల, నర్తకుల; రూపమున్ = ఆకృతి; తాల్చి = ధరించి; ఆడన్ = నాట్యమాడుట; చనుదురు = మొదలిడుదురు; అమర = దేవతలు.

దైత్య = రాక్షసులు; వరులము = శ్రేష్ఠులము; ఐ = అయ్యి; అబ్ధిన్ = సముద్రమును; త్రత్తమా = చిలికెదమా; అని = అని; సరోవరములన్ = చెరువుల; అందున్ = లో; హస్త = చేతులు యనెడి; దండ = కఱ్ఱల; చయమున్ = సమూహములను; త్రిప్పి = తిప్పి; తరుతురు = తుళ్ళించెదరు; తమ = వారి; ఈడు = తోటి; కొమరులు = పిల్లలు; అనుచరింపన్ = అలాగే చేయుచుండగా; కొమరులు = అందములు; మిగులన్ = అతిశయించునట్టు.
10-496 మాటిమాటికి వ్రేలు మడిచి యూరించుచు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
మాటిమాటికి వ్రేలు మడిచి యూరించుచు
  నూరుఁగాయలు తినుచుండు నొక్కఁ
డొకని కంచములోని దొడిసి చయ్యన మ్రింగి
  చూడు లేదని నోరు సూపు నొక్క
డేగు రార్గుల చల్దులెలమిఁ బన్నిద మాడి
  కూర్కొని కూర్కొని కుడుచు నొక్కఁ
డిన్ని యుండఁగఁ బంచి యిడుట నెచ్చెలి తన
  మనుచు బంతెన గుండు లాడు నొకఁడు

ఆటవెలది

కృష్ణుఁ జూడు మనుచుఁ గికురించి పరుమ్రోల
మేలి భక్ష్యరాశి మెసఁగు నొకఁడు
నవ్వునొకఁడు సఖుల నవ్వించునొక్కడు
ముచ్చటాడు నొకఁడు మురియు నొకఁడు.

iBAT సందర్భం

రామకృష్ణులు తోటి గోపబాలురలతో కలసి చలిదిబువ్వలు తినే దృశ్యమో! పరమమనోహర మైనది. ఆ దృశ్యాన్ని పోతనగారి కమనీయకవిత్వం ద్వారా హృదయసీమలలోనికి చేర్చుకొని మురిసి పోదాం.

iBAT తాత్పర్యము

కన్నయ్య సన్నిధిలో ఆత్మీయులకు అల్లరియే ఆనందం. బుడతలు బువ్వలు బుద్ధిగా తింటారా! ఎంత అల్లరి! ఎంత హంగామా! ఒకడు మాటిమాటికి వేలు మడిచి ఆవకాయ ముక్క అందరికీ చూపిస్తూ ఊరిస్తూ నోటిలోనికి వేసుకొంటూ, నీకు లేదులే అని వేళ్ళు త్రిప్పుతున్నాడు. పక్కవాని కంచంలోని భక్ష్యాలను గుటుక్కున మ్రింగి, అబ్బే నేను తినలేదురా? చూడు నానోరు అని పెద్దగా తెరుస్తున్నాడు మరొకడు. ఇంకొకడు పందెం వేసి అయిదారుగురు తినే ముద్దలను కుక్కుకొని కుక్కు కొని తింటున్నాడు. నాకడ ముద్దలు చాలా ఎక్కువగా ఉన్నాయిరా! ఇదిగో పట్టుకోండి అని బంతుల లాగా అన్నపు ముద్దలను అన్నివైపులకు విసరుతున్నాడు వేరొకడు. ఒరేయ్ కృష్ణుణ్ణి చూడరా! అని వాడు కనుత్రిప్పే అంతలో ప్రక్కవాని పళ్ళెంలోని భక్ష్యాలను గుటకాయస్వాహా! చేస్తున్నాడు ఒక బుడతడు. ప్రక్కవాడు ముద్దకోసం వెదకుతుండగా వాని అవస్థను చూచి పకపకా నవ్వుతున్నాడు ఆ ప్రక్కవాడు. అలా అందరికీ చూపించి నవ్విస్తున్నాడు మరొకడు. ముచ్చటలతో మురిపాలతో పిల్లలు పట్టనలవికాని అల్లరి చేస్తూ ఆరగిస్తున్నారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
మాటిమాటికిన్ = పలుమార్లు; వ్రేలున్ = వేలిని; మడిచి = వంచి; ఊరించుచున్ = ఆసపెట్టుచు; ఊరగాయలున్ = ఆవకాయలాంటివి; తినుచున్ = తింటూ; ఒక్కడు = ఒకానొకడు; ఒక్కని = ఒకానొకని యొక్క; కంచము = కంచము; లోనిదిన్ = అందలిదానిని; ఒడిసి = ఒడుపుగా తీసుకొని; చయ్యన = చటుక్కున; మ్రింగి = తినేసి; చూడు = చూసుకొనుము; లేదు = ఏమీలేదు; అని = అని; నోరు = నోటిని; చూపున్ = చూపెట్టును; ఒక్కడు = ఒకతను; ఏగురి = ఐదుగురు (5); ఆర్గురి = ఆరుగురి (6); చల్దులు = చద్దికూడులు; ఎలమి = రెచ్చిపోయి; పన్నిదము = పందెములు; ఆడి = వేసుకొని; కూర్కొనికూర్కొని = బాగా కూరేసుకుంటు; కుడుచున్ = తినును; ఒక్కడు = ఒకతను; ఇన్ని = ఇంత ఎక్కువగ; ఉండగన్ = ఉన్నప్పుడు; పంచి = పంచిపెట్టి; ఇడుట = ఇచ్చుట; నెచ్చలితనము = స్నేహభావము; అనుచున్ = అనుచు; బంతెనగుండులు = వరుసగ అందరికి ముద్దలు పెట్టుట {బంతెనగుండ్లు - బంతి (వరుస)గా కూర్చొన్న వారికి తలా ఒక గుండు ఇచ్చెడి ఆట}; ఆడున్ = చేయును; ఒకడున్ = ఒకతను.

కృష్ణున్ = కృష్ణుడుని; చూడుము = చూడు; అనుచున్ = అనుచు; కికురించి = మాయజేసి; పరున్ = వేరొకని; మ్రోలన్ = ఎదురుగానున్న; మేలి = మంచి; భక్ష్య = తినుబండారముల; రాశిన్ = గుంపును; మెసగు = వేగముగా తినును; ఒకడు = ఒకతను; నవ్వున్ = నవ్వును; ఒకడు = ఒకతను; సఖులన్ = స్నేహితులను; నవ్వించున్ = నవ్వించును; ఒక్కడు = ఒకతను; ముచ్చటలాడు = కబుర్లు చెప్పును; మురియున్ = మురిసిపోవును; ఒకడు = ఒకతను.
10-498 కడుపున దిండుగాఁ గట్టిన వలువలో... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
కడుపున దిండుగాఁ గట్టిన వలువలో
  లాలితవంశనాళంబుఁ జొనిపి
విమలశృంగంబును వేత్రదండంబును
  జాఱి రానీక డాచంకనిఱికి
మీఁగడ పెరుగుతో మేళవించిన చల్ది
  ముద్దడాపలిచేత మొనయ నునిచి
చెలరేగి కొసరి తెచ్చిన యూరుగాయలు
  వ్రేళ్ళసందులయందు వెలయనిరికి

ఆటవెలది

సంగడీలనడుమఁ జక్కఁగఁ గూర్చుండి
నర్మభాషణముల నగవు నెఱపి
యాగభోక్త కృష్ణుఁ డమరులు వెఱఁగంద
శైశవంబు మెఱసి చల్ది గుడిచె.

iBAT సందర్భం

చద్దిబువ్వలు ఆరగిస్తున్న కన్నయ్య కమనీయరూపపు అక్షరచిత్రం ఇదిగో.

iBAT తాత్పర్యము

పొట్టమీద కట్టిన బట్ట దిండులాగా కొంచెం ఉబ్బి ఉండగా అందులో మెల్లగా వేణువును దూర్చి భద్రంగా పట్టుకొన్నాడు. ఒక కొమ్ముబూరా, ఒక వెదురుబెత్తము అయ్యగారి ఆస్తులు. ఆ రెంటినీ జారి పోకుండా ఎడమచంకలో ఇరికించాడు. మీగడ పెరుగుతో చక్కగా కలిపిన చలిదిముద్దను కుడి అరచేతి గుప్పిటిలో పట్టు దప్పకుండా పట్టుకొన్నాడు. ఒరేయ్ గుండన్నా ఓరోరి గండన్నా నాకు కొంచెం ఊరగాయ ముక్క పెట్టండి రా అని తెచ్చుకొన్నవానిని వ్రేళ్ళసందులలో నిలుపుకొన్నాడు. సంగడికాండ్రమధ్యన చక్కగా కూర్చుండి వేళాకోళపు మాటలు ఆడుతున్నాడు. మహాయజ్ఞాలలో మంత్రపూతమైన హవిస్సులను అందుకొనే యజ్ఞేశ్వరుడైన యజ్ఞపతి దేవతలు ఆశ్చర్యంతో ముక్కు మీద వ్రేలు వేసుకొనే విధంగా శిశువై చలిది అన్నం తింటున్నాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
కడుపున = పొట్టమీద; దిండుగా = నడుముకు దట్టీగా; కట్టిన = కట్టుకొన్న; వలువ = గుడ్డ; లోన్ = అందు; లాలిత = చక్కటి; వంశనాళంబున్ = మురళిని; చొనిపి = దూర్చి; విమల = నిర్మలమైన; శృంగంబును = కొమ్ముబూర; వేత్రదండంబును = బెత్తంకఱ్ఱలను; జాఱిరానీక = జారిపోకుండ; డాచంకన్ = ఎడమచంకలో; ఇఱికి = ఇరికించుకొని; మీగడ = మీగడబాగాకలగిన; పెరుగు = పెరుగు; తోన్ = తో; మేళవించిన = కలిపిన; చల్ది = చద్దన్నము; ముద్ద = కబళము; డాపలి = ఎడమ; చేతన్ = చేతిలో; మొనయన్ = చక్కగా; ఉనిచి = ఉంచుకొని; చెలరేగి = చెలరేగి; కొసరి = మరింకొంచె మని అడిగి; తెచ్చిన = తీసుకు వచ్చిన; ఊరుగాయలు = ఊరగాయ ముక్కలు; వ్రేళ్ళ = వేళ్ళ; సందుల = మధ్య; అందు = లో; వెలయన్ = ఉండునట్లు; ఇఱికి = ఇరికించుకొని.

సంగడీల = తోటివారి; నడుమన్ = మధ్యన; చక్కగన్ = చక్కగా; కూర్చుండి = కూర్చొని; నర్మ = పరిహాసపు; భాషణములన్ = మాటలతో; నగవు = నవ్వులను; నెఱపి = వ్యాపింపజేసి; యాగభోక్త = హవిర్భాగములు భుజించువాడు; కృష్ణుడు = శ్రీకృష్ణుడు; అమరులు = దేవతలు; వెఱగందన్ = అబ్బురపడగా; శైశవంబున్ = బాల్యమును; మెఱసి = ప్రకాశింపజేసి; చల్దిన్ = చద్దికూడులు; కుడిచె = తినెను.
10-544 తన కన్యములు లేక తనరారి మమ్ముల... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
తన కన్యములు లేక తనరారి మమ్ముల
  విభుఁడయ్యుఁ గ్రేపుల వెదకువాని
నఖిలజ్ఞుఁడై యొక్కఁడయ్యు నజ్ఞాకృతిఁ
  జెలికాండ్రఁ బెక్కండ్రఁ జీరువాని
బహిరంతరాద్యంత భావ శూన్యుండయ్యు
  నంతంత నడుగు చొప్పరయువాని
గురుగభీరుండయ్యు గురువుల వాఱుచు
  నట్టిట్టుఁ బాతరలాడువాని

ఆటవెలది

జాతిరహితుఁ డయ్యుఁ జతురగోపార్భక
భావమెల్ల నచ్చుపడిన మేని
చెలువువాని, హస్తశీతాన్నకబళంబు
వానిఁ, గాంచె నపుడు వాణిమగఁడు.

iBAT సందర్భం

పై ఏడు లోకాలలో చివరిదైన సత్యలోకంలో ఉండే బ్రహ్మదేవుడు కూడా ఈ చలిదిబువ్వల తతంగం చూచి ముక్కుమీద వేలు వేసుకుంటున్నాడు .

iBAT తాత్పర్యము

విశ్వమంతా తానే అయినవాడు. ముగ్గురు మూర్తులకు మూలమైనవాడు అయినా నేలకు దిగి వచ్చి ఆలను కాచుకొంటున్నాడు. సర్వము తెలిసినవాడైనా ఏమీ తెలియనివానిలాగా చెలికాండ్రను కలుపుకొని తిరుగుతున్నాడు. లోపల, వెలుపల, తుదీ, మొదలు అనే భావాలు లేనివాడైనా ఏవో గుర్తులను గమనిస్తూ ఉంటాడు. లోతు ఎంతో తెలియటానికి ఎవ్వరికీ సాధ్యం కానివాడు. కాని చైత న్యానికి రూపం వచ్చిందా అన్నట్లు పరుగులు తీస్తూ నటనలు చూపుతూ ఉండేవాడు. జాతి ఇది అని నిర్ణయించటానికి వీలులేనివాడు. గొల్లపిల్లల సంగడికాడై ఆడుకుంటున్నాడు. పైగా చేతిలో చద్దిబువ్వ ముద్ద పట్టుకొని తిరుగుతూ పరమసుందరమూర్తియై కన్పట్టుతున్నాడు. అనుకొంటు బ్రహ్మగార్రు శ్రీజగన్నాథుణ్ణి తదేకభావనతో త్రికరణాలతో ఆరాధించుకొన్నారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
తన = అతని; కిన్ = కి; అన్యములు = ఇతరములు; లేక = ఏవియులేక; తనరారి = ఒప్పి; ముమ్మూల = ఆదిమూలకారణుడైన; విభుడు = ప్రభువు; అయ్యున్ = అయినప్పటికి; క్రేపులన్ = దూడలను; వెదకు = అన్వేషించెడి; వానిన్ = అతనిని; అఖిల = సమస్తము; ఙ్ఞుడు = తెలిసినవాడు; ఐ = అయ్యి; ఒక్కడు = అద్వితీయుడు; అయ్యున్ = అయినప్పటికి; అఙ్ఞాకృతిన్ = తెలివిలేనివానివలె; చెలికాండ్రన్ = స్నేహితులను; పెక్కండ్రన్ = అనేకమందిని; చీరు = పిలిచెడి; వానిన్ = వానిని; బహిర్ = వెలుపల; అంతర = లోపల; ఆది = మొదలు; అంత = చివర, తుద అనెడి; భావ = భావమునకుకూడ; శూన్యుండు = లేనివాడు; అయ్యున్ = అయినప్పటికి; అంతంతన్ = అక్కడక్కడ; అడుగు = అడుగుల; చొప్పు = జాడను; అరయు = వెదకెడి; వానిన్ = అతనిని; గురు = మిక్కిలి; గభీరుండు = గాంభీర్యము కలవాడు; అయ్యున్ = అయినప్పటికి; గురువులువాఱుచున్ = వేగముగా పరుగెడుతు; అట్టిట్టు = అటునిటు; పాతరలాడు = నటించెడి; వానిన్ = వానిని.

జాతి = జాతిభేదములు; రహితుడు = లేనివాడు; అయ్యున్ = అయినప్పటికి; చతుర = నేర్పుగల; గోప = యాదవ; అర్భక = పిల్లల; భావము = స్వభావము; ఎల్లన్ = అంతటిని; అచ్చుపడిన = ప్రతిరూపుగా పొందిన; మేటి = అధికుడైన; చెలువు = దేహసౌందర్యము కల; వానిన్ = వానిని; హస్త = చేతి యందు; శీత = చద్ది; అన్న = అన్నపు; కబళంబు = ముద్ద కలిగిన; వానిన్ = వానిని; కాంచెను = చూసెను; అపుడు = ఆ సమయము నందు; వాణిమగడు = బ్రహ్మదేవుడు.
10-548 శంపాలతికతోడి జలదంబు కైవడి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
శంపాలతికతోడి జలదంబు కైవడి
  మెఱుఁగు బొల్లియతోడి మేనివానిఁ
గమనీయ మృదులాన్నకబళనేత్ర విషాణ
  వేణుచిహ్నంబులు వెలయువాని
గుంజావినిర్మిత కుండలంబులవాని
  శిఖిపింఛవేష్టిత శిరమువాని
వనపుష్పమాలికావ్రాత కంఠమువాని
  నలినకోమల చరణములవానిఁ

ఆటవెలది

గరుణ గడలుకొనిన కడగంటివాని గో
పాల బాలు భంగిఁ బరఁగువాని
నగుమొగంబువాని నన్నుఁ గన్నతండ్రిని
నిను భజింతు మ్రొక్కి నీరజాక్ష!

iBAT సందర్భం

బ్రహ్మయ్యకు బాలకృష్ణయ్యను పరీక్షించాలనే బుద్ధి పుట్టింది. ఆవులనూ, లేగలనూ, గోప బాలురనూ కనబడకుండా చేశాడు. అయితే నాకేం లెక్క అని బ్రహ్మయ్యను కన్నయ్య ఆ అన్నీ తానే అయి బ్రహ్మకు కనిపించి దిమ్మ తిరిగేలా చేశాడు కన్నయ్య. తెలివి తెచ్చుకొని వాణీపతి శ్రీపతిని ఇలా స్తుతిస్తున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

తామరపూరేకులవంటి అందమైన విశాలమైన కన్నులతో లోకాలన్నింటినీ చూస్తూ ఉండే స్వామీ! నీ పాదపద్మాలకు ప్రణామాలు. నీవు నన్ను గన్నతండ్రివి. మెరుపుతీగతో మెరసిపోయే నీల మేఘంలా ఉంది నీ మేను. అందరి కన్నులను ఆకర్షించే చద్దిముద్ద, వేణువు, చేతికర్ర, ఒక కొమ్ము చేతులలో చిందులు త్రొక్కుతున్నాయి. గురివెంద పూసల కుండలాలు చెవులకు అలరారుతున్నాయి. నెమలి ఈకలు తలచుట్టూ నెలకొని చూడముచ్చటగా ఉన్నాయి. అడవిలో లభించే అందమైన పూవు లన్నీ పెద్దమాలగా చేసి అమ్మ మెడలో భద్రంగా ఉంచింది. చిట్టిపాదాలు పద్మాలకంటె పరమ సుకుమారంగా ఉన్నాయి. వాలుకంటి చూపులనుండి దయారసామృతం జాలువారుతున్నది. మోము చిరునవ్వుతో పరమసుందరంగా ఉంది. అట్టి నీకు నేను మ్రొక్కుతున్నాను తండ్రీ!
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
శంపా = మెరుపు; లతిక = తీగ; తోడి = తోకూడియున్న; జలదంబు = మేఘము; కైవడిన్ = వలె; మెఱుగు = మెరుస్తున్న; ఒల్లియ = పైబట్ట; తోడి = తోకూడుకొన్న; మేని = దేహముకల; వానిన్ = వానిని; కమనీయ = మనోజ్ఞమైన; మృదుల = మృదువైన; అన్న = అన్నపు; కబళ = ముద్ద; వేత్ర = బెత్తముకఱ్ఱ; విషాణ = కొమ్ము; వేణు = మురళి; చిహ్నంబులన్ = గురుతులుగా; వెలయు = ప్రకాశించెడి; వానిన్ = అతనిని; కుంజా = ఏనుగు దంతంతో; వినిర్మిత = చక్కగాచేయబడిన; కుండలంబుల = చెవికుండలములుకల; వానిన్ = అతనిని; శిఖి = నెమలి {శిఖి - తలపైన శిఖగలది, నెమలి}; పింఛ = పింఛముచేత; వేష్టిత = చుట్టుకొనబడిన; శిరము = తల కలిగిన; వానిన్ = అతనిని; వన = అడవి; పుష్ప = పూల; మాలికా = దండల; వ్రాత = సమూహములున్న; కంఠము = మెడకలిగిన; వానిన్ = అతనిని; నళిన = పద్మములవంటి; కోమల = మృదువైన; చరణముల = పాదములుకలిగిన; వానిన్ = వానిని; కరుణ = దయారసము; కడలుకొనిన = అతిశయించిన.

కడకంటి = కంటిచివరలు కలిగిన; వానిన్ = వానిని; గోపాలబాలు = గొల్లపిలవాని; భంగిన్ = వలె; నగు = నవ్వుతున్న; మొగంబు = ముఖము కలిగిన; వానిన్ = వానిని; ననున్ = నన్ను; కన్న = పుట్టించిన; తండ్రిని = తండ్రిని; నిన్నున్ = నిన్ను; భజింతు = సేవింతును; మ్రొక్కి = నమస్కరించి; నీరజాక్ష = శ్రీకృష్ణా.
10-557 సర్వేశ నే రజోజనితుండ, మూఢుండఁ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
సర్వేశ నే రజోజనితుండ, మూఢుండఁ
  బ్రభుఁడ నేనని వెఱ్ఱి ప్రల్లదమున
గర్వించినాఁడను, గర్వాంధకారాంధ
  నయనుండఁ, గృపఁ జూడు ననుఁ బ్రధాన
మహదహంకృతి నభో మరుదగ్ని జలభూమి
  పరివేష్టితాండకుంభంబులోన
నేడు జేనెలమేన నెనయు నేనెక్కడ?
  నీ దృగ్విధాండంబు లేరికైన

తేటగీతి

సంఖ్య సేయంగరానివి సతతంబు నోలి
నోనిఁ బరమాణువుల భంగి నొడలి రోమ
వివరములయందె వర్తించు విపులభాతి
నెనయుచున్న నీవెక్కడ నెంత కెంత.

iBAT సందర్భం

శ్రీకృష్ణుని మాయగుట్టు తెలుసుకుందామని తెలుసుకోలేక భంగపడిన బ్రహ్మయ్య చెంపలు వేసుకొంటూ ఇలా అంటున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

సర్వేశా! నేను నీదైన గుణాలతో ఒక్కటైన రజస్సుతో ఏర్పడినవాడను. దానికి తోడైన తమోగుణం ఆవరించటంవలన మూఢుడను కూడా అయ్యాను. పైగా నేను ప్రభువుననే పొగరుతో పిచ్చిగా ప్రవర్తించాను. గర్వమనే అంధకారం నా కన్నులను మూసివేసింది. నన్ను దయజూడు. ప్రధానము, మహత్తు, అహంకారము, నింగి, నిప్పు, గాలి, నీరు, నేల అనేవానితో నిండిన బ్రహ్మాండంలో ఏడుజేనెల మేరలో మాత్రమే ఉండే నేనెక్కడ? అటువంటి బ్రహ్మాండాలు కోట్లకొలదీ రోమకూపాలలో నింపుకొని విలాసంగా తిరిగే నీవెక్కడ? స్వామీ! నన్ను మన్నించు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
సర్వేశా = శ్రీకృష్ణా {సర్వేశుడు - సర్వమునకు నియామకుడు, విష్ణువు}; నీ = నీకు సంబంధించిన; రజస్ = రజోగుణముచేత; జనితుండన్ = పుట్టినవాడను; మూఢుండన్ = ఏమీ తెలియనివాడను; ప్రభుడన్ = అధికారము కలవాడను; నేన్ = నేనే; అని = అనుకొని; వెఱ్ఱి = పిచ్చి; ప్రల్లదమునన్ = పౌరుషముచేత; గర్వించినాడను = గర్వము పొందితిని; గర్వ = గర్వము యనెడి; అంధకార = చీకటిచేత; అంధ = కనిపించని; నయనుండన్ = కళ్ళు కలవాడిని; కృపన్ = దయతో; చూడు = అనుగ్రహింపుము; ననున్ = నన్ను; ప్రధాన = అవ్యక్తము; మహత్ = మహత్తత్వము; అహంకృతి = అహంకారము; నభో = ఆకాశము; మరుత్ = వాయువు; అగ్ని = నిప్పు; జల = నీరు; భూమి = భూమి చేతను; పరివేష్టిత = పూర్తిగా ఆవరింపబడిన (పై అష్టావరణములచేతను); అండకుంభంబు = బ్రహ్మాండభాండము నందు {అండకుంభము - బ్రహ్మాండములు కల కుండ, బ్రహ్మాండభాండము}; ఏడు = ఏడు (7) {ఏడుజానలమేను - దేహి (ఏ మనిషి అయినా) తన జానతో ఏడుజానల పొడుగు ఉండును అన్నది ఒక సాముద్రికశాస్త్ర ప్రమాణము.}; జేనల = జేనల కొలది గల {జేన, జాన - బాగా సాచిన బొటకనవేలు చిటికినవేలుల చివర్ల మధ్య దూరము, (సుమారు 10 అంగుళములుండును)}; మేనన్ = దేహమునందు; ఎనయు = కూడి యుండువాడను; నేను = నేను; ఎక్కడ = ఎక్కడ; ఈ = ఈ యొక్క; దృక్ విధ = కనబడెడి; అండంబులు = బ్రహ్మాండాలు, విశ్వాలు; ఏరి = ఎవరి; కైనన్ = కి అయినప్పటికి.

సంఖ్యచేయంగన్ = లెక్కించుట; రానివి = శక్యముకానివి; సతతంబున్ = ఎల్లప్పుడు; ఓలిన్ = వరుసగా; పరమాణువుల = సూక్ష్మాతిసూక్ష్మకణముల {పరమాణువు - కిటికీలోంచి పడెడి సూర్య కిరణమునందు కనబడెడి రేణువునంద ఆరవ భాగము అణువు. ఇది కంటికి కనబడదు. అట్టి దానిలో ఆరవ భాగము పరమాణువు అనెదరు.}; భంగిన్ = వలె; ఒడలి = ఒంటిమీది; రోమ = వెంట్రుకల; వివరముల = మూలరంధ్రముల; అందున్ = లో; వర్తించు = ఉండునట్టి; విపుల = విస్తారమైన; భాతిన్ = విధముగా; ఎనయుచున్న = అతిశయుంచునట్టి; నీవు = నీవు; ఎక్కడ = ఎక్కడ; ఎంతకెంత = పోల్చలేనంతతేడా ఉంది.
10-560 నలినాక్ష నీవాదినారాయణుండవు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
నలినాక్ష నీవాదినారాయణుండవు
  జలము నారము జీవచయము నార
మందు నీవుంట నీయందవి యుంటను
  నారాయణుండను నామమయ్యె
సకలభూతములకు సాక్షివధీశుండ
  వబ్ధి నిద్రించు నారాయణుండ
నీమూర్తి యది నీకు నిజమూర్తి యనరాదు
  నలిననాళముతోవ నడచి మున్ను

తేటగీతి

కడఁగి నూఱేండ్లు వెదకి నేఁ గాననయితి
నేకదేశస్థుఁడవు గావనేకరుచివి
జగములో నుండ నీలోన జగములుండు
నరుదు నీమాయ నెట్లైన నగుచునుండు.

iBAT సందర్భం

బ్రహ్మయ్య ఇంకా కన్నయ్య ఘనతను గూర్చి ఇలా విన్నవించుకొంటున్నాడు

iBAT తాత్పర్యము

వనజాక్షా! నీవు ఆదినారాయణుడవు. జలములను జీవుల సముదాయములను నారములు అంటారు. అవి నీకు, నీకు అవి అయనములు (ఉండుచోటులు). కనుక నిన్ను నారాయణుడంటారు. నీవు సకలభూతాలకూ సాక్షివి. అధినాయకుడవు. నీవు ప్రళయపయోనిధిలో నిద్రిస్తావు. దానిని యోగ నిద్ర అంటారు. కానీ అది నీ నిజమైన రూపం కాదు. నేను మునుపు తామరకాడతూడులో వంద యేండ్లు పయనించి కూడా నిన్ను తెలుసుకోలేకపోయాను. నాకు అర్థమైన దేమిటంటే, ఒకచోటనక ఎందునూ ఉండ నేర్చువాడవు. అంటే అన్ని యెడల, లోపలా, వెలుపలా నిండియుండే హద్దులు నిర్ణయింప రాని రూపం నీది. సృష్టిలో గోచరించే గొప్ప కాంతులన్నీ నీనుండి వెలువడినట్టివియే. నీవు జగత్తులో ఉంటావు. నీలో జగములన్నీ ఉంటాయి.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
నళినాక్ష = శ్రీకృష్ణా {నళినాక్షుడు - నళినము (కమలము)ల వంటి అక్షుడు (కన్నులు కలవాడు), విష్ణువు}; నీవు = నీవు; ఆది = ప్రపంచాదియైన {ప్రపంచము - 1పంచభూతములు 2పంచఙ్ఞానేంద్రియములు 3పంచకర్మేంద్రియములు 4పంచతన్మాత్రలు 5పంచవాయువులు అనెడి పంచ పంచకప్రవర్తకము}; నారాయణుండవు = నారాయణుడవు; జలము = జలము; నారము = నారము అనబడును; జీవ = సకలజీవుల; చయము = జాలము; నారము = నారము అనబడును; అందు = వానిలో; నీవు = నీవు; ఉంటన్ = ఉండుటచేత; నీ = నీ; అందున్ = లోపల; అవి = అవి; ఉంటను = ఉండుటచేత; నారాయణుడవు = నారాయణుడు {నారాయణుడు - శ్లో. ఆపోనారా ఇతి ప్రోక్తాః ఆపోవైనరసూనవః: ఆయనంతస్యతాః ప్రోక్తాః తేన నారాయణ స్మృతః:: - విష్ణుపురాణ ప్రమాణము}; అను = అనెడి; నామము = పేరు; అయ్యెన్ = కలిగినది; సకల = సమస్తమైన; భూతములకు = జీవులకు; సాక్షివు = అతీతముగా నుండి చూచువాడవు; అధీశుండవు = అధిపతివి; అబ్ధిన్ = సముద్రము నందు; నిద్రించు = నిద్రపోయెడి; నారాయణుడ = నారాయణుడవు; నీ = నీ; మూర్తి = స్వరూపము; ఇది = ఇది (గోపాలరూపము); నీకు = నీకు; నిజమూర్తి = స్వస్వరూపము; అనరాదు = అనితలపరాదు; నళిన = పద్మము; నాళము = కాడరంధ్రపు; త్రోవన్ = దారిలో; నడచి = వెళ్ళి; మున్ను = పూర్వము.

కడగి = పూని ప్రయత్నించి; నూఱు = వంద (100); ఏండ్లు = సంవత్సరములు; వెదికితిన్ = అన్వేషించితిని; నేన్ = నేను; కాననైతి = చూడలేకపోతిని; ఏక = ఒకే; దేశస్థుడవు = తావుననుండెడివాడవు; కావు = కావు; అనేక = బహువిధముల; రుచివి = ప్రకాశించెడివాడవు; జగము = విశ్వము; లోన్ = అంతటను; ఉందు = ఉంటావు; నీ = నీ; లోనన్ = లోపల; జగములు = లోకములన్నియు; ఉండున్ = ఉండును; అరుదు = అద్భుతమైనది; నీ = నీ యొక్క; మాయ = ప్రభావము, మహిమ; ఎట్లు = ఏవిధముగను; అయినన్ = అయినప్పటికి; అగుచున్ = జరుగుతునే; ఉండు = ఉండును.
10-566 అదిగాక నిజరూప మనరాదు కలవంటి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అదిగాక నిజరూప మనరాదు కలవంటి
  దై, బహువిధ దుఃఖమై, విహీన
సంజ్ఞానమై, యున్న జగము సత్సుఖబోధ
  తనుఁడవై తుదిలేక తనరు దీవు
మాయచేఁ బుట్టుచు, మనుచు లేకుండుచు
  నున్న చందంబున నుండుచుందు
ఒకఁడ వాత్ముఁడ వితరోపాధి శూన్యుండ
  వాద్యుండ నమృతుండ వక్షరుండ

ఆటవెలది

వద్వయుండవును స్వయంజ్యోతి వాపూర్ణుఁ
డవు పురాణపురుషుఁడవు నితాంత
సౌఖ్యనిధివి నిత్యసత్యమూర్తివి నిరం
జనుఁడ వీవు, దలఁపఁ జనునె నిన్ను.

iBAT సందర్భం

శ్రీమన్నారాయణుని తత్త్వాన్ని నాలుగు మొగాలతో నాలుగు వేదాలనూ లోకాలకు అందించే చదువులమ్మ భర్త బ్రహ్మదేవుడు ఈవిధంగా విన్నవించుకుంటున్నాడు

iBAT తాత్పర్యము

బ్రహ్మదేవుడు బాలకృష్ణస్వామితో ఇంకా ఇలా అంటున్నాడు. స్వామీ! ఇప్పుడు నీవు కనబడు తున్నది నీ నిజరూపం కాదు. ఈ జగత్తంతా ఒక పెద్ద కలవంటిది. అందులో అన్నీ దుఃఖాలే. ఇసుమం తైనా సంజ్ఞానం నిలిచి ఉండదు. ఇక నీ సంగతి అంటేనో నీవు సత్, చిత్, ఆనందములే అయిన వాడవు. నీకు మొదలూ తుదీ లేవు. నీదైన మాయతో నీ అంత నీవు నిన్ను సృష్టించుకొని జగత్తును ఉద్ధరించటానికి అప్పుడప్పుడూ అవతరిస్తూ ఉంటావు. అందువలననే నిన్ను ‘ఆత్మ’ అంటారు. అంటే అన్ని దేశాలలో అన్ని కాలాలలో ఏకరూపంగా వ్యాపించి ఉండేది అని ఆ మాటకు అర్థం. జగత్తు ఏర్పడటానికీ, ఉండటానికీ, మళ్ళీ లయమైపోవటానికీ కొన్ని ఆధారాలు (ఉపాధులు) కావాలి. కానీ నీకు అటువంటి ఉపాధుల అవసరం లేదు. నీవు సర్వమునకు మొట్టమొదటివాడవు. నీస్థితికి జారుపాటు గానీ, భంగపాటు కానీ ఎప్పుడూ ఎక్కడా ఉండదు. అందువలననే నిన్ను అక్షరుడంటారు. అమృతుడు అని కూడా అంటారు. నీవు ఏకాత్ముడవు. నీతో పోల్చదగిన తత్త్వం మఱియొకటి లేదు. ఆ కారణంగా నీవు అద్వయుడవు. సూర్యచంద్రాదులకు కూడా వెలుగును ప్రసాదించేది నీవే. నీవు స్వయంప్రకాశుడవు. పూర్ణస్వరూపుడవు. నిత్యానందాత్మకుడవు. కాలవిభాగాలు లేని అఖండతత్త్వా నివి. ఏ అంటుసొంటులు లేనివాడవు. నిన్ను భావించటం, నిరూపించటం నాకు కూడా సాధ్యం కాని విషయం.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అదిగాక = అంతేకాకుండ; నిజరూపము = అసలుస్వరూపము(నీది); అనరాదు = అనుట యుక్తము కాదు; కల = స్వప్నము, అసత్యము; వంటిది = లాంటిది; ఐ = అయ్యి; బహు = అనేక; విధ = రకముల; దుఃఖము = దుఃఖములు కలది; ఐ = అయ్యి; విహీన = పూర్తిగాలేని; సంఙ్ఞానము = సరి యగు ఙ్ఞానము కలది; ఐ = అయ్యి; ఉన్న = ఉండునట్టి; జగమున్ = లోకమును; సత్ = సత్యము {సత్యము - సర్వకాలసర్వావస్తలందు వికారములు లేనిది, సత్తు}; సుఖ = నిరతిశయానందము; బోధ = ఙ్ఞానము {బోధ - పరమాత్మ స్వస్వరూపమై తెలిసి యుండుట, ఙ్ఞానము}; తనుడవు = దేహముగా కలవాడవు; ఐ = అయ్యి; తుదిలేక = అనంతమవు యై {తుదిలేక - ఆది (సృష్టి) స్థితి అంతము(లయము)లు లేకుండ, అనంతమై}; తనరు = వర్తించెడి; నీదు = నీ యొక్క; మాయ = నీ యందలి ప్రకృతి; చేన్ = వలన; పుట్టుచున్ = జనించుచు; మనుచున్ = వృద్ధిపొందుతు; లేకుండుచున్ = నశించుచు, లయించుచు; ఉన్న = ఉన్నట్టి; చందంబునన్ = విధముగ; ఉండుచుండు = తోచుచుండును; ఒకడవు = ఒంటరివి {ఒకడవు - సజాతీయ విజాతీయ స్వ గత బేధశూన్యుఁడవు, విష్ణువు}; ఆత్ముడవు = ఆత్మగా నుండువాడవు {ఆత్మ - అతతితత్తద్వస్తురూపేణ వ్యాప్నోతీత్యాత్మా ఆతసాతత్యగమనే (వ్యుత్పత్తి), సర్వ వస్తు నామ రూపములతో మరియు అందు అంతట నిండి యున్నట్టిది}; ఇతర = స్వేతర, తనకుభిన్నమైన; ఉపాధి = ఉపాధిత్రయము {ఉపాధిత్రయము - స్థూల సూక్ష్మ కారణోపాధులు}; శూన్యుండవు = లేనివాడవు; ఆద్యుండవు = ఆది(మూల)కారణుడవు {ఆద్యుడ - విశ్వ సృష్టి స్థితి లయములకు మూలకారణుడు, విష్ణువు}; అమృతుండవు = ముక్తిప్రదాతవు {అమృతుడు - మోక్షమును యిచ్చుట ద్వారా జననమరణ చక్రమునుండి విముక్తి కలిగించువాడు, విష్ణువు}; అక్షరుండవు = శాశ్వతుడవు {అక్షరుడు - శ్లో. క్షరస్సర్వాణిభూతాని కూటస్థోక్షర ఉచ్యతే (గీత), సర్వ భూతముల నాశము పిమ్మటను యుండువాడు అక్షరుడు, విష్ణువు}; అద్వయుండవును = రెండవవస్తువులేనివాడవు {అద్వయుడు - శ్రు. ఏకమేవాద్వితీయంబ్రహ్మ, ఒక్కడై ఉండి తను తప్పించి రెండవ వస్తువు (స్వేతరము) లేనివాడు పరబ్రహ్మ అనబడును, విష్ణువు};

స్వయంజ్యోతివి = స్వయంప్రకాశకుడవు {స్వయంజ్యోతి - తన వెలుగుచేతనే ప్రకాశించువాడు, విష్ణువు}; ఆపూర్ణుడవు = అఖండస్వరూపుడవు {ఆపూర్ణుడు - అంతట నిండియుండు వాడు, అఖండ స్వరూపుడు, విష్ణువు}; పురాణపురుషుడవు = ఆదిపురుషుడవు {పురాణపురుషుడు - సృష్టికి ఆది (ముందు)నుండి ఉన్నవాడు, విష్ణువు}; నితాంతసౌఖ్యనిధివి = నిత్యసౌఖ్యప్రదాతవు {నితాంతసౌఖ్యనిధి - నితాంత (క్షీణములేని) సౌఖ్య (ఆనందమునకు) నిధివి (స్థానమైనవాడు), విష్ణువు}; నిత్యసత్యమూర్తివి = శాశ్వతమైనసత్యస్వరూపుడవు {నిత్యసత్యమూర్తివి - నిత్య (శాశ్వతమైన) సత్య (సత్యమే) మూర్తి (తన స్వరూపైనవాడు), విష్ణువు}; నిరంజనుడవు = పరిశుద్ధుడవు {నిరంజనుడు - మచ్చలేనివాడు, పరిశుద్ధుడు}; ఈవు = నీవు; తలపన్ = ఇట్టివాడవనిఊహించుటకు; చనునె = సాధ్యపడునా, కాదు; నిన్ను = నిన్ను.
10-571 ఏకాదశేంద్రియాధీశులు చంద్రాదు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఏకాదశేంద్రియాధీశులు చంద్రాదు
  లేను ఫాలాక్షుండు నిట్లు సూడ
పదుమువ్వురము నెడపడక నింద్రియపాత్ర
  ముల నీపదాంభోజముల మరంద
మమృతంబుగాఁ ద్రావి యమరనేకైకేంద్రి
  యాభిమానులమయ్యు నతికృతార్థ
భావులమైతిమి పరగ సర్వేంద్రియ
  వ్యాప్తులు నీమీఁద వ్రాల్చి తిరుగు

తేటగీతి

గోపగోపికా జనముల గురువిశిష్ట
భాగ్యసంపదఁ దలపోసి ప్రస్తుతింప
నలవిగా దెవ్వరికి నైన అంబుజాక్ష
భక్తవత్సల సర్వేశ పరమపురుష.

iBAT సందర్భం

బ్రహ్మదేవుడు బాలకృష్ణునిలో పరమాత్మతత్త్వాన్ని దర్శించి తెలుపుకొంటూ ఇలా స్తుతిస్తు న్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

అయిదు జ్ఞానేంద్రియాలు, అయిదు కర్మేంద్రియాలు, మనస్సు, నేనూ, రుద్రుడూ మేము పదుమువ్వురము మా యింద్రియములనే పాత్రములతో నీ పాదపద్మాలలోని పూదేనె అనే అమృతాన్ని త్రావి, ఒక్కొక్క యింద్రియ విషయం పరితృప్తిని మాత్రమే పొందుతున్నాము. ఆ మాత్రానికే మాకు కృతార్థత కలుగుతున్నదనే భావంతో ప్రవర్తిస్తున్నాము. కానీ ఈ భూమిమీద గొల్లపల్లెలో తిరుగాడే గోవులు, గోపికలూ అన్ని యింద్రియాల కదలికలను నీమీదనే చక్కగా తప్పిపోకుండా నిలుపుకొని ఆనందమందుతూ ఉన్నారు. అట్టివారి భాగ్యసంపదను కొనియాడటం ఎవ్వరికీ సాధ్యం కాని పని. భక్తవత్సలా! సర్వేశా! పరమపురుషా! నీకు పడి పడి దండాలు పెడతాను.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఏకాదశేంద్రియ = ఏకదశేంద్రియములకు {ఏకదశేంద్రియములు - ఙ్ఞానేంద్రియములు (5) కర్మేంద్రియములు (5) మరియు మనస్సు మొత్తం (11)}; అధీశులు = అధిదేవతలు; చంద్ర = చంద్రుడు {చంద్రాదులు - 1చంద్రుడు మనసునకు, 2దిక్కులు చెవికి, 3గాలి చర్మమునకు, 4సూర్యుడు కంటికి, 5వరుణుడు నాలుకకు, 6అశ్వినులు ముక్కునకు, 7అగ్ని వాక్కునకు, 8దేవేంద్రుడు హస్తమునకు, 9విష్ణువు పాదమునకు, 10మృత్యువు గుదమునకు, 11ప్రజాపతి గుహ్యమునకు అధిదేవతలు}; ఆదులు = మున్నగువారు; ఏనున్ = బ్రహ్మదేవుడనునేను {బ్రహ్మ - బుద్ధీంద్రియమునకు అధిదేవత}; ఫాలాక్షుండును = పరమశివుడు {శివుడు - అహంకారేంద్రియమునకు అధిదేవత}; ఇట్లు = ఇలా; కూడన్ = కలుపుకొనినచో; పదమువ్వురము = పదముగ్గురము (13); ఎడపడక = ఎడతెగక; ఇంద్రియ = ఇంద్రియములు అనెడి; పాత్రములన్ = పాత్రల యందు; నీ = నీ యొక్క; పద = పాదములు అనెడి; అంభోజముల = పద్మము లందలి; మరంద = మకరందము అనెడి; అమృతంబున్ = అమృతమును (దుఃఖరహితస్థితి); కాన్ = ఐనట్లు; త్రావి = తాగి (స్వీకరించి); అమరన్ = ఒప్పియుండి; ఏకైక = ఒకే; ఇంద్రియ = ఇంద్రియములకు; అభిమానులము = అభిమానించువారము; అయ్యున్ = అయినప్పటికి; అతి = మిక్కిలి; కృతార్థ = ధన్యమైన; భావులము = కలిగినవారము; ఐతిమి = అయినాము; పరగన్ = ప్రసిద్ధముగా; సర్వ = ఎల్ల; ఇంద్రియ = ఇంద్రియముల యొక్క; వ్యాప్తులున్ = వర్తనలను; నీ = నీ; మీదన్ = అందే; వాల్చి = ఉంచి; తిరుగు = మెలగెడి.

గోప = యాదవులు, గొల్లలు; గోపిక = గోపికలు, గొల్లస్త్రీలు; జనముల = అందరి; గురు = గొప్ప; విశిష్ట = శ్రేష్ఠమైన; భాగ్య = అదృష్టము అనెడి; సంపద = కలిమి; తలపోసి = విచారించి; ప్రస్తుతింపన్ = స్తోత్రముచేయుటకు; అలవి = శక్యము; కాదు = కాదు; ఎవ్వరి = ఎవరి; కిన్ = కి; ఐనన్ = అయినప్పటికి; అంబుజాక్ష = పద్మాక్షా, కృష్ణా {అంబుజాక్షుడు - అంబుజము (పద్మము) వంటి అక్షుడు (కన్నులు కలవాడు), విష్ణువు}; భక్తవత్సల = కృష్ణ {భక్తవత్సలుడు - భక్తుల ఎడ వాత్సల్యము కలవాడు, విష్ణువు}; సర్వేశా = కృష్ణ {సర్వేశుడు - సర్వులకు నియామకుడు, విష్ణువు}; పరమపురుష = కృష్ణ {పరమపురుషుడు - పురుషులలో (కారణభూతులలో) ఉత్తముడు (మూలమైనవాడు), విష్ణువు}.
10-591 అఖిలజంతువులకు నాత్మవల్లభుఁడైన... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అఖిలజంతువులకు నాత్మవల్లభుఁడైన
  భంగి బిడ్డలు నిండ్లుఁ బసిడి మొదలు
వస్తువు లెవ్వియు వల్లభంబులు గావు
  సకలాత్మకుండైన జలజనేత్రుఁ
డఖిలజంతువులకు నాత్మఁ గావున ఘోష
  వాసులకెల్లను వల్లభత్వ
మునను మిక్కిలియొప్పె మూఁడు లోకములను
  హితము సేయఁగ జలజేక్షణుండు

ఆటవెలది

మాయతోడ మూర్తిమంతుఁడై యొప్పారుఁ
గలఁ డతండు నిఖిల గణములందు
భవతి ధాతువెట్లు భావార్థమై సర్వ
ధాతుగణమునందుఁ దనరు నెట్లు.

iBAT సందర్భం

గొల్లపిల్లలకు కనిపెంచిన తల్లిదండ్రులకంటె కన్నయ్య అంత ప్రేమపాత్రుడెలా అయ్యాడు అని పరీక్షిత్తు అడిగిన ప్రశ్నకు శుకమహర్షులవారు ఇలా సమాధాన మిచ్చారు

iBAT తాత్పర్యము

రాజా! మెలకువతో గమనిస్తే సృష్టిలో సర్వప్రాణులకు అన్నింటికంటె అత్యంతప్రియమైనది ‘తాను’, అంటే ఆత్మ. దానిముందు బిడ్డలు, ఇండ్లు, వాకిండ్లు, వస్తువులు, వాహనాలూ మొదలైనవన్నీ దిగ దుడుపే. ఇంక శ్రీహరి సకలప్రాణులకు ఆత్మ అయినవాడు. కాబట్టి గొల్లపిల్లలకు అతని తరువాతనే అందరూ, అన్నీ. ఆ పద్మనయనుడు మూడులోకాలకూ మేలు చేయగోరి మాయను ఆసరాగా చేసుకొని ఒక ఆకారాన్ని ధరించి దిగి వచ్చాడు. అతడు సర్వప్రాణులలోపలా బయటా అంతటా నిండి ఉన్నాడు. సంస్కృతంలో ‘భూ’ అనే ధాతువు ఉన్నది. దానికర్థం ‘ఉండటం’. ఉండటం అన్ని ధాతువులకు సంబంధించిన వ్యవహారమే కదా! ఆవిధంగా కృష్ణుడు అందరిలో అన్నింటిలో ఆత్మ అయి ఉన్నాడు కనుక అన్నింటికంటె, అందరికంటె ప్రియుడౌతున్నాడు
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అఖిల = సమస్తమైన; జంతువుల = ప్రాణుల; కున్ = కు; ఆత్మ = ఆత్మ; వల్లభము = అతిప్రియమైనది; ఐన = అయినట్టి; భంగిన్ = విధముగా; బిడ్డలున్ = పిల్లలు; ఇండ్లు = నివాసములు; పసిడి = బంగారము; మొదలు = మొదలగు; వస్తువులు = వస్తువులు; ఎవ్వియున్ = ఏవికూడ; వల్లభంబులు = ప్రియతరములు; కావు = కావు; సకల = సమస్తమును; ఆత్మకుండు = తనరూపముగకలవాడు; ఐన = అయినట్టి; జలజనేత్రుడు = కృష్ణుడు {జలజనేత్రుడు - జలజము (పద్మము)ల వంటి నేత్రుడు (కళ్ళు కల వాడు), విష్ణువు};

మాయ = ప్రకృతి; తోడన్ = తోకూడి; మూర్తిమంతుడు = దేహధారి; ఐ = అయ్యి; ఒప్పారు = అతిశయించును; కలడు = ఉన్నాడు; అతండు = అతను; నిఖిల = ఎల్ల; గణములు = జీవజాలము; అందున్ = లోను; భవతిధాతువు = భూధాతువు (సంస్కృతమున); ఎట్లు = ఎలా ఐతే; భావ = క్రియావాచ్యమైన; అర్థము = అర్థముకలది; ఐ = అయ్యి; సర్వ = సమస్తమైన {ధాతుగణము - భ్వాది, అదాది, జుహోత్యాది దివాది సునోత్యాది తుదాది రుధాది తనోత్యాది క్రాది చురాది}; ధాతు = ధాతువుల; గణమున్ = సమూహమున; అందున్ = కును; తనరు = అతిశయించును; అట్లు = ఆ విధముగనే.
10-596 నిఖిలపావనమైన నీ కీర్తి పాడుచు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
నిఖిలపావనమైన నీ కీర్తి పాడుచు
  నీ తుమ్మెదలు వెంట నేఁగు దెంచె
నడవిలో గూఢుండవైన యీశుఁడవని
  ముసరి కొల్వఁగ వచ్చె మునిగణంబు
నీలాంబరము తోడ నీవు జీమూతమ
  వని నీలకంఠంబు లాడఁదొడఁగె
ప్రియముతోఁ జూచు గోపికల చందంబున
  నిను జూచె నదె హరిణీచయంబు

ఆటవెలది

నీవు విందవనుచు నిర్మలసూక్తులు
పలుకుచున్న విచటఁ బరభృతములు
నేడు విపినచరులు నీవు విచ్చేసిన
ధన్యులైరి గాదె తలఁచి చూడ.

iBAT సందర్భం

బాల్యంలో ఒకనాడు కృష్ణుడు అన్న అవతార తత్వాన్ని పేర్కొంటూ ఇలా అన్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

అన్నా! అన్నా! చూడు చూడు. నీకీర్తి సర్వాన్నీ పావనం చేస్తుందని ప్రకటిస్తూ తుమ్మెదలు మనోహరనాదం చేస్తూ నీవెంటబడి వస్తున్నాయి. అడవిలో గుట్టుగా తిరుగుతున్న పరమాత్ముడవని కనిపెట్టి మునులు గుంపులు గుంపులుగా నిన్ను కొల్వటానికి వస్తున్నారు. నీలవర్ణం వస్త్రం కట్టుకొని తిరుగుతూ ఉంటే కారుమబ్బు అనుకొని నెమళ్ళు నాట్యమాడుతూ మురిసిపోతున్నాయి. ప్రియంతో నిన్ను చూచి పరవశించిపోయే గోపికలలాగా ఆడులేళ్ళు రెప్పవేయకుండా నిన్ను గుడ్లప్పగించి చూస్తున్నాయి. కోకిలలు, మాయిండ్లకు గొప్ప అతిథి వచ్చాడని ఆనందిస్తూ కమ్మని కూతలతో నీకు స్వాగతం పలుకుతున్నాయి. వనంలో తిరుగాడే ప్రాణులన్నీ నీరాకవలన ధన్యమై మురిసిపోతున్నాయి.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
నిఖిల = సర్వమును; పావనము = పరిశుద్ధముగా చేయునది; ఐన = అయిన; నీ = నీ యొక్క; కీర్తిన్ = యశస్సును; పాడుచున్ = కీర్తించుచు; ఈ = ఈ; తుమ్మెదలు = తుమ్మెదలు; వెంటన్ = కూడా; ఏగుదెంచెన్ = వచ్చినవి; అడవి = అరణ్యము; లోన్ = అందు; గూఢుండవు = రహస్యముగా మెలగువాడవు; ఐన = అయిన; ఈశుడవు = భగవంతుడవు; అని = అని; ముసరి = మూగి; కొల్వగన్ = సేవించుటకు; వచ్చెన్ = వచ్చినవి; ముని = ఋషుల; గణంబున్ = అందరును; నీల = నల్లని; అంబరము = బట్టల; తోడి = తోనున్న; నీవు = నీవు; జీమూతమవు = మేఘమవు; అని = అని; నీలకంఠంబులు = నెమళ్ళు; ఆడన్ = నాట్యము చేయుటను; తొడగెన్ = ఆరంభించినవి; ప్రియము = ఇష్టము; తోన్ = తోటి; చూచు = చూసెడి; గోపికల = గొల్లపడుచుల; చందంబునన్ = పగిదిని; నినున్ = నిన్ను; చూచెన్ = చూచుచున్నవి; అదె = అదిగో; హరిణీ = ఆడుజింకల; చయంబు = సమూహము.

నీవున్ = నీవు; విందవు = చుట్టమవు; అనుచున్ = అనుచు; నిర్మల = శుద్ధమైన; సూక్తులున్ = మంచిమాటలను; పలుకుచున్నవి = పలుకుచున్నవి; ఇచటన్ = ఇక్కడ; పరభృతములు = కోయిలలు; నేడు = ఇవాళ; విపినచరులు = అడవిలోసంచరించెడివారు; నీవున్ = నీవు; విచ్చేసినన్ = రాగా; ధన్యులు = కృతార్థులు; ఐరి = అయినారు; కదే = కదా, అవును; తలచి = విచారించి; చూడన్ = చూసినచో.
10-599 నీపాదములు సోకి నేఁడు వీరుత్తృణ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
నీపాదములు సోకి నేఁడు వీరుత్తృణ
  పుంజంబుతో భూమి పుణ్యయయ్యె
నీనఖంబులు దాఁకి నేఁడు నానాలతా
  తరుసంఘములు కృతార్థంబులయ్యె
నీకృపాదృష్టిచే నేఁడు నదీశైల
  ఖగమృగంబులు దివ్యకాంతిఁ జెందె
నీపెన్నురము మోవ నేఁడు గోపాంగనా
  జనముల పుట్టువు సఫలమయ్యె

ఆటవెలది

నని యరణ్యభూమి నంకించి పసులును
మిత్రజనులు దాను మేపుచుండి
నలినలోచనుండు నదులందు గిరులందు
సంతసంబు మెఱయ సంచరించె.

iBAT సందర్భం

బలరామకృష్ణులు వనంలో తిరుగుతూ ఒకరినొకరితో మాట్లాడుకొంటున్నారు. అన్నతో కన్నయ్య ఆ వనంలోని అందాలన్నీ పులకించిపోతున్నాయని చెప్తున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

అన్నా! నీపాదాలు తాకటంవలన ఈ పొదలు, పచ్చికబయళ్ళూ గల నేల పులకించిపోతున్నది. నీగోళ్ళు తాకటంవలన పూలతీగలూ, పండ్లచెట్లూ కృతార్థములయ్యాయి. నీవు కృపతో కన్నులు విప్పారజేసి చూస్తుంటే నదులకూ, కొండలకూ దివ్యకాంతి అలవడినది. నీవిశాలమైన రొమ్మును కౌగి లించుకొని గోపాలకులూ, గొల్లభామలూ జన్మసాఫల్యం పొందారు.

అని అన్నతో హాయిగా ముచ్చటలాడుతూ కన్నయ్య పశువులను మేపుతూ నదులలో కొండలలో ఎగురుతూ దూకుతూ గంతులు వేస్తూ సంచరించారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
నీ = నీ యొక్క; పాదములున్ = అడుగులు; సోకి = తగిలి; నేడు = ఇవాళ; నీరును = జలము; తృణ = గడ్డి; పుంజంబు = దుబ్బుల; తోన్ = తోపాటు; భూమి = నేల; పుణ్య = పుణ్యవంతమైనది; అయ్యెన్ = అయినది; నీ = నీ యొక్క; నఖంబులున్ = గోర్లు; తాకి = తగిలి; నేడు = ఇవాళ; నానా = అనేక రకముల; లతా = తీగలు; తరు = చెట్ల; సంఘంబులున్ = సమూహములు; కృతార్థంబులు = ధన్యములు; అయ్యెన్ = అయినవి; నీ = నీ యొక్క; కృపా = దయతోకూడిన; దృష్టి = చూపుల; చేన్ = వలన; నేడు = ఇవాళ; నదీ = నదులు; శైల = కొండలు; ఖగ = పక్షులు; మృగంబులున్ = జంతువులు; దివ్య = గొప్ప; కాంతిన్ = ప్రకాశమును; అందెన్ = పొందినవి; నీ = నీ యొక్క; పెన్ = పెద్ద; ఉరము = వక్షస్థలము; మోవన్ = తగులగా; నేడు = ఇవాళ; గోపాంగనా = గోపికాస్త్రీలు; జనముల = సమూహముల; పుట్టువు = జన్మము; సఫలము = ధన్యమైనది; అయ్యెన్ = అయినది; అని = అని.

అరణ్య = అటవీ; భూమిన్ = ప్రదేశమును; అంకించి = పొగిడి; పసులును = ఆవులు; మిత్ర = స్నేహితుల; జనులున్ = సమూహము; తాను = అతను; మేపుచుండి = కాచుచుండి; నళినలోచనుండు = శ్రీకృష్ణుడు {నళినలోచనుడు - నళినము (పద్మముల) వంటి లోచనుడు (కన్నులుగలవాడు), విష్ణువు}; నదులు = ఏరులు; అందున్ = లోను; గిరులు = కొండల; అందున్ = లోను; సంతసంబు = సంతోషము; మెఱయన్ = ప్రకాశింపగా; సంచరించెన్ = మెలగెను.
10-602 ఒకచోట మత్తాలియూధంబు ఝుమ్మని... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఒకచోట మత్తాలియూధంబు ఝుమ్మని
  మ్రోయంగ ఝుమ్మని మ్రోయుచుండు
నొకచోటఁ గలహంసయూథంబు కూడి కేం
  కృతులు సేయంగఁ గేంకృతులు సేయు
నొకచోట మదకేకి యూథంబులాడంగ
  హస్తాబ్జములు ద్రిప్పి యాడఁ దొడఁగు
నొకచోట వనగజయూథంబు నడవంగ
  నయముతో మెల్లన నడవఁ జొచ్చుఁ

ఆటవెలది

గ్రౌంచచక్రముఖర ఖగము లొక్కకచోటఁ
బలుకవానియట్ల పలుకుఁ గదిసి
పులుల సింహములను బొడగని యొకచోటఁ
బఱచు మృగములందుఁ దఱచుగూడి.

iBAT సందర్భం

కన్నయ్య గోపబాలురు వనంలో చూస్తున్న అందచందాలను తన , వానిని తన నడకలలో, మాటలలో, ప్రవర్తనలో చూపిస్తున్నాడు చూడండి.

iBAT తాత్పర్యము

పూదేనలు త్రావి ఒడ లెరుగకుండా ఊగిపోయే తుమ్మెదలగుంపులు జుమ్మంటూ నాదం చేస్తూ ఉంటే. కృష్ణుడు అచ్చువానిలాగానే జుమ్మంటూ నాదం చేస్తున్నాడు. కలహంసలు కమనీయంగా క్రేంకారావాలు చేస్తుంటే ఆ మనోహరనాదాలను అనుకరిస్తున్నాడు. మత్తెక్కిన నెమళ్ళగుంపులు నాట్యమాడుతూ ఉంటే వానికంటే అందంగా గంతులు వేస్తున్నాడు. మదగజాలు మందగమనంతో అడుగుతీసి అడుగు వేస్తుంటే ఆ నడక అందచందాలు అవి తన దగ్గరనే నేర్చుకొన్నాయా అన్నట్లు అడుగులు వేస్తున్నాడు. వింతవింత పక్షి కూతలన్నింటినీ అనుకరిస్తున్నాడు. పులులు సింహాలూ పరుగులు తీస్తుంటే వానిని తరుముకొంటూ తాను కూడా వానిలో కలసిపోతున్నారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఒక = ఒకానొక; చోటన్ = స్థలమునందు; మత్త = మదించిన; ఆళి = తుమ్మెదల; యూధంబు = సమూహము; జుమ్మ్ = జుమ్మ్; అని = అనుచు; మ్రోయంగన్ = ధ్వని చేయుచుండగా; జుమ్మ్ = జుమ్మ్; అని = అనుచు; మ్రోయుచుండున్ = ధ్వని చేయుచుండును; ఒక = ఒకానొక; చోటన్ = స్థలమునందు; కలహంస = శ్రేష్ఠమైన హంసల; యూధంబున్ = సమూహములుగా; కూడి = కూడి; కేంకృతులు = కేం అనెడి ధ్వనులు; చేయంగన్ = చేయుచుండగా; కేంకృతులు = కేం అనెడి ధ్వనులు; చేయున్ = చేయును; ఒక = ఒకానొక; చోటన్ = ప్రదేశమునందు; మద = మదించిన; కేకి = నెమళ్ళ; యూధంబులున్ = సమూహములు; ఆడంగన్ = నాట్యముచేయుచుండగా; హస్త = చేతులు అనెడి; అబ్జములున్ = పద్మములను; త్రిప్పి = ఆడించి; ఆడన్ = నాట్యమాడ; తొడగెన్ = మొదలిడును; ఒక = ఒకానొక; చోటన్ = స్థలమునందు; వన = అడవి; గజ = ఏనుగుల; యూధంబున్ = సమూహము; నడవంగన్ = నడచుచుండగా; నయము = మృదుత్వము; తోన్ = తోటి; మెల్లన = మెల్లగా; నడవన్ = నడచుట; చొచ్చున్ = ఆరంభించును.

క్రౌంచ = క్రౌంచ పక్షలు; చక్ర = చక్రవాక పక్షులు; ముఖర = మున్నగునవి; ఖగములు = పక్షులు; ఒక్కొక్క = ఒక్కొక్క; చోటన్ = చోట; పలుకన్ = కూయుచుండగా; వాని = వాటి; అట్లన్ = వలెనె; పలుకున్ = కూయును; కదిసి = చేరి; పులుల = పెద్ద పులుల; సింహములను = సింహములను; పొడగని = కనుగొని; ఒక = ఒకానొక; చోటన్ = ప్రాంతమున; పఱచు = పరుగెట్టును; మృగముల్ = జంతువుల; అందున్ = తోటి; తఱచున్ = పలుమారు; కూడి = కలసి.
10-607 వేదాంతవీథుల విహరించు విన్నాణి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
వేదాంతవీథుల విహరించు విన్నాణి
  విహరించుఁ గాంతారవీథులందు
ఫణిరాజు శయ్యపైఁ బవళించు సుఖభోగి
  పల్లవశయ్యలఁ బవ్వళించు
గురుయోగిమానసగుహలఁ గ్రుమ్మరుమేటి
  గ్రుమ్మరు నద్రీంద్ర గుహలలోనఁ
గమలతోడఁ బెనంగి కడు డయ్యు చతురుఁడా
  భీరజనులతోడఁ బెనఁగిడయ్యు

ఆటవెలది

నఖిలలోకములకు నాశ్రయుండగు ధీరుఁ
డలసి తరులనీడ నాశ్రయించు
యాగభాగచయము లాహరించు మహాత్ముఁ
డడవిలోని ఫలము లాహరించు.

iBAT సందర్భం

ఆ పరమాత్ముడు చిన్ని కన్నయ్యలా ప్రవర్తించే చిన్నెలు. ఆయన మహత్త్వం రెండూ వివరిస్తున్నారు. పోతనమహాకవి.

iBAT తాత్పర్యము

పరమాత్ముడు పసిపాపడై తిరుగుతూ ఉంటే కనుగొని జనులందరూ ఆనందసాగరంలో మునకలు వేస్తున్నారు. వేదాంతవీధులలో ఎక్కడో ఎవరికీ అందనంత ఎత్తున విహరించే ఆ స్వామి అడవిదారులలో తిరుగుతూ ఆడుకొంటున్నారు. పాలకడలిలో శేషతల్పాన యోగనిద్రలో ఉండే ప్రభువు చిగుళ్ళపాన్పులమీద శయనిస్తున్నారు. గొప్పయోగుల మనస్సు గుహలలో గుట్టుగా సంచరించే మేటి కొండగుహలలో తిరుగుతూ మురిసిపోతున్నాడు. లక్ష్మీదేవితో నిరంతరము ఆడుకొని ఆనందించే స్వామి గొల్లభామలతో, గొల్లపిల్లలతో ఆడి యాడి సొలసి కునుకు తీస్తున్నారు. సర్వమునకు ఆశ్రయమైన భగవంతుడు చెట్లనీడను ఆశ్రయించి వానికి ప్రమోదం కలిగిస్తున్నాడు. మహాయజ్ఞాలలో మహామంత్రాలతో పవిత్రమైన హెూమభాగాలను పుచ్చుకొనే స్వామి అడవిలోని చెట్ల పండ్లు తనంతట తాను కోసుకొని తింటున్నాడు
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
వేదాంత = ఉపనిషత్తు లందు చెప్పబడెడి {వేదాంతవీధులు - శో. బ్రహ్మానారాయణః శివశ్చ నారాయణః శక్రశ్చ నారాయణః సర్వం నారాయణః నిష్కళంకో నిరంజనో నిర్వికారో నిరాకారో శుద్ధై కో నారాయణఃనద్వితీయోస్థి (నారయణోపనిషత్తు) వంటి ప్రతిపాదనల మార్గములు}; వీధులన్ = మార్గములందు; విహరించు = సంచరించెడి; విన్నాణి = బహునేర్పరి; విహరించున్ = తిరుగును; కాంతార = అటవీ; వీధుల్ = దారుల; అందున్ = లో; ఫణిరాజ = ఆదిశేషుడు అనెడి; శయ్య = పాన్పు; పై = మీద; పవ్వళించు = పడుకొనెడి; సుఖ = సుఖమును; భోగి = అనుభవించెడి భోగ పురుషుడు; పల్లవ = చిగురుటాకుల; శయ్యలన్ = పక్కలమీద; పవ్వళించున్ = పడుకొనును; గురు = గొప్ప, త్రిలోకాచార్యులైన; యోగి = నారదాది మహర్షుల; మానస = మనసులు అనెడి; గుహలన్ = గుహలలో; క్రుమ్మరు = సంచరించెడి; మేటి = అతి గొప్పవాడు; క్రుమ్మరు = మెలగును; అద్రీంద్ర = గొప్పపర్వతముల; గుహల = గుహల; లోనన్ = అందు; కమల = చిఛ్చక్తి యైన లక్ష్మీదేవి; తోడన్ = తోటి; పెనంగి = కూడి; కడు = మిక్కిలి; డయ్యు = అలసెడి; చతురుడు = నేర్పరి; ఆభీర = గొల్ల; జనుల = వారి; తోడన్ = తోటి; పెనగి = కలసితిరిగి; డయ్యున్ = అలసిపోవును; అఖిల = సమస్తమైన చతుర్దశ.

లోకముల్ = లోకముల; కున్ = కు; ఆశ్రయుండు = శరణ మిచ్చెడి వాడు; అగు = ఐన; ధీరుడు = ధైర్యశాలి; అలసి = బడలిక పొంది; తరుల = చెట్ల; నీడన్ = నీడను; ఆశ్రయించున్ = చేరును; యాగభాగ = హవిర్భాగములు; చయమున్ = అన్నిటిని; ఆహరించు = గ్రహించెడి; మహాత్ముడు = పరమాత్ముడు; అడవి = అరణ్యము; లోని = అందలి; ఫలములు = పండ్లను; ఆహరించు = తినును.
10-609 అలసినచోఁ గొంద ఱతిమోదమున వీపు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అలసినచోఁ గొంద ఱతిమోదమున వీపు
  లెక్కించుకొని పోదురేపు మెఱసి
సొలసి నిద్రించినచో నూరుతల్పంబు
  లిడుదురు కొందఱు హితవు గలిగి
చెమరించి యున్నచోఁ జిగురుటాకులఁ గొంద
  ఱొయ్యన విసరుదు రుత్సహించి
దవ్వేగి నిలుచుచోఁ దడయక కొందఱు
  పదము లొత్తుదు రతిబాంధవమున

ఆటవెలది

గోపవరులు మఱియుఁ గొందరు ప్రియమున
మాధవునకుఁ బెక్కుమార్గములను
బనులు చేసి రెల్ల భవములఁ జేసిన
పాపసంచయములు భస్మములుగ.

iBAT సందర్భం

పరమాత్ముడు కన్నయ్యగా గోపబాలులతో ఆడిపాడి అలసిసొలసి వారితో సేవలందుకొంటున్న వైనాన్ని కళ్ళకు కట్టినట్టు వర్ణించారు పోతన మహాకవి.

iBAT తాత్పర్యము

కన్నయ్య ఒక్కొక్కప్పుడు అలసిపోయిట్లు అభినయిస్తూ ఉంటాడు. అప్పుడు చెలికాండ్రు అతనిని వీపుమీద ఎక్కించుకొని పోవటానికి పోటీపడుతూ ఉంటారు. సొలసి నిద్రపోతూ ఉంటాడు. గోపబాలురు తమ ఒడిలో పెట్టుకొని జోకొడుతూ ఉంటారు. మొగం మీద చిరుచెమటబిందువులు కన్పట్టినంతనే చిగురుటాకులతో వీవనలు చేసి విసరుతూ ఉంటారు. ఆటగా బాగా దూరం పోయి నిలుచుంటే చెలిమితో పరుగెత్తుకొంటూ పోయి కాళ్ళు ఒత్తుతూ ఉంటారు. ఈవిధంగా గోపబాలురందరూ ఏదో ఒక విధమైన సేవ చేసి ఎన్ని జన్మలనుండియో వచ్చి వడిన పాపరాశులన్నింటినీ భస్మం చేసివేస్తూ ఉంటారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అలసినచోన్ = అలసిపోయినప్పుడు; కొందఱు = కొంతమంది; అతి = మిక్కిలి; మోదమునన్ = సంతోషముతో; వీపుల్ = వీపులమీద; ఎక్కించుకొని = కూర్చుండబెట్టుకొని; పోదురు = తీసికొని వెళ్ళెదరు; ఏపు = శక్తి; మెఱసి = చూపి; సొలసి = బడలిక పొంది; నిద్రించినచోన్ = నిద్రపోవునప్పుడు; ఊరు = తొడలనెడి; తల్పంబులు = పాన్పులను; ఇడుదురు = ఇచ్చెదరు; కొందఱు = కొంతమంది; హితవు = ఇష్టము; కలిగి = కలిగి; చెమరించి = చెమటపట్టి; ఉన్నచోన్ = ఉన్నట్లయిన ఎడల; చిగురుటాకులన్ = లేత ఆకులతో; కొందఱు = కొంతమంది; ఒయ్యన్ = గట్టిగా; విసరుదురు = విసురుతారు; ఉత్సహించి = ఉత్సాహముతో; దవ్వు = దూరము; ఏగి = వెళ్ళి; నిలుచుచోన్ = ఆగినప్పుడు; తడయక = వెనుదీయక; కొందఱు = కొంతమంది; పదములు = కాళ్ళు; ఒత్తుదురు = వత్తెదరు; అతి = మిక్కిలి; బాంధవమునన్ = చనువుతో.

గోప = యాదవ; వరులు = శ్రేష్ఠులు; మఱియున్ = ఇంకను; కొందఱు = కొంతమంది; ప్రియమునన్ = ప్రేమతో; మాధవున్ = కృష్ణున {మాధవుడు - మాధవి యొక్క భర్త, విష్ణువు}; కున్ = కు; పెక్కు = అనేకమైన; మార్గములను = రకములుగా; పనులు = ఉపచారములను; చేసిరి = చేసిరి; ఎల్ల = అన్ని (ఇదివరకు ఎత్తిన); భవములన్ = జన్మలందు; చేసిన = చేసినట్టి; పాప = పాపములు; సంచయములు = కూడబెట్టుకొన్నవి; భస్మములు = బూడిదలు; కన్ = అగునట్లు.
10-630 ఒకనాడు బలభద్రుఁ డొక్కఁడు రాకుండ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఒకనాడు బలభద్రుఁ డొక్కఁడు రాకుండ
  గోపాలకులు దానుగూడి కృష్ణుఁ
డడవికిఁ జని యెండ నాగోవులును గోప
  కులు నీరుపట్టునఁ గుంది డస్సి
కాళిందిలో విషకలితతోయముఁ ద్రావి
  ప్రాణానిలంబులు పాసిపడిన
యోగీశ్వరుండు యోగివంద్యుఁడు కృష్ణుఁ
  డీక్షణామృతధార లెలమిఁ గురిసి

ఆటవెలది

పశుల గోపకులను బ్రదికించె మరలంగ
వారు తమకుఁ గృష్ణువలన మరల
బ్రదుకు గలిగె నంచు భావించి సంతుష్ట
మానసములఁ జనిరి మానవేంద్ర!

iBAT సందర్భం

శ్రీకృష్ణపరమాత్మ దివ్యలక్షణాలు భాగవతం అనేక సందర్భాలలో వివరించి చెప్పింది. అందులో ఒక ఘట్టం ఇదిగో.

iBAT తాత్పర్యము

పరీక్షిన్మహారాజా! ఒకనాడు కృష్ణుడు అన్నను కలుపుకోకుండా గోపాలకులను కలుపుకొని అడవికి పోయాడు. కొంతసేపునకు వారికి దాహం వేసింది. ఆవులూ, దూడలూ దాహం వేయగా దగ్గరలో ఉన్న మడుగు కాళిందిలో నీరు ఆబగా త్రాగారు. ఆనీరంతా విషమయం. త్రాగిన వారందరూ ప్రాణాలు కోల్పోయారు. అపుడు యోగీశ్వరులకు ఈశ్వరుడు, యోగులందరి నమస్కారాలందుకొనేవాడూ అయిన కృష్ణుడు చూపుల తోనే అమృతధారలను కురిసి పసులను, గోపకులను బ్రదికించాడు. వారందరూ కృష్ణుడే మాకు పునర్జన్మ నిచ్చాడని ఆనందంతో కేరింతలు కొట్టుకొంటూ ఇళ్ళకు చేరుకొన్నారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఒక = ఒకానొక; నాడు = దినమున; బలభద్రుడు = బలరాముడు; ఒక్కడు = మాత్రము; రాకుండన్ = రాకుండగా; గోపాలకులున్ = యాదవులు; తానున్ = అతను; కూడి = కలిసి; కృష్ణుడు = కృష్ణుడు; అడవి = అడవి; కిన్ = కి; చని = వెళ్ళి; ఎండన్ = ఎండలో; ఆ = ఆ; గోవులును = పశువులు; గోపకులున్ = యాదవులు; నీరుపట్టునన్ = దాహముతో; కుంది = కుంగిపోయి; డస్సి = బడలిక చెంది; కాళింది = యమున; లోన్ = అందు; విష = విషముతో; కలిత = కూడిన; తోయమున్ = నీటిని; త్రావి = తాగి; ప్రాణానిలంబులున్ = ప్రాణవాయువులు; పాసి = పోయి; పడినన్ = పడిపోగా; యోగి = యోగులలో; ఈశ్వర = శ్రేష్ఠులకు; ఈశుండు = ప్రభువు; యోగి = యోగులచే; వంద్యుడు = స్తుతింపబడువాడు; కృష్ణుడు = కృష్ణుడు; ఈక్షణ = చూపులు అనెడి; అమృత = అమృతపు; ధారలు = జల్లులు; ఎలమిన్ = ప్రేమతో; కురిసి = కురిపించి;

పశులన్ = పశువులను; గోపకులనున్ = గొల్లవాండ్రను; బ్రతికించె = జీవింపజేసెను; మరలంగ = తిరిగి; వారున్ = వారుకూడ; తమ = వారల; కున్ = కు; కృష్ణు = కృష్ణుని; వలన = వలన; మరలన్ = మళ్ళీ; బ్రతుకు = జీవితము; కలిగెన్ = కలిగినది; అంచున్ = అని; భావించి = తలచుకొని; సంతుష్ట = సంతోషించిన; మానసములన్ = మనసులతో; చనిరి = వెళ్ళిరి; మానవేంద్రా = రాజా {మానవేంద్రుడు - మానవులకు ప్రభువు, రాజు}.
10-635 మానవేశ్వర! యొక్క మడుగు కాళిందిలో... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
మానవేశ్వర! యొక్క మడుగు కాళిందిలో
  గలదది యెప్పుడుఁ గాళియాహి
విషవహ్నిశిఖలచే వేఁచుచుండును మీఁదఁ
  బఱతెంచినంతన పక్షులైనఁ
బడి మ్రగ్గునందుఁ దద్భంగశీకరయుక్త
  పవనంబు సోఁకినఁ బ్రాణు లెవ్వి
యైన నప్పుడ చచ్చునట్టి యా మడుగులో
  నుదకంబు పొంగుచు నుడుకుచుండఁ

తేటగీతి

జూచి వెఱగంది కుజనుల స్రుక్కఁజేయ
నవతరించిన బలువీరుఁ డాగ్రహించి
భుజగవిషవహ్నిదోషంబు పొలియఁజేసి
సుజలం గావించి యానదిఁ జూతుననుచు.

iBAT సందర్భం

కృష్ణయ్య లీలలలో కాళీయమర్దనం ఒక గొప్ప లీల. ఆ లీలకు భూమిక అయిన పద్యాన్ని గమనిద్దాం.

iBAT తాత్పర్యము

రాజా! యమునానదిలో ఒక మడుగు ఉన్నది. అందులో కాళియు డనే ఒక మహాసర్పం ఉండేది. అది తన విషం మంటలతో మడుగును ఉడకబెడుతూ ఉండేది. దానిపై భాగంలో మింట ఎగిరే పక్షులు కూడా ఆ వేడికి తట్టుకోలేక మాడి బూడిద అయ్యేవి. ఆ అడుగు అలలమీది నుంచి వచ్చే గాలి మేనికి తాకితే చాలు, ఏ ప్రాణి అయినా ప్రాణాలు కోల్పోవలసిందే. ఆ మడుగులో నీరు ఎల్లప్పుడూ ఎసరులాగా కళపెళా ఉడికిపోతూ ఉండేది. ఆ వింతను చూచి ఆశ్చర్యపడి, దుష్టులను త్రుంచడానికి అవతరించిన మహావీరుడు కృష్ణునికి కోపం వచ్చింది. ఈ పాము విషాన్ని రూపుమాపి, ఈ నదిని సుజలగా చేస్తానని సంభావించాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
మానవేశ్వరా = రాజా {మానవేశ్వరుడు - మానవులకు ప్రభువు, రాజు}; ఒక్క = ఒకానొక; మడుగు = మడుగు {మడుగు - ఏటిలో లోతైన నిడుపాటి ప్రాంతము, హ్రదము}; కాళింది = యమునానది; లోన్ = అందు; కలదు = ఉన్నది; అది = ఆ మడుగు; ఎప్పుడున్ = ఎల్లప్పుడు; కాళియ = కాళియుడు అనెడి; అహి = పాము యొక్క; విష = విషపు; అగ్ని = అగ్ని; శిఖల = జ్వాలల; చేన్ = చేత; వేచుచుండును = తపించిపోతుండును; మీదన్ = పైన; పఱతెంచి = వెళ్ళిన; అంతనన్ = మాత్రముచేతనే; పక్షులు = పక్షులు; ఐనన్ = అయినను; పడి = పడిపోయి; మ్రగ్గును = చచ్చిపోవును; అందున్ = ఆ మడుగునందు; తత్ = ఆ మడుగు యొక్క; భంగ = అలల వలని; శీకర = తుపుంరులతో; యుక్త = కూడినట్టి; పవనంబు = గాలి; సోకినన్ = తగులగానే; ప్రాణులు = జంతువులు; ఎవ్వి = ఏవి; ఐనన్ = అయినను; అప్పుడ = అప్పుడే; చచ్చున్ = చనిపోవును; అట్టి = అటువంటి; ఆ = ఆ; మడుగు = మడుగు; లోన్ = అందలి; ఉదకంబు = నీరు; పొంగుచున్ = ఉబుకుచు; ఉడుకుచున్ = తెర్లుతు; ఉండున్ = ఉండును; చూచి = అది చూసి.

వెఱగంది = ఆశ్చర్యపడి; కుజనులన్ = దుష్టులను; స్రుక్కజేయ = అణచివేయుటకు; అవతరించిన = పుట్టినట్టి; బలువీరుడు = బలమైన శౌర్యము కలవాడు; ఆగ్రహించి = కోపించి; భుజగ = కాళియసర్పము యొక్క; విష = విషపు; వహ్ని = అగ్ని వలని; దోషంబున్ = కల్మషమును; పొలియజేసి = పోగొట్టి; సుజలన్ = మంచినీరు కలది; కావించి = చేసి; ఆ = ఆ యొక్క; నదిన్ = నదిని; చూతున్ = కాపాడెదను; అనుచున్ = అనుచు.
10-652 ఎదురువచ్చినఁ జాల నెదురుగాఁ జనుదెంతు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఎదురువచ్చినఁ జాల నెదురుగాఁ జనుదెంతు
  వెదురువచ్చిన నేఁడదేల రావు
చూచినఁ గృపతోడఁ జూచుచుందువు నీవు
  సూచినఁ గనువిచ్చి చూడవేలఁ
డాసిన నఱలేక డాయంగ వత్తువు
  డాసిన నేటికి డాయ విచటఁ
జీరిన వో యని చెలరేగి పలుకుదు
  విదియేమి సీరిన నెఱుగకుంట

ఆటవెలది

తలఁపు సేయునంతఁ దలపోయుచుందువు
తలఁపు సేయ నేఁడు తలఁపవకట
యనుచు భక్తివివశులాడెడి కైవడి
వ్రేత లెల్ల నాడి వివశలైరి.

iBAT సందర్భం

లీలామానుష విగ్రహుడు విలాసంగా కాళీయునికి చిక్కినట్లుగా నటించాడు. స్వామి శక్తిసంపదను సరిగా అర్ధం చేసుకోలేని గోపభామలు ఇలా ఆక్రోశిస్తున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

ఒరే! నాయనా! మేము ఎదురుగా వస్తుంటే చెంగుచెంగున దూకుకొంటూ ఎదురువచ్చేవాడవు. ఈ రోజు రాలేదేమి? చూస్తే కృప అనే అమృతరసం చిప్పిలినట్లుగా చూసేవాడవు. ఇప్పుడు మమ్ములను కనువిచ్చి చూడవేమి? అల్లంతదూరంలో ఉండగానే వచ్చి ఒడులలో వ్రాలేవాడవు. ఇప్పుడు ఇంత దగ్గరగా వచ్చినా దగ్గరకు రావేమి? కృష్ణా! అని చిన్నగా పిలిస్తే చాలు గొంతెత్తి ‘ఓయ్’ అని పలికేవాడవు. ఇప్పుడు ఎంతగా పిలిచినా ఏమీ తెలియని వాడిలాగా ఉండిపోయావు. మేము మనస్సులో తలచినా నీవు మమ్ములను తలచుకొంటూ మాకు ఆనంద మందించేవాడవు. ఈరోజు మమ్ములను తలపవేమి? అంటూ ఆ గోప భామలందరూ ఒడళ్ళెరుగకుండా భక్తికి వశమై పోయి అరుస్తూ ఉండి పోయారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఎదురువచ్చినన్ = ఎదురైతే; చాలన్ = మిక్కిలిగా; ఎదురుగా = ముందుకు; చనుదెంతు = వచ్చెదవు; ఎదురు = ఎదురుగా; వచ్చినన్ = వచ్చినప్పటికి; నేడు = ఇవాళ; అది = అదే; ఏల = ఎందుకు; రావు = రావటం లేదు; చూచినన్ = నిన్నుచూసినచో; కృప = దయాదృష్ణి; తోడన్ = తోటి; చూచుచుందువు = చూసెదవు; నీవు = నీవు; చూచినన్ = ఎంతచూసినను; కను = కళ్ళు; విచ్చి = విప్పి; చూడవు = నీవుచూచుటలేదు; ఏల = ఎందుకు; డాసినన్ = నిన్నుచేరినచో; అఱలేక = అరమరికలేకుండ; డాయంగన్ = చేరుటకు; వత్తువు = వచ్చెదవు; డాసినన్ = మేమువచ్చిచేరినను; ఏటికిన్ = ఎందుకు; డాయవు = దగ్గరకురావు; ఇచటన్ = ఇక్కడ; చీరినన్ = పిలిచినచో; ఓ = ఓహో; అని = అని; చెలరేగి = విజృంభించి; పలుకుదువు = సమాధానమిచ్చెదవు; ఇది = ఇది; ఏమి = ఏమిటి; చీరినన్ = పిలిచినను; ఎఱుగకుంటన్ = తెలియకుండుట.

తలపుచేయున్ = తలచిన; అంత = అంతమాత్రముచేతనే; తలపోయుచున్ = పట్టించుకొనుచు; ఉందువు = ఉండెదవు; తలపుచేయన్ = తలచుకొంటున్నను; నేడు = ఇవాళ; తలపవు = పట్టించుకొనవు; అకట = అయ్యో; అనుచున్ = అనుచు; భక్తి = భక్తిచేత; వివశులు = పరవశులైనవారు; ఆడెడి = పలికెడి; కైవడిన్ = ప్రకారముగా; వ్రేతలు = గోపికలు; ఎల్లన్ = అందరు; ఆడి = పలికి; వివశలు = పరవశత్వం పొందినవారు; ఐరి = అయితిరి.
10-658 శ్రవణరంధ్రంబులు సఫలతఁ బొందంగ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
శ్రవణరంధ్రంబులు సఫలతఁ బొందంగ
  నెలమి భాషించు వారెవ్వరింకఁ
గరచరణాదుల కలిమి ధన్యత నొంద
  నెగిరిపైఁ బ్రాకువారెవ్వరింక
నయనయుగ్మంబు లున్నతిఁ గృతార్థములుగా
  నవ్వులు సూపు వారెవ్వరింక
జిహ్వలు గౌరవశ్రీఁ జేరఁ బాటల
  యెడఁ బలికించు వారెవ్వరింక

ఆటవెలది

తండ్రి నీవు సర్పదష్టుండవైయున్న
నిచట మాకుఁ బ్రభువు లెవ్వరింక
మరగి పాయలేము మాకు నీతోడిద
లోక మీవు లేని లోకమేల?

iBAT సందర్భం

కాళీయుడు కండకావరంతో స్వామిని చుట్టబెట్టినప్పుడు గోపవనితలందరు గోపాలబాలునితో ఉన్న చెలిమి మొదలైన అనుబంధాలను చెప్పుకొని ఇకపై మాకేది దిక్కు అంటూ విలపిస్తున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

మాచెవులకు సఫలత కలిగేవిధంగా మాతో ఇకపై మాట్లాడేది ఎవ్వరు? మా కాళ్ళకూ, చేతులకూ ధన్యత కలుగునట్లుగా మాపైకెక్కి అందంగా చిందులు వేసేది ఇకపై ఎవ్వరు? కన్నుల జంటకు పరమ సంతృప్తి కలిగే విధంగా నవ్వే ఆనందరూపుడు మాకింక ఎక్కడ దొరుకు తాడు ? నాలుకలు గౌరవసంపదతో అలరారే విధంగా మాతో పాటలు పాడించే స్వామి ఎక్కడ? తండ్రీ! పాముకాటు పడి నీవు చేష్టలు దక్కి ఉంటే మమ్ములను కాపాడే ప్రభువు ఎవరు? మేమింక తిరిగి మాకొంపలకు పోము నీ గతియే మాగతి. అని ఒకళ్ళ నొకళ్ళు కౌగిలించుకొని గొంతెత్తి విలపిస్తున్నారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
శ్రవణ = చెవి; రంధ్రంబులున్ = కన్నములు; సఫలతన్ = ధన్యము; పొందంగన్ = పొందునట్లు; ఎలమిన్ = ప్రీతితో; భాషించు = మాట్లాడెడి; వారు = వాళ్ళు; ఎవ్వరు = ఎవరు; ఇకన్ = ఇకపైన; కర = చేతులు; చరణ = కాళ్ళు; ఆదులన్ = మొదలగునవి; కలిమిన్ = కలుగుటచేత; ధన్యతన్ = కృతార్థత్వము; ఒందన్ = పొందగా; ఎగిరి = మీదికి దూకి; పైన్ = మామీదకు; ప్రాకు = పాకెడి; వారు = వారు; ఎవ్వరు = ఎవరు; ఇంక = ఇకమీద; నయన = కళ్ళ; యుగ్మంబులు = జంటలు; ఉన్నతిన్ = అతిశయముతో; కృతార్థములుగా = ధన్యమగునట్లు; నవ్వులు = నవ్వులను; చూపు = కనపరచువారు; వారు = వారు; ఎవ్వరు = ఎవరు; ఇంక = ఇకమీద; జిహ్వలు = నాలుకలు; గౌరవ = మన్నల; శ్రీన్ = సంపదలను; చేరన్ = చేరునట్లుగా; పాటల = పాటల; ఎడల = అందు; పరికించు = చూచెడివారు; వారు = వారలు; ఎవ్వరు = ఎవరు; ఇంకన్ = ఇకపైన.

తండ్రి = నాయనా; నీవు = నీవు; సర్ప = పాముచే; దష్టుండవు = కాటువేయబడినవాడవు; ఐ = అయ్యి; ఉన్నన్ = ఉండగా; ఇచటన్ = ఇక్కడ; మా = మా; కున్ = కు; ప్రభువులు = విభులు; ఎవ్వరు = ఎవరు; ఇంకన్ = ఇకపైన; మరిగి = మాలిమిగలవారమై; పాయలేము = ఎడబాయలేము; మా = మా; కున్ = కు; నీ = నీ; తోడిద = తోమాత్రమే; లోకము = లోకము; ఈవు = నీవు; లేని = లేనట్టి; లోకము = ప్రపంచము; ఏల = ఎందుకు.
10-664 ఘన యమునానదీకల్లోల ఘోషంబు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఘన యమునానదీకల్లోల ఘోషంబు
  సరసమృదంగఘోషంబుగాఁగ
సాధుబృందావనీచరచంచరీక గా
  నంబు గాయకసుగానంబు గాఁగ
గలహంస సారసకమనీయమంజు శ
  బ్దంబులు తాళశబ్దములు గాఁగ
దివినుండి వీక్షించు దివిజ గంధర్వాది
  జనులు సభాసీన జనులు గాఁగ

తేటగీతి

బద్మరాగాది రత్నప్రభాసమాన
మహితకాళియఫణిఫణామండపమున
నళినలోచన విఖ్యాతనర్తకుండు
నిత్యనైపుణ్యమునఁ బేర్చి నృత్యమాడె.

iBAT సందర్భం

కాళియఫణిఫణామండలం మీద జగన్నాటక సూత్రధారి నర్తనక్రీడ పరమాద్భుతంగా చేసి భక్తజనుల హృదయాలకు పారవశ్యం కలుగజేసిన ఘట్టం.

iBAT తాత్పర్యము

కాళియుని పడగలమీద పరుపుగా ఉన్న తావు రంగస్థలం అయింది. ఆ పడగలమీద వెలుగొందే మణుల కాంతులు కాగడాల పనులను చేస్తూ ఉన్నాయి. అలలతో ఆకసం తాకుతున్న యమునానది చప్పుళ్ళు మద్దెలనాదాలను వెలువరిస్తున్నాయి. మేని పారవశ్యంతో రెప్పవ్రేయక చూస్తూ ఉన్న బృందావనంలోని గోపకులు, గోపికలు అనే తుమ్మెదల బారులు కమ్మగా పాటలు పాడుతున్నాయి. హంసలు మొదలైన నీటి పక్షుల కూతలు తాళమేస్తున్న తీరును తలపింపజేస్తున్నది. స్వర్గసీమల నుండి దిగివచ్చిన దేవతలు గంధర్వులు మొదలైన జనులు ప్రేక్షకులై శ్రోతలై ఆనందిస్తూ ఉన్నారు. అట్టి మధురాతిమధురసన్నివేశంలో పద్మాల వంటి పెద్దపెద్ద కనులను లయాత్మకంగా త్రిప్పుతూ శ్రీకృష్ణస్వామి నట రాజై దివ్యనర్తనం చేశాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఘన = గొప్ప; యమునా = యమున అనెడి; నదీ = నది యొక్క; కల్లోల = పెద్ద అలల; ఘోషంబు = పెద్ద ధ్వని; సరస = రస యుక్తమైన; మృదంగ = మద్దెల; ఘోషంబు = ధ్వని; కాగన = అగుతుండగ; సాధు = చక్కని; బృందావన = బృందావనము నందు; చర = మెలగెడి; చంచరీక = తుమ్మెదల; గానంబు = పాట; గాయక = గాయకుల; సు = మంచి; గానంబున్ = పాటలు; కాగన్ = అగుచుండగ; కలహంస = కలహంసల; సారస = బెగ్గురుపక్షుల; కమనీయ = మనోజ్ఞమైన; మంజు = ఇంపైన; శబ్దంబులు = ధ్వనులు; తాళ = పక్క తాళము వేయువారి; శబ్దములు = ధ్వనులు; కాగన్ = అగుచుండగ; దివి = ఆకాశము; నుండి = నుండి; వీక్షించు = చూచెడి; దివిజ = దేవతలు; గంధర్వ = గంధర్వులు; ఆది = మొదలైన; జనులు = ప్రజలు; సభ = సభ యందు; ఆసీన = కూర్చున్న; జనులు = వారు; కాగన్ = అగుచుండగ.

పద్మరాగ = కెంపులు; ఆది = మొదలైన; రత్న = రత్నములచేత; ప్రభాసమాన = మిక్కిలి వెలుగుచున్న; మహిత = గొప్ప; కాళియ = కాళియుడు అనెడి; ఫణి = పాము; ఫణా = పడగ లనెడి; మండపమునన్ = వేదికపైన; నళినలోచన = పద్మాక్షుడు, కృష్ణుడు (అను); విఖ్యాత = ప్రసిద్ధుడైన; నర్తకుండు = నృత్యము చేయువాడు; నిత్య = శాశ్వతమైన; నైపుణమునన్ = నేర్పుచేత; పేర్చి = అతిశయించి; నృత్యము = నాట్యములు; ఆడెన్ = చేసెను.
10-681 విశ్వంబు నీవయై విశ్వంబుఁ జూచుచు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
విశ్వంబు నీవయై విశ్వంబుఁ జూచుచు
  విశ్వంబు సేయుచు విశ్వమునకు
హేతువవై పంచభూతమాత్రేంద్రియ
  ములకు, మనప్రాణబుద్ధిచిత్త
ములకెల్ల నాత్మవై మొనసి గుణంబుల
  నావృతమగుచు నిజాంశభూత
మగు నాత్మచయమున కనుభూతి సేయుచు
  మూడహంకృతులచే ముసుఁగువడక

తేటగీతి

నెఱి ననంతుడవై దర్శనీయరుచివి
గాక, సూక్ష్ముండవై నిర్వికారమహిమఁ
దనరి కూటస్థుఁడైన సమస్తంబు నెఱుఁగు
నీకు మ్రొక్కెద మాలింపు నిర్మలాత్మ.

iBAT సందర్భం

కాళియుని కాంతలు పూర్వజన్మసంస్కారవశంచేత శ్రీకృష్ణస్వామికి, పరమాత్మతత్వాన్ని పరమమనోహరంగా విన్నవించుకొంటున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

స్వామీ! ఈ విశ్వమంతా నీవే. అయినా ఈవిశ్వాన్నంతా నీవు చూస్తూ ఉంటావు. అంతేకాదు. ఈ విశ్వాన్నంతా రూపొందించినవాడవు నీవే. అందువలన నిన్ను విశ్వానికి కారణమైనవాడని వేదాలు సంభావిస్తు న్నాయి. నింగి, గాలి, నిప్పు, నీరు, నేల అనే అయిదు భూతాలూ, శబ్దము, స్పర్శ, రూపము, రసము, గంధము అనే అయిదు భూతముల ఉనికిని తెలియజేసే విషయాలూ, వానిని పట్టుకొనే ఇంద్రియాలూ, (చెవి, చర్మము, కన్ను, నాలుకు, ముక్కు) సర్వప్రాణుల దేహాలలో ఉన్నట్లుగా తెలియవచ్చే మనస్సూ, ప్రాణము, బుద్ధి, చిత్తము అనే సూక్ష్మదేహ స్వరూపాలూ ఈ అన్నీ నీవే. అన్నింటినీ కదలించేవాడవు నీవే, సత్త్వము, రజస్సు, తమస్సు అనే మూడు గుణాల కలయికచేత ఏర్పడిన ప్రకృతిగా తెలియవచ్చే తత్త్వానివి కూడా నీవే సాత్వికము, రాజనము, తామసము అనే మూడు విధములయిన అహంకారములు ఒకముసుగుగా అయి జీవులకు నిన్ను తెలియకుండా చేస్తున్నాయి. గొప్పసాధనతో వివేకంతో విజ్ఞానంతో ఆ ముసుగును తొలగించుకోగలిగితే ముసుగూ నీవే, ముసుగులో ఉన్నదీ నీవే అని తెలుస్తుంది. ఆవిధంగా నీవు అనంతుడవు, అంటే అనందస్వరూపుడవు, సృష్టిలో ప్రతివ్యక్తికి ఏవో ఏవో వికారాలు ఉంటాయి కానీ నీకు ఉండవు. గూటం మీద, ఇనుపముక్కను చాలా మిక్కిలిగా కాల్చి ఉంచి పైన సమ్మెటతో బాదుతూ ఇనుమును అనేక వస్తువులుగా చేసుకోవటం చూస్తున్నాం. అలా అనేకములుగా అయ్యేది ఇనుపముక్కయే కానీ ఆధారంగా నిలిచిన కూటం కాదు. (దాగలి - పొగగొట్టటానికి ఆధారంగా నిలిపిన ఒక దిమ్మ). నీవు అటువంటివాడవు. సర్వజ్ఞానాలూ ఎరిగినవాడవు. అట్టి పరమాత్మవైన నీకు మ్రొక్కుతున్నాము. మా మొరలు ఆలకించు మహాత్మా!
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
విశ్వంబు = జగత్తు; నీవ = నీవే; ఐ = అయ్యి; విశ్వంబున్ = జగత్తును; చూచుచున్ = సాక్షివై చూచుచు; విశ్వంబున్ = జగత్తును; చేయుచున్ = సృష్టించుచు; విశ్వమున్ = జగత్తున; కున్ = కు; హేతువవు = కారణభూతుడవు; పంచభూత = పంచమహాభూతములకు {పంచమహాభూతములు - 1 భూమి 2నీరు 3అగ్ని 4వాయువు 5ఆకాశము}; మాత్ర = పంచతన్మాత్రలకు {మాత్రలు, పంచతన్మాత్రలు - 1శబ్దము 2స్పర్శము 3రూపము 4రసము 5గంధము}; ఇంద్రియముల్ = ఙ్ఞానకర్మేంద్రియముల {దశేంద్రియములు - ఙ్ఞానేంద్రియములు ఐదు (కన్ను ముక్కు చెవులు నాలుక చర్మములు) కర్మేంద్రియములు ఐదు (కాళ్ళు చేతులు నోరు గుదము గుహ్యములు)}; కున్ = కు; మనః = మనస్సునకు {మనస్సు - సంకల్ప రూపము}; ప్రాణ = దశవాయువులకు {ప్రాణములు, దశవాయువులు - పంచవాయువులు ఐదు (ప్రాణ అపాన వ్యాన ఉదాన సమానములు) పంచ ఉపవాయువులు ఐదు (నాగ కూర్మ కృకర దేవదత్త ధనంజయములు)}; బుద్ధి = బుద్ధి {బుద్ధి - నిశ్చయము రూపము}; చిత్తముల = చిత్తముల {చిత్తము - సంశయ రూపము}; కిన్ = కి; ఎల్లన్ = సమస్తమునకు; ఆత్మవు = స్వరూపుడవు; ఐ = అయ్యి; మొనసి = పూని; గుణంబులన్ = త్రిగుణములచేత; ఆవృతము = కప్పబడినవాడవు; అగుచున్ = అగుచు; నిజ = నీయొక్క; అంశ = అంశములో; భూతము = ఐనవవి; అగు = అయిన; ఆత్మచయమున = సర్వజీవజాలముల; కున్ = కు; అనుభూతి = జీవన్మరణా ద్యనుభవములు; చేయుచున్ = కలుగజేయుచు; మూడహంకృతుల = త్రిగుణాత్మకహంకృతులు {త్రిగుణాత్మకహంకృతులు - రాజసాహంకృతి తామసాహంకృతి సాత్వికాహంకృతి}; చేన్ = వలన; ముసుగుబడకన్ = కమ్ముకొనబడకుండగ.

నెఱిన్ = పరిపూర్ణత్వముచేత; అనంతుడవు = అంతము లేనివాడవు {అనంతుడు - దేశ కాల వస్తు విభాగము లేనివాడు, అంతము లేనివాడు}; ఐ = అయ్యి; దర్శనీయ = చూడదగిన; రుచివి = తగినవాడవు {రుచి - ప్రకాశము, దృశ్యప్రపంచ రూపమైన ఇదంవృత్తి}; కాక = కాకుండగ; సూక్ష్ముడవు = సూక్ష్మత్వము కలవాడవు; ఐ = అయ్యి; నిర్వికార = షడ్వికార శూన్యత్వ; మహిమన్ = మహత్యముచేత; తనరి = ఒప్పి; కూటస్థుడు = కూటస్థుడు {కూటస్థుడు - కూటస్థము (ఎల్లకాలము ఒకే విధముగా నుండెడి తత్వము) కలవాడు, పంచమహాభూతముల సమూహమున ఉండువాడు, క్షేత్రఙ్ఞుడు}; అనన్ = అనబడుతు; సమస్తంబున్ = సమస్తమును {సమస్తము - ద్రష్ట దృక్ దృశ్య మయమైన సమస్తము}; ఎఱుగు = తెలిసి యుండెడి; నీ = నీ; కున్ = కు; మ్రొక్కెదన్ = నమస్కరించెదను; ఆలింపుము = వినుము {పంచమలములు - 1ఆణవము 2కార్మికము 3మాయికము 4మాయేయము 5తిరోధానము }; నిర్మలాత్మా = కృష్ణా {నిర్మలాత్మ - పంచమలములు లేని పరబ్రహ్మ స్వరూపుడు, విష్ణువు}.
10-692 వివిధభావాకార వీర్యబీజాశయ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
వివిధభావాకార వీర్యబీజాశయ
  జవయోనియుతముగా జగములెల్ల
నీవ చేసితి మున్న నేమాజగంబులో
  సహజకోపనులము సర్పములము
దుర్వారమైన నీతోరంపుమాయ నే
  మెఱిఁగి దాఁటెడు పనికెంతవార
మంతకుఁ గారణ మఖిలేశ్వరుండవు
  సర్వజ్ఞుఁడవు నీవు జలజనయన

తేటగీతి

మనిచెదేనియు మన్నించి మనుపు నన్ను
నిగ్రహించెదవేనియు నిగ్రహింపు
మింక సర్వేశ మాయిమ్ములెందుఁ గలవు
చిత్తమందున్న క్రమమునఁ జేయఁదగును.

iBAT సందర్భం

బాలకృష్ణుని అనుగ్రహాన్ని పొందిన కాళియుడు కృతజ్ఞతాపూర్వకంగా అహంకారాన్ని వీడి వేడుకొంటున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

సర్వేశ్వరా! వేరువేరయిన భావాలను, ఆకారాలను, శక్తులను, విత్తనములను, హృదయాలను, వేగాలను పుట్టుకతావులను అన్నింటినీ గుదిగ్రుచ్చి లోకాలనన్నింటినీ ఆదికాలంలో నీవే సృష్టించావు. మేము అట్టి నీ లోకాల కదలికల ఆటలలో పావులము. కోపం మా సహజలక్షణం. పాకుకొంటూ పోతాము. అట్టి మేము ఎవ్వరికీ, ఎన్నటికీ తొలగించుకొనలేని మహామాయను తెలియగలమా? దాటిపోగలమా? మన సర్వమునకు కారణమైన సర్వేశ్వరుడవు. సర్వజ్ఞుడవు నీవు. మన్నించదలచుకొంటే మన్నించు. శిక్షించదలచుకొంటే శిక్షించు. మాకు తప్పించుకొనే దారులు ఏమి ఉన్నాయి? నీచిత్తం వచ్చినట్లు చెయ్యి మహాత్మా!
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
వివిధ = నానావిధములైన; భావ = జననాది వికారములు; ఆకార = ఆకృతులు; వీర్య = శక్తులు; బీజ = మూలలక్షణములు; ఆశయ = అభిప్రాయములు; జవ = వేగములు; యోని = జన్మస్థానములు; యూతముగా = కూడుకొన్నవి; కాన్ = అయిన; జగములు = భువనములు; ఎల్లన్ = సమస్తమును; నీవ = నీవే; చేసితి = సృష్టించితివి; మున్న = ముందుగనే; నేము = మేము; ఆ = ఆ; జగంబు = విశ్వము; లోన్ = అందు; సహజకోపనులము = కోపముతోడనేపుట్టినవారము {సహజకోపనులము - సహ (కూడా) జ (పుట్టిన) కోపనులము (కోపము కలవారము), పాములము}; సర్పములము = పాములము, ప్రాకులాడువారము; దుర్వారము = దాటరానిది; ఐన = అయిన; నీ = నీ యొక్క; తోరంపు = మిక్కిలి అధికమైన; మాయన్ = మాయను; నేము = మేము; ఎఱిగి = తెలిసికొని; దాటెడు = దాటుటను; పని = చేయుట; కిన్ = కు; ఎంతవారము = అశక్తులము; అంత = సమస్తమున; కున్ = కు; కారణము = కారణభూతుడవు; అఖిలేశ్వరుండవు = సర్వనియామకుడవు; సర్వఙ్ఞుడవు = అన్నితెలిసినవాడవు; నీవు = నీవు; జలజనయన = పద్మాక్ష, కృష్ణా.

మనిచెదు = కాపాడెడివాడవు; ఏనినిన్ = అయినచో; మన్నించి = ఆదరించి; మనుపు = కాపాడుము; నన్నున్ = నన్ను; నిగ్రహించెదవు = శిక్షించెడివాడవు; ఏనినిన్ = అయినచో; నిగ్రహింపుము = శిక్షింపుము; ఇంక = ఇక; సర్వేశా = కృష్ణా {సర్వేశుడు - పంచకృత్యములను (సృష్టి స్థితి లయ తిరోధానానుగ్రహములను) నియమించు ప్రభువు, విష్ణువు}; మా = మాకు; ఇమ్ములు = ఇష్టాలు; ఎందు = ఎక్కడ; కలవు = ఉన్నాయి; చిత్తము = నీ మనసు; అందున్ = లో; ఉన్న = ఉన్నట్టి; క్రమమునన్ = ప్రకారముగా; చేయదగును = చేయుము.
10-702 సర్పభీరువులైన జనులెల్ల నెల నెల... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
సర్పభీరువులైన జనులెల్ల నెల నెల
  సరసభక్ష్యములు వృక్షముల మొదల
సర్పంబులకుఁ బెట్ట సర్పంబులును మును
  సర్పాంతకుఁడు దమ్ము జంపకుండఁ
బ్రతిమాసమును దమభాగభక్ష్యంబులా
  పక్షిరాజున కిచ్చి బ్రదుకుచుండ
విషవీర్యదుర్మదావిష్టుఁడై కాళియుఁ
  డహి కులాంతకుని పాలపహరించి

తేటగీతి

యీక తన పాలిబలిభాగమెల్లఁ దినిన
విని ఖగేంద్రుఁడు కోపించి వీని తలలు
చీరి చెండాడి భోగంబు చించివైచి
ప్రాణములఁ బాపి వచ్చెదఁ బట్టియనుచు

iBAT సందర్భం

కాళియుడు గరుత్మంతునికి భయపడటానికి కారణమేమిటని పరీక్షిత్తు శుక మహర్షిని అడుగగా శుక యోగీంద్రులు చెప్పిన వివరమిది.

iBAT తాత్పర్యము

రాజా! విను. లోకంలో పాములకు భయపడే జనులందరూ నెలనెలా రుచికరములైన వంటకాలు చేసికొని చెట్లమొదళ్ళలో పాములకు నైవేద్యంగా పెట్టేవారు. ఆ సర్పాలు కూడా గరుత్మంతుడు తమ్ము చంపకుండా తమకు నివేదించిన మొత్తాలలో కొంతభాగం తీసి పక్షిరాజుకు పెట్టేవారు. ఆవిధంగా వారు తమ్ము తాము కాపాడుకొంటూ బ్రదుకుతున్నారు. కానీ, తన విషం శక్తి మీద దురభిమానంతో పొగరెక్కిన కాళీయుడు గరుత్మంతుని భాగం సమర్పించకుండా, అంతా తానే తినసాగాడు. పక్షిరాజుకు పట్టరాని కోపం వచ్చింది. వాని తలలు చీల్చి, చెండాడి, పడగలు పగులగొట్టి, ప్రాణాలు తీసి వస్తానని బయలుదేరాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
సర్ప = పాములవలన; భీరువులు = భయపడువారు; ఐన = అయిన; జనులు = ప్రజలు; ఎల్లన్ = అందరు; నెలనెల = ప్రతిమాసమునందు; సరస = రసవంతములైన; భక్ష్యములు = భోజన పదార్థములు; వృక్షముల = చెట్ల; మొదలన్ = మొదళ్ళవద్ద; సర్పంబుల్ = పాముల; కున్ = కోసము; పెట్టన్ = పెడుతుండగా; సర్పంబులును = పాములు; మును = పూర్వము; సర్పాంతకుడు = గరుత్మంతుడు {సర్పాంతకుడు - పాములకు యముని వంటి వాడు, గరుత్మంతుడు}; తమ్మున్ = వాటిని; చంపకుండన్ = చంపకుండ ఉండుటకు; ప్రతి = ప్రతి ఒక్క; మాసమునున్ = నెలయందు; తమ = వాటి పాలునుండి; భాగ = ఒకవంతు; భక్ష్యంబుల్ = తినుబండారములను; ఆ = ఆ ప్రసిద్ధుడైన; పక్షిరాజున్ = గరుడుని; కిన్ = కు; ఇచ్చి = సమర్పించి; బ్రతుకుచుండన్ = జీవించుచుండగా; విష = తన విషపు; వీర్య = అధిక ప్రభావము వలన; దఃర్ = చెడ్డ; మద = గర్వము; ఆవిష్టుడు = ఆవేశించినవాడు; ఐ = అయ్యి; కాళియుడు = కాళియుడు; అహికులాంతకుని = గరుత్మంతుని {అహికులాంతకుడు - అహి (సర్పముల) కుల (సమూహమునకు) అంతకుడు (యమునివంటివాడు), గరుడుడు}; పాలున్ = వంతు, భాగమును; అపహరించి = దొంగిలించి.

ఈకన్ = ఈయకపోవుటచేత; తన = అతని యొక్క; పాలి = వంతునకువచ్చిన; భాగము = ఆహార భాగమును; ఎల్లను = అంతటిని; తినిన = భక్షించగా; విని = తెలిసికొని; ఖగేంద్రుడు = గరుత్మంతుడు {ఖగేంద్రుడు - ఖగము (పక్షి)లందు ఇంద్రుడు (శ్రేష్ఠుడు), గరుడుడు}; కోపించి = ఆగ్రహము పొందినవాడై; వీని = ఇతని; తలలు = పడగలను; చీఱి = చీల్చేసి; చెండాడి = ఎగురగొట్టి; భోగంబున్ = దేహమును; చించివైచి = ముక్కలుచేసి; ప్రాణములన్ పాపి = చంపేసి; వచ్చెదన్ = వెనుకకు వచ్చెదను; పట్టి = పట్టుకొని; అనుచు = అని భావించుచు.
10-753 పూర్వవాయువులు ప్రభూతంబులై వీచెఁ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
పూర్వవాయువులు ప్రభూతంబులై వీచెఁ
  బడమట నింద్రచాపంబు తోఁచెఁ
పరివేషయుక్తమై భానుమండల మొప్పె
  మెఱపు లుత్తరదిశ మెఱవఁ దొడఁగె
దక్షిణగాములై తనరె మేఘంబులు
  జలచరానీకంబు సంతసించెఁ
జాతకంబుల పిపాసలు కడపలఁజేరెఁ
  గాంతారవహ్నుల గర్వమడఁగె

ఆటవెలది

నిజకరాళివలన నీరజబంధుండు
తొల్లి పుచ్చుకొన్న తోయమెల్ల
మరల నిచ్చుచుండె మహి కర్షకానంద
కందమైన వాన కందువనొగి.

iBAT సందర్భం

బృందావనంలో రామకృష్ణుల రసరమ్యసంచారం అందరికీ ఆహ్లాదకరంగా సాగుతున్నది. గోవులు, గోపికలు, గోపకులు, బాలకులు అందరూ ఆనందరససాగరంలో మునిగి తేలుతున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

వానకాలం వచ్చింది. ప్రకృతి అంతా పులకరించి పోతున్నది. తూర్పుగాలులు పెద్దగా వీచాయి. పడమటి దిక్కున ఇంద్రధనుస్సు ఏడురంగులతో చూడముచ్చటగా కానవస్తున్నది. సూర్యబింబాన్ని బిందువుగా చేసుకొని గుండ్రంగా పాలపుంత చుట్టుకొని వచ్చింది. ఉత్తరదిక్కుగా ఉరుములు మెరుపులూ ఆర్భాటం చేస్తున్నాయి. మబ్బులు దక్షిణదిక్కుగా దౌడు తీస్తున్నాయి. నూతులలో, బావులలో, ఏరులలో చేపలు, కప్పలు ఆనందంతో పొంగిపోతున్నాయి. వానకోయిలల గొంతెండిపోవటం ఆగిపోయింది. కారుచిచ్చుల గర్వం అణగిపోయింది. తన కిరణాలనే చేతులతో నేలమీద ఉన్న నీటినంతటినీ తీసుకొన్న సూర్యుడు వేయిరెట్లెక్కువగా తిరిగి నేలమీద వానగా కురిపిస్తున్నాడు. భూదేవి ఆనందంతో పులకించిపోతున్నది. పంటలతో నేలతల్లి నిండుచూలాలు లాగా విరాజిల్లుతున్నది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
పూర్వ = తూర్పుకువీచెడి; వాయువులు = గాలులు; ప్రభూతంబులు = హెచ్చినవి; ఐ = అయ్యి; వీచెన్ = వీచినవి; పడమటన్ = పశ్చిమదిక్కునందు; ఇంద్రచాపంబున్ = ఇంద్రధనుస్సు; తోచెన్ = కనబడెను; పరివేష = గుడికట్టుటతో {గుడికట్టుట - ఆకాశమునందు సూర్యునిచుట్టు ఏర్పడెడి ప్రకాశవంతమైన తెల్లని చక్రాకారము తయారగుట}; యుక్తము = కూడినది; ఐ = అయ్యి; భాను = సూర్య; మండలము = బింబము; ఒప్పెన్ = అందగించినది; మెఱుపులు = మెరుపులు; ఉత్తర = ఉత్తరపు; దిశన్ = దిక్కునందు; మెఱవన్ = మెరియుట; తొడగెన్ = సాగెను; దక్షిణ = దక్షిణపువైపు; గాములు = పోవునవి; ఐ = అయ్యి; తనరెన్ = అతిశయించినవి; మేఘంబులు = మబ్బులు; జలచర = జలచరముల; అనీకంబు = సమూహములు; సంతసించెన్ = సంతోషించినవి; చాతకంబుల = చాతకపక్షుల, వానకోకిల; పిపాసలు = దప్పికలు; కడపలజేరెన్ = తుదముట్టెను; కాంతారవహ్నుల = కార్చిచ్చుల; గర్వము = అతిశయము; అడగెన్ = అణగిపోయెను.

నిజ = తన యొక్క; కర = కిరణముల; ఆళి = సమూహముల; వలన = చేత; నీరజబంధుండు = సూర్యుడు {నీరజబంధుడు - నీరజము (కలువపూల)కు బంధువు ఐనవాడు, సూర్యుడు}; తొల్లి = ఇంతకుముందు; పుచ్చుకొనిన = తీసుకొన్నట్టి; తోయము = నీరు; ఎల్లన్ = అంతటిని; మరలన్ = తిరిగి; ఇచ్చుచుండెన్ = ఇచ్చుచుండెను; మహిన్ = భూలోకమునందు; కర్షక = రైతుల, సేద్యగాండ్ర; ఆనంద = సంతోషమునకు; కందము = మూలము; ఐన = అయిన; వాన = వర్ష; కందువ = ఋతువు; అందున్ = అందు.
10-761 విశ్వమోహనమైన వేణు నినాదంబు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
విశ్వమోహనమైన వేణు నినాదంబు
  సరసగంభీరగర్జనము గాఁగ
మహనీయనిర్మలమందహాసద్యుతి
  లలితసౌదామనీలతిక గాఁగఁ
దలచుట్టుబాగుగఁ దనరు పింఛపుదండ
  శైలభేదనశరాసనము గాఁగఁ
గరుణాకటాక్షవీక్షణ సుధావర్షంబు
  సలిలధారాప్రవర్షంబుగాఁగ

తేటగీతి

జాడ నేతెంచు గోపాలజనమునీంద్ర
చాతకంబుల దురవస్థ సక్కఁజేసి
కృష్ణమేఘంబు బహుతరకీర్తి నొప్పె
విమలబృందావనాకాశవీధియందు.

iBAT సందర్భం

వర్షాకాలంలోని మేఘాలను చూచి గోపకులు ఆ సౌందర్యంలో తమ కన్నయ్యనే దర్శిస్తున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

అదిగో బృందావనం. అదిగదిగో ఒక నీలమేఘం. పరీక్షించి చూస్తే ఇది మేఘం కాదయ్యా! మన కన్నయ్యలాగా ఉన్నాడు అనుకొంటున్నారు యాదవులు. విశ్వమోహనంగా విశ్వానికంతటికీ ప్రభువైన బాలగోపా లుడు వేణుగానం చేస్తూ ఉంటే అది మేఘాలనుండి సాగివస్తున్న ఉరుముధ్వనిలాగా అనిపిస్తున్నది. ఆనందపార వశ్యంతో స్వామి విలాసంగా చిరునవ్వు మోముతోపాటే ఆ దరహాసకాంతి మెరుపుతీగలు తళతళలాడినట్లు గోచరిస్తున్నది. తలచుట్టూ నెమలియీకలు తురుముకొని విలాసంగా తిరుగుతూ ఉంటే ఇదిగిదిగో ఇంద్రధనుస్సు అనుకొంటున్నారు జనాలు. దయతో చెమరిస్తున్న చూపులనుండి జాలువారే బిందువులు వానధారలను తలపింప జేస్తున్నాయి. అటువైపు, ఇటువైపూ ఉరకలెత్తే ఉత్సాహంతో తిరుగాడే గోపబాలకులు దేవదేవుని చుట్టుపక్కల ఉండే సనకుడు మొదలైన మునీంద్రులలాగా ఉన్నారు. కొంచెం పరికించి చూస్తే వారి మోములు చాతకాల తుష్టిపుష్టులను అభివ్యక్తం చేస్తున్నాయి.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
విశ్వ = లోకములను; మోహనము = మోహింపజేయునది; ఐన = అయినట్టి; వేణు = మురళీ; నినాదంబు = రవము; సరస = నవరసభరితమైన {నవరసములు - 1శృంగారము 2హాస్యము 3కరుణము 4వీరము 5రౌద్రము 6భయానకము 7భీభత్సము 8అద్భుతము 9శాంతము}; గంభీర = గంభీరమైన; గర్జనము = ఉఱుమువంటిది; కాగన్ = అగునట్లుగా; మహనీయ = గొప్పదైన; నిర్మల = స్వచ్ఛమైన; మందహాస = చిరునవ్వుల; ద్యుతి = కాంతి; లలిత = మనోజ్ఞమైన; సౌదామనీ = మెరుపు; లతిక = తీగ; కాగన్ = అగునట్లుగా; తల = శిరస్సు; చుట్టు = చుట్టూర, వలగొని; బాగుగన్ = చక్కగా; తనరు = అతిశయించునట్టి; పింఛపు = నెమలిపింఛము; దండ = మాల; శైలభేదనుశరాసనము = ఇంద్రధనుస్సు {శైలభేదనుశరాసనము - శైలభేదను (పర్వతములను కొట్టెడివాని, ఇంద్రుని) శరాసనము (విల్లు), ఇంద్రధనుస్సు}; కాగన్ = అగునట్లుగా; కరుణా = దయతోకూడిన; కటా = కడ; అక్ష = కన్నుల; వీక్షణ = చూపులు అనెడి; సుధా = అమృతపు; వర్షంబు = జల్లులు; సలిల = నీటి; ధారా = ధారలుగల; ప్రవర్షంబు = మంచివాన; కాగన్ = అగుచుండగ.

జాడన్ = అనుసరించి; ఏతెంచు = వచ్చెడి; గోపాలజన = గొల్లవాళ్ళు; ముని = ఋషి; ఇంద్ర = శ్రేష్ఠులు అనెడి; చాతకంబుల = చాతకపక్షుల, వానకోకిల; దురవస్థన్ = బాధలను; చక్కన్ = బాగు; చేసి = చేసి; కృష్ణ = కృష్ణుడు అనెడి; మేఘంబు = మేఘము; బహుతర = మిక్కిలిఅధికమైన {బహు - బహుతరము - బహుతమము}; కీర్తిన్ = కీర్తితో; ఒప్పెన్ = ఒప్పెను; విమల = స్వచ్ఛమైన; బృందావన = బృందావనము అనెడి; ఆకాశ = ఆకాశపు; వీధి = దారి; అందున్ = లో.
10-769 కర్ణావతంసిత కర్ణికారప్రభ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
కర్ణావతంసిత కర్ణికారప్రభ
  గండభాగద్యుతిఁ, గడలు కొలుప
భువనమోహనమైన భ్రూవిలాసంబుతో
  వామభాగానతవదన మొప్ప
నపసవ్యకరమృదులాంగుళీ చాతురి
  షడ్జధ్వనికి మర్మసరణిఁ జూప
డాకాలిమీఁద నడ్డము సాచి నిల్చిన
  పదనఖద్యుతి భూమిఁ బ్రబ్బికొనఁగ

తేటగీతి

మౌళిపింఛముఁ గంఠదామమును మెఱయ
విలసితగ్రామముగ నొక్క వేణువందు
బ్రహ్మగాంధర్వ గీతంబు పరఁగఁ జేసెఁ
జతురనటమూర్తి గోపాలచక్రవర్తి.

iBAT సందర్భం

వానకాలం గడచిన వెనువెంటనే శరదృతువు పులకింపచేస్తూ విచ్చేసింది. అప్పుడు కాలాత్మక పరమేశ్వరుడైన శ్రీకృష్ణుడు ఇలా దర్శనమిస్తున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

చెవులకు అలంకారంగా కొండగోగుపూవు పెట్టుకొన్నాడు. దాని ఎర్రని కాంతి చెక్కిళ్ళమీద చిందులు త్రొక్కుతూ భువనమోహకంగా ఉన్నది. దానికంటే సుందరంగా కనుబొమల కదలికతో అందమైన మోము కొంచెం వంపుతో చూడముచ్చటగా ఉన్నది. ఎడమచేతి మెత్తని వ్రేళ్ళతో చిటికెలు వేస్తూ సప్తస్వరాలతో వీనులకు విందులు చేస్తున్నాడు. పిల్లనగ్రోవి చిల్లులమీద అవి అతిసుకుమారంగా కదలుతూ షడ్ఞధ్వనిసంగతులను పలికిస్తున్నాయి. ఎడమకాలిమీద అడ్డంగా కుడికాలు ఉంచి వ్యత్యస్త పాదారవిందుడై నిలిచి ఉంటే కాలిగోళ్ళకాంతులతో భూదేవి ఒడలు పులకరించిపోతున్నది. సిగలో నెమలియీక, మెడలో తులసిమాల, పెదవిమీద పిల్లన గ్రోవి అలరారుతుండగా ఆ మహాత్ముడు గానం చేస్తూ ఉంటే అది బ్రహ్మగాంధర్వగీతమై ప్రాణులందరినీ పరవశింప జేస్తున్నది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
కర్ణా = చెవియందు; అవతంసిత = సిగపువ్వుగాతురిమిన; కర్ణికార = కొండగోగిపువ్వు; ప్రభ = కాంతి; గండభాగ = చెక్కిలిపలకల; ద్యుతిన్ = కాంతిని; కడలుగొలుప = ఓడించగా; భువన = లోకములను; మోహనము = మోహింపజేయునది; ఐన = అయినట్టి; భూ = కనుబొమల; విలాసంబు = చక్కటికదలికల; తోన్ = తోటి; వామ = ఎడమ; భాగ = పక్క; ఆనత = వంచబడిన; వదనము = మోము; ఒప్పన్ = అందగించుచుండగ; అపసవ్య = కుడి; కర = చేతి యొక్క; మృదుల = మృదువైన; అంగుళీ = వేళ్ళ యొక్క; చాతురి = నేర్పు; షడ్జమ = షడ్జమస్వరము యొక్క; ధ్వని = ధ్వని; కిన్ = కి; మర్మ = రహస్య; సరణిన్ = మార్గమును; చూపన్ = చూపుచుండగా; డాకాలి = ఎడమకాలి; మీదన్ = మీద; అడ్డమున్ = అడ్డముగా; చాచి = చాపి; నిల్పిన = ఉంచినట్టి; పద = కాలి; నఖ = గోర్ల; ద్యుతిన్ = కాంతి; భూమిన్ = నేలపైన; ప్రబ్బికొనగా = వ్యాపించగా.

మౌళి = సిగయందలి; పింఛమున్ = నెమలి పింఛము; కంఠ = మెడలోని; దామమున్ = వనమాల; మెఱయన్ = ప్రకాశించుచుండగా; విలసిత = ప్రకాశవంతమైన; గ్రామమునన్ = సంగీతవిన్యాసముతో, షడ్జము మొదలైన స్వరముల సముదాయముతో కూడిన; ఒక్క = ఒకానొక; వేణువు = పిల్లనగ్రోవి యందు; బ్రహ్మ = గొప్ప, వేదసంబంధమైన; గాంధర్వగీతంబు = అతిచక్కటిగానమును; పరగన్ = ప్రకాశింప; చేసెన్ = చేసెను; చతురనటమూర్తి = శ్రీకృష్ణుడు {చతురనటమూర్తి - చతుర (మిక్కిలినేర్పుగల) నటుని వంటి మూర్తి (స్వరూపము కలవాడు), కృష్ణుడు}; గోపాలచక్రవర్తి = శ్రీకృష్ణుడు {గోపాలచక్రవర్తి - గోపకులకు మహారాజు, కృష్ణుడు}.
10-821 బహుజీవనముతోడి భాసిల్లియుండుటో... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
బహుజీవనముతోడి భాసిల్లియుండుటో
  గోత్రంబు నిల్పుటో కూర్మితోడ
మహి నుద్ధరించుటో మనుజసింహంబవై
  ప్రజలఁ గాచుటొ కాక బలిఁ దెరల్చి
పిన్నవై యుండియుఁ బెంపువహించుటో
  రాజుల గెల్చుటో రణములందు
గురునాజ్ఞ సేయుటో గుణనిధివై బల
  ప్రఖ్యాతిఁ జూపుటో భద్రలీల

ఆటవెలది

బుధులు మెచ్చ భువిఁ బ్రబుద్ధత మెఱయుటో
కల్కితనము సేయ ఘనత గలదె
వావిలేదు వారు వారు నావారను
నెఱుకవలదె వలువలిమ్ము కృష్ణ.

iBAT సందర్భం

కన్నయ్య గోపికల వస్త్రాలను నేర్పుగా చేతచిక్కించుకొని కడిమిచెట్టు ఎక్కి కూర్చున్నాడు. చెలువలు సిగ్గుతో తలలు వంచుకొని దీనంగా కృష్ణయ్యా! మాగుడ్డలు నీకెందుకయ్యా! మామానం ఎందుకు తీస్తావయ్యా! అని వేడుకోవటం ప్రారంభించారు

iBAT తాత్పర్యము

నీవు మహాత్ముడవు. ఒప్పుకుంటాము. దానికి తగినట్లుగా నడచుకోవాలి కానీ ఇలా తుంటరిపనులు చేయటం మేలా? మాకు తెలిసినంతవరకు మహాకార్యములేవో తెలుపుకుంటాము. విను. 1 పెక్కండ్రతో కలసిమెలసి సుఖంగా బ్రతుకుతూ పదిమందిచేత మెప్పులు పొందాలి. 2. వంశం పేరుప్రతిష్టలను కూర్మితో పెంపొందింప జేయాలి. 3. భూదేవిని ఉద్ధరించాలి. 4. మనుజులలో సర్వశ్రేష్ఠుడవై బలంతో పొగరెక్కినవారిని అణగద్రొక్కి ప్రజలను రక్షించాలి. 5. చిన్నవాడై ఉండి కూడా పెద్దతనంతో మిన్నులు ముట్టాలి. 6. శత్రువులైన రాజులను యుద్ధాలలో గెల్చి వీరశేఖరుడవు కావాలి. 7. సుగుణాలరాశివై గురువులు ఆజ్ఞను పాటించి పేరు పొందాలి. 8. అందరికీ మేలయ్యేవిధంగా కండబలం, గుండెబలం చూపి కీర్తిపొందాలి. 9. విద్వాంసులు మెచ్చే తీరులో బుద్ధిసంపదతో వెలుగొందాలి. ఇవన్నీ వెనక్కునెట్టి కల్కితనం చూపటం ఘనకార్యమా! వేళాకోళాల సందర్భంలో వావివరుసా చూస్తారు. నీకు అదికూడా లేదు. అందరూ నావారే అనే బుద్ధితో మెలగవద్దా? మాకోకలు మాకు ఇచ్చివేయవయ్యా! కృష్ణా! అంటూ గోపికలు వెనకటి అవతారాలలో చేసిన మహాకార్యాలను స్ఫురింప చేస్తున్నారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
బహు = గొప్ప, అధికమైన; జీవనము = జీవిక, జలము; తోన్ = తోటి; భాసిల్లి = ప్రకాశించియుండుటో, మత్స్యావతారమున భాసిల్లి; ఉండుటో = ఉండుటకాని; గోత్రంబున్ = వంశప్రతిష్ఠను, కొండను; నిలుపుటో = ఉద్దరించుటకాని, కూర్మము ఐ ఆసరా ఇచ్చుటకాని; కూర్మి = ప్రీతితో, ప్రేమతో; మహిన్ = రాజ్యమును, భూమండలమును; ఉద్దరించుటో = ఏలుటకాని, వరహము ఐ భూమినెత్తుటకాని; మనుజసింహంబవు = మానవశ్రేష్ఠుడవు, నరసింహుడవు; ఐ = అయ్యి; ప్రజలన్ = గోపకులను, లోకులను; కాచుటో = ఏలుటకాని, కాపాడుటకాని; కాకన్ = లేదా; బలిన్ = కొవ్వినవారిని, బలిచక్రవర్తిని; తెరల్చి = తరిమికొట్టి; పిన్నవు = బాలుడవు, వామనుడవు; ఐ = అయ్యి; ఉండియున్ = ఉన్నప్పటికి; పెంపు = అతిశయము, త్రివిక్రమ వైభవము; వహించుటో = చూపుటకాని, ప్రదర్శించుటకాని; రాజులన్ = శత్రురాజులను, లోకములోని రాజులందరను; గెలుచుటో = జయించుటకాని, పరశురామునిగా శిక్షించుటగాని; రణములోనన్ = యుద్ధభూమియందు; గురున్ = పెద్దల యొక్క, తండ్రి యొక్క; ఆజ్ఞ = ఆజ్ఞను; చేయుటో = పాటించుటకాని, పాలించుటకాని (రామావతారము పితృవాక్యపాలన); గుణనిధివి = మంచిగుణములు కలవాడవు; ఐ = అయ్యి; బల = బలముయొక్క, బలరాముని యొక్క; ప్రఖ్యాతిన్ = ప్రసిద్ధిని; చూపుటో = ప్రదర్శించుటకాని, ప్రకాశముచేయుటకాని; భద్ర = శుభకరమైన; లీలన్ = విహారములతో.

బుధులు = ఙ్ఞానులు; మెచ్చన్ = శ్లాఘించునట్లుగా; భువిన్ = భూలోకమున; ప్రబుద్ధతన్ = మిక్కిలి ఙ్ఞానముతో, బుద్ధునిగా; మెఱయుటో = ప్రకాశించుటకాని; కలికితనము = కొంటెతనపుపనులు, కల్కిచేయుపనులు; చేయన్ = చేయుటయందు; ఘనత = గొప్పదనము; కలదె = ఉన్నదా; వావి = బంధుత్వములన్నది; లేదు = లేదు; వారి = ఇతరులకుచెందిన; వారు = వారు; నా = తనకు చెందిన; వారు = వారు; అని = అని; ఎఱుగన్ = తెలిసికొన; వలదె = వద్దా; వలువలు = వస్త్రములు; ఇమ్ము = ఇచ్చివేయుము; కృష్ణ = కృష్ణుడ.
10-823 రాజసంబున నీవు రంజిల్లు టెఱుగమే... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
రాజసంబున నీవు రంజిల్లు టెఱుగమే
  చెలరేగి వింతలు సేయుచుండ
సత్త్వసంపద గల్గి జరుగుటఁ దలఁపమే
  సిరిగల్గి యన్యులఁ జెనకుచుండ
గురుతరశక్తియుక్తుఁడ వౌట యెఱుఁగమే
  తామసంబున నెగ్గు దలఁచుచుండ
నొకభంగితో నుండకుంటఁ జింతింపమే
  మాయావియై మాఱుమలయుచుండ

ఆటవెలది

నేమిజాడవాఁడ వేపాటి గలవాఁడ
వేగుణంబు నెఱుఁగ వెల్లయెడల
నొదిగి యుండనేర వోరంత ప్రొద్దును
పటములీఁగదయ్య పద్మనయన!

iBAT సందర్భం

గోపికలు పరమాత్మతత్త్వాన్ని అర్థం చేసుకొని ఉపనిషత్తులు నిరూపించిన తాత్వికరహస్యాలను తెలియ జేస్తున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

మాకు తెలుసులేవయ్యా నీవి తామరపూవులంత కళ్ళు. అవి అటూ ఇటూ విచిత్రంగా త్రిప్పుతూ నీకనులలోనే ప్రపంచాన్నంతా చూపుతున్నావు. హద్దూపద్దూ లేకుండా వింతవింత పనులు చేస్తూ నీరాజసాన్ని పెద్దగొప్పగా ప్రదర్శిస్తున్నావు. సిరినంతటినీ నీగుండెలలోనే దాచుకొని సత్త్వ సంపదతో చెలరేగిపోతున్నావు. అనంతమైన శక్తినంతా నీదేహంలో కట్టిపడవేసి తామసంతో అందరకూ కీడు చేస్తున్నావు. మాయావిలాగా పెక్కు తీరులతో తెలియవస్తూ ఒక్కడవు కావటం దాచివేస్తున్నావు. నీజాడలేమిటయ్యా నీకొలతలు ఎవరికీ దొరకవు గదయ్యా నీగుణాలు ఎవరూ తెలుసుకోలేదు కదయ్యా! ఒక్కక్షణం కూడా ఒదిగి ఒకచోట ఉండవు కదయ్యా! అట్టి నీకు మాబట్టలతో పనియేమిటి? మావి మాకు పారవెయ్యి. పుణ్యం కట్టుకో, కృష్ణా! .
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
రాజసంబునన్ = రాచఠీవితో,రజోగుణముతో; నీవున్ = నీవు; రంజిల్లుటన్ = ప్రకాశించుటను; ఎఱుగమే = ఎరుగమా, ఎరుగుదుము; చెలరేగి = విజృంభించి; వింతలు = విచిత్రమైనపనులు,సృష్ఠి; చేయుచుండన్ = చేస్తుండగా; సత్త్వసంపద = బలము, సత్త్వగుణము; కల్గి = కలిగుండి; జరుగుట = మెలగుట, స్థితినుంచుట; తలపమె = తెలియమా, తెలియును; సిరి = సంపదలు; కల్గి = ఉండి; అన్యులన్ = సాత్వికులు కానివారిని; చెనకుచుండన్ = కలవరపెట్టుచుండగా; గురుతర = అత్యధికమైన {గురు - గురుతరము - గురుతమము}; శక్తిన్ = బలమును; యుక్తుడవు = కలవాడవు; ఔట = అగుట; ఎఱుగమే = ఎరుగమా, ఎరుగుదుము; తామసంబునన్ = కోపముచేత, తమోగుణముతో; ఎగ్గు = చెరుపు, లయము; తలచుచుండన్ = పొందించుచుండగా; ఒక = ఒకేరకమైన; భంగిన్ = విధముగా; ఉండకుంటన్ = ఉండకపోవుటను; చింతింపమే = తెలియమా, తెలియును; మాయావి = మాయలుచేయువాడవు; ఐ = అయ్యి; మాఱుమలయుచుండన్ = గర్వముతో మెలగుటను; ఏమి = ఎట్టి; జాడ = నడవడికగలవాడవు; ఏపాటిగలవాడవు = ఎంతశక్తిమంతుడవు; ఏ = ఎలాంటి , ఏ.

గుణంబులు = మంచిగుణములు, త్రిగుణములు; ఎఱుగవు = నీయందులేవు; ఎల్ల = అన్ని; ఎడలన్ = చోట్లయందు; ఒదిగి = అణిగి, ఇరుక్కొని; ఉండనేరవు = ఉండలేవు; ఓ = ఒక; అంత = కొంచమైన; ప్రొద్దును = సమయముకూడ; పటములు = వస్త్రములు; ఈగదా = ఇమ్ము; అయ్య = నాయనా; పద్మనయన = పద్మాక్ష, కృష్ణా.
10-839 శృంగారవతులార సిగ్గేల మిముఁగూడి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
శృంగారవతులార సిగ్గేల మిముఁగూడి
  పిన్ననాటను గోలెఁ బెరిగినాఁడ
నెఱుఁగనే మీలోన నెప్పుడు నున్నాఁడ
  నేను చూడని మర్మమెద్దిగలదు
వ్రత నిష్ఠలైయుండి వలువలు గట్టక
  నీరు సొత్తురె మీరు నియతిఁ దప్పి
కాత్యాయనీదేవిఁ గల్లసేయుట గాక
  యీరీతి నోము వారెందుఁ గలరు

ఆటవెలది

వ్రతము ఫలము మీకు వలసినఁ జక్కఁగ
నింతులెల్లఁ జేతు లెత్తి మ్రొక్కి
చేరి పుచ్చుకొనుఁడు చీరలు సిగ్గు వో
నాడనేల యెగ్గులాడనేల?

iBAT సందర్భం

శ్రీకృష్ణుడు చేసిన జ్ఞానబోధను తలకెక్కించుకొన్న గోపికలు మెల్లమెల్లగా వరుసలో శ్రీకృష్ణుని దగ్గరకు సిగ్గుతో చేరుకొంటున్నారు. వారిని అనునయిస్తూ శ్రీకృష్ణుడు అన్నమాటలివి

iBAT తాత్పర్యము

“అందాలచందాల సుందరభామలారా! ఇంకా మీకు సిగ్గు ఎందుకు? నేను చిన్నతనంనుండి మీతో కలసిమెలసి పెరిగినవాణ్ణి. నాకు తెలియదా? నేను మీహృదయగుహలలో ఎప్పుడూ క్షణం విరామం లేకుండా ఉన్నాను. (మీరు అనుక్షణం నన్నే ధ్యానిస్తున్నారని నేనెరుగు దును) మీ అంతరంగబహిరంగాలలో నేనెరుగనిది అణుమాత్రం కూడా లేదు. ఇంకా దాచుకొనే ప్రయత్నం ఎందుకు?

అది అలా ఉంచి, మీరు కాత్యాయనీదేవిని గూర్చి వ్రతం చేస్తున్నారు. నిష్ఠలో ఉన్నారు. అలా ప్రతినిష్ఠలో ఉన్నవారు వలువలు వదలి వేసి నీళ్ళలో దిగుతారా? అలా చేసినందువలన మీ వ్రతానికి భంగం ఏర్పడలేదా? అది కూడా అమ్మవారి విషయంలో అపరాధం కాదా? కనుక వ్రతఫలం దక్కాలంటే మీరు రెండు చేతులూ పైకెత్తి జోడించి నాకు మ్రొక్కండి. అలా పైకెత్తి మ్రొక్కుతున్న చేతులతో నాదగ్గరకు వచ్చి చీరలు పుచ్చుకోండి. సర్వజ్ఞుని దగ్గర సిగ్గూ ఎగ్గూ ఏమీ ఉండరాదు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
శృంగారవతులారా = ఓ పడతులు; సిగ్గున్ = లజ్జించుట; ఏలన్ = ఎందుకు; మిమున్ = మిమ్ములను; కూడి = కలిసి; పిన్ననాటను = చిన్నప్పటి; గోలెన్ = నుండి; పెఱిగినాడన్ = పెరిగినవాడను; ఎఱుగనే = తెలిసినవాడనుకానా ఏమి; మీ = మీ; లోనన్ = లోపల; ఎప్పుడున్ = ఎప్పుడు; ఉన్నాడన్ = ఉన్నవాడనే; నేనున్ = నేను; చూడని = తెలియనట్టి; మర్మము = రహస్యము; ఎద్ది = ఏమిటి; కలదు = ఉన్నది; వ్రత = నోమునోచెడి; నిష్ఠలు = సంకల్పించుకొన్నవారు; ఐ = అయ్యి; ఉండి = ఉండికూడ; వలువలు = బట్టలు; కట్టకన్ = కట్టుకొనకుండ; నీరున్ = నీటిలోకి; చొత్తురె = దిగుతారా; మీరు = మీరు; నియతిన్ = నియమమును; తప్పి = తప్పి; కాత్యాయనీదేవి = పార్వతీదేవిని; కల్ల = మోసము; చేయుట = చేయుట; కాకన్ = అగునట్లుగా; ఈ = ఈ; రీతిన్ = విధముగ; నోమున్ = వ్రతమునోచు; వారు = వారలు; ఎందు = ఎక్కడ; కలరు = ఉంటారు, ఉండరు.

వ్రతము = నోము యొక్క; ఫలమున్ = ప్రయోజనము; మీ = మీ; కున్ = కు; వలసినన్ = కావలసినచో; చక్కగా = చక్కగా; ఇంతులు = పడతులు; ఎల్లన్ = అందరు; చేతులన్ = చేతులను; ఎత్తి = పైకెత్తి; మ్రొక్కి = నమస్కరించి; చేరి = దగ్గరకు వచ్చి; పుచ్చుకొనుడు = తీసుకోండి; చీరలు = వస్త్రములు; సిగ్గున్ = సిగ్గు; పోన్ = పడుతున్నట్లు; ఆడన్ = మాట్లాడుట; ఏలన్ = ఎందుకు; ఎగ్గు = దూషణములు; ఆడన్ = పలుకుట; ఏలన్ = ఎందుకు.
10-846 లక్షణవతులార లజ్జించి చెప్పరుఁ గాని... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
లక్షణవతులార లజ్జించి చెప్పరుఁ గాని
  మీమర్మముల్ గానబడియె
ననుఁ గొల్వఁ జింతించినారు నా చేతను
  సత్యంబు మీనోము సఫలమగును
కామితార్ధంబుల కలిమి చెప్పఁగ నేలఁ
  ననుగొల్వముక్తికి నడవవచ్చుఁ
గడమ గూడఁగ నంబికాదేవి నోమంగ
  నటమీఁద రాత్రులయందు మీకు

ఆటవెలది

నన్నుఁ బొందఁగల్గు నమ్మిపొండని హరి
పల్క నింతులెల్ల భ్రాంతిఁ జనిరి
తపము పండె ననుచుఁ దత్పదాంభోజముల్
మానసించుకొనుచు మందకడకు.

iBAT సందర్భం

స్వామి కరుణించి వారి చీరలు వారికి ఇచ్చివేశాడు. వారు కృష్ణునిముందే చక్కగా చీరలను చుట్టుకొన్నారు. అలాగే స్వామి అనురాగాన్ని హృదయపంజరంలో కట్టిపడవేశారు. వారు ఱెప్పలార్పకుండా స్వామినే చూస్తున్నారు.

అప్పుడు ఆ ప్రౌఢబాలకుడు కథాసారాంశమైన మాటలను ఇలా పలికాడు.

iBAT తాత్పర్యము

ఇప్పుడు మీరు సలక్షణంగా ఉన్నారు. మీరు సిగ్గుతో చెప్పరు గానీ నాదగ్గర గుట్టులేమీ ఉండవు. మీరు నన్నేకదా సేవించుకోవాలని చింతించారు? నాచేత మీ నోము సఫలం అయింది. మీకోరికల సంపదను గురించి చెప్పనేల? నన్ను సేవిస్తే ముక్తికి చేరుకోవటం పరమసత్యం. ఇకమీద నన్ను మీరు రాత్రివేళలలో కూడా చేరుకోవచ్చు. నామాట నమ్మి మీయిండ్లకు పొండి అన్నాడు శ్రీకృష్ణుడు.

ఈ మాటలు విన్న ఆ కాంతలకు నిశ్చయజ్ఞానం కలిగింది. తమ తపస్పు పండింది అనుకొన్నారు. ఆ స్వామి పాదపద్మాలను గుండెలలో దాచుకొని మందలోనికి వెళ్ళారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
లక్షణవతులారా = ఓ ప్రమదలు {లక్షణవతులు - శుభలక్షణములు కల స్త్రీలు}; లజ్జించి = సిగ్గుపడి; చెప్పరు = చెప్పుటలేదు; కాని = తప్పించి; మీ = మీ యొక్క; మర్మముల్ = రహస్యములు; కానబడియెన్ = తెలియవచ్చెను; ననున్ = నన్ను; కొల్వన్ = సేవించుటకు; చింతించినారు = యోచించితిరి; నా = నా; చేతను = వలన; సత్యంబు = ఇది నిక్కము; మీ = మీ యొక్క; నోము = వ్రతము; సఫలము = ఫలప్రదము; అగును = అగును; కామిత = కోరిన; అర్థంబులు = ప్రయోజనములు; కలిమిన్ = సిద్ధించుటలను; చెప్పగన్ = చెప్పుట; ఏల = ఎందుకు; ననున్ = నన్ను; కొల్వన్ = సేవించుటచేత; ముక్తి = మోక్షమున; కున్ = కు; నడవవచ్చున్ = పోగలరు; కడమన్ = చివరకు; కూడగన్ = కలియుటకు; అంబికాదేవిన్ = అంబికాదేవిని; నోమంగన్ = పూజించినచో; అటమీద = ఆ తరువాత; రాత్రులన్ = రాత్రులు; అందున్ = సమయమునందు; మీ = మీ అందర; కున్ = కు.

నన్నున్ = నన్ను; పొందగల్గు = పొందుట లభించును; నమ్మి = నమ్మకముంచి; పొండు = వెళ్ళండి; అని = అని; హరి = కృష్ణుడు; పల్కన్ = చెప్పగా; ఇంతులు = పడతులు; ఎల్లన్ = అందరును; భ్రాంతిన్ = భ్రమతో; చనిరి = వెళ్ళిరి; తపమున్ = తపస్సు (తమ); పండెన్ = ఫలించినది; అనుచున్ = అనుచు; తత్ = అతని; పద = పాదములు అనెడి; అబ్జములున్ = పద్మములను; మానసించుకొనుచున్ = స్మరించుకొనుచు; మంద = గోకులమున; కున్ = కు.
10-852 వల్లవులార యీ వనమున విప్రులు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
వల్లవులార యీ వనమున విప్రులు
  బ్రహ్మవాదులు దేవభవనమునకు
నరుగుట కాంగిరసాహ్వయ సత్త్రంబు
  సలుపుచునున్నారు సనుఁడు మీరు
మానామములు సెప్పి మైత్రితో నడిగిన
  నన్నంబు పెట్టెదరనుచుఁ బలుక
వారలు చని విప్రవరుల కెల్లను మ్రొక్కి
  పసుల మేపుచు బలభద్ర కృష్ణు

తేటగీతి

లలసి పుత్తెంచి రిట మమ్ము నన్న మడుగ
ధర్మవిదులార యర్థిప్రదాతలార
పెట్టుఁడన్నంబు శ్రాంతులఁ బిలిచి తెచ్చి
పెట్టుదురు గాదె మిముబోటి పెద్దలెల్ల.

iBAT సందర్భం

ప్రొద్దెక్కింది. సూర్యకిరణాలు వెలుపలి శరీరాలను కాల్చివేస్తుంటే అగ్నిదేవుడు కడుపులను కాల్చి వేస్తున్నాడు. గోపాలబాలురందరూ బాలకృష్ణునితో ఆకలి వేస్తున్నదయ్యా! అన్నారు దీనమైన మొగాలతో. అప్పుడా కృష్ణుడు, అల్లంతదూరాన ఉన్న మునిపత్నులను వారికి చూపించి ఇలా అంటున్నాడు

iBAT తాత్పర్యము

గోపబాలకులారా! ఈవనంలో అదిగో అల్లంత దూరాన కొందరు విప్రులు, వేదం చక్కగా చదువుకొన్నవారు స్వర్గానికి పోయే కోరికతో ఆంగిరసం అనే పేరుగల యాగం చేస్తున్నారు. మీరు ఆయాగశాల దగ్గరకు వెళ్ళి, మా పేరు చెప్పి మంచిమాటలతో అన్నం అడగండి. వారు పెడతారు అన్న శ్రీకృష్ణుని మాటలు విని గొల్లపిల్లలు ఆ బ్రాహ్మణోత్తముల దగ్గరకు వెళ్ళి పాదాలకు నమస్కరించి, బలరాముడు, కృష్ణుడు ఆవులను మేపుతూ అలసి అన్నం అడిగి రండని మమ్ములను మీదగ్గరకు పంపారు. స్వాములారా! మీరు ధర్మం ఎరిగినవారు. అడిగినవారికి లేదనేమాట నోట రానివారు. ఆకలితో అలమటిస్తున్న వారిని పిలిచి, పిలిచి అన్నం పెట్టే మహానుభావులు దయతో, మాకింత అన్నం పెట్టండి అని అడిగారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
వల్లవులారా = ఓ గోపకులు; ఈ = ఈ యొక్క; వనమునన్ = అడవి యందు; విప్రులు = బ్రాహ్మణులు; బ్రహ్మవాదులు = వేదమార్గులు; దేవభవనమున్ = స్వర్గమున; కున్ = కు; అరుగుట = వెళ్ళుట; కున్ = కై; అంగిరస = అంగిరసము అనెడి; ఆహ్వయ = పేరు కలిగిన; సత్రంబున్ = యాగమును; సలుపుచున్నారు = చేయుచున్నారు; చనుడు = వెళ్ళండి; మీరు = మీరు; మా = మా యొక్క; నామములు = గోత్రనామములను; చెప్పి = తెలియజెప్పి; మైత్రి = స్నేహభావము; తోన్ = తోటి; అడిగినన్ = అడిగినచో; అన్నంబున్ = ఆహారమును, తిండిని; పెట్టెదరు = ఇచ్చెదరు; అనుచున్ = అని; పలుక = చెప్పగా; వారలు = వారు; చని = వెళ్ళి; విప్రవరుల్ = బ్రాహ్మణుల; కున్ = కు; ఎల్లన్ = అఁదరకు; మ్రొక్కి = నమస్కరించి; పసులన్ = పశువులను; మేపుచున్ = మేపుతు; బలభద్ర = బలరాముడు; కృష్ణులు = కృష్ణుడులు; అలసి = అలిసిపోయి.

పుత్తెంచిరి = పంపిరి; ఇట = ఇప్పుడు; మమ్మున్ = మమ్ములను; అన్నము = ఆహారము; అడుగన్ = అడుగుటకై; ధర్మవిదులారా = ఓ ధర్మముతెలిసినవారు; అర్థిప్రదాతలార = ఓ కోరినవారికిచ్చువారు; పెట్టుడు = ఇవ్వండి; అన్నంబున్ = ఆహారమును; శ్రాంతులన్ = అలసిపోయినవారిని; పిలిచి = పిలిచి; తెచ్చి = తీసుకు వచ్చి; పెట్టుదురుగాదె = తినుటకు ఇచ్చువారుకదా; మిము = మీ; బోటి = వంటి; పెద్దలు = గొప్పవారు; ఎల్లన్ = అందరు.
10-861 ఒక చెలికానిపై నొకచేయి సాఁచి వే... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఒక చెలికానిపై నొకచేయి సాఁచి వే
  ఱొకచేత లీలాబ్జమూఁచు వానిఁ
గొప్పున కందని కొన్ని కుంతలములు
  చెక్కుల నృత్యంబు సేయువానిఁ
గుఱుచచుంగులు పుచ్చి కొమరారఁగట్టిన
  పసిఁడివన్నియగల పటమువాని
నౌఁదలఁ దిరిగిరా నలవడఁ జుట్టిన
  దట్టంపుఁ బింఛెపుదండవాని

తేటగీతి

రాజితోత్పలకర్ణపూరములవాని
మహితపల్లవపుష్పదామములవాని
భువనమోహననటవేషభూతివానిఁ
గనిరి కాంతలు కన్నుల కఱవు దీర.

iBAT సందర్భం

గోపబాలుర మాటలు విన్నఆ మాతృమూర్తులకు మూడుకరణాలూ మోదంతో ఉక్కిరిబిక్కిరి అయిపోయాయి. అన్ని విధాలైన వంటకాలనూ అమర్చుకొని ఒక్కదుముకున కృష్ణుని దగ్గరకు బయలుదేరారు. పిల్లలూ, పెనిమిటులూ అడ్డుపడబోయారు. తొలగండి అని వారిని అదలించి ఆ సుదతులు అన్నపుసంభారాలతో యమున ఒడ్డుకు ఒక్క పెట్టున చేరుకొన్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

యాగకర్తల ధర్మపత్నులు ఎదుట ఒక దివ్యసుందరముగ్ధమోహనరూపాన్ని దర్శించుకొన్నారు. ఒక చేతిని ఆ ఆనందమూర్తి ఒక చెలికాని మూపుమీద విలాసంగా ఉంచారు. రెండవ చేతిలో ఒక తామరపూవును విలాసంగా కదుపుతున్నాడు. కొప్పులో ఇమడకుండా ఉన్న కేశములు చెక్కులమీద చిందులు వేస్తున్నాయి . చిన్ని చిన్ని చుంగులు పెట్టి పచ్చనివన్నెతో కన్నుతిప్పుకోకుండా చేస్తున్న పట్టువలువ నల్లని మేని కాంతితో సయ్యాట లాడుతున్నది. తలచుట్టూ తిరిగివచ్చేవిధంగా నెమలియీకలదండ వింతరంగులను పుక్కిలిస్తున్నది. ఒక పరమ సుందరమైన నల్లకలువ చెవి మీద మురిసిపోతున్నది. . మెడనుండి తొడలవరకు చిగుళ్ళ, పూవులహారాలు తమ భాగ్యానికి పొంగిపోతున్నాయి. ఈ విధంగా భువనాలన్నింటినీ మురిపించే వేషంతో కన్నయ్య ఆ విప్రవనితలకు దర్శనం అనుగ్రహించాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఒక = ఒకానొక; చెలికాని = స్నేహితుని; పైన్ = మీద; ఒక = ఒక; చెయి = చేతిని; చాచి = చాపి ఉంచి; వేఱు = మరి; ఒక = ఒక; చేతన్ = చేతిలో; లీలా = వినోదార్థపు; అబ్జమున్ = పద్మమును; ఊచు = ఊపెడి; వానిన్ = వాడిని; కొప్పున్ = సిగ, జుట్టుముడి; కిన్ = కి; అందని = పొడగుసరిపోని; కొన్ని = కొన్ని; కుంతలములున్ = తల వెంట్రుకలు; చెక్కులన్ = చెంపలమీద; నృత్యంబున్ = నాట్యములు; చేయు = చేయుచున్నట్టి; వానిన్ = వాడిని; కుఱచ = పొట్టి; చుంగులు = కుచ్చిళ్ళు; పుచ్చి = పోసి; కొమరారన్ = చక్కగా; కట్టిన = ధరించిన; పసిడి = బంగారు; వన్నియ = రంగు; కల = కలిగిన; పటము = వస్త్రముగల; వానిన్ = వాడిని; ఔదలన్ = శిరస్సుకు; తిరిగిరాన్ = చుట్టివచ్చునట్లు; అలవడన్ = అనువుగా; చుట్టిన = కట్టిన; దట్టంపు = చిక్కటి; పింఛపు = నెమలి పింఛముల; దండ = దండగల; వానిన్ = వాడిని.

రాజిత = విరాజిల్లుతున్న; ఉత్పల = పద్మముల; కర్ణపూరముల = చెవికుండలముల; వానిన్ = వాడిని; మహిత = మేలైన; పల్లవ = చిగుళ్ళ యొక్క; పుష్ప = పూల యొక్క; దామముల = దండలుగల; వానిన్ = వాడిని; భువన = లోకములను; మోహన = మోహముపుట్టించెడి; నట = నటుని వంటి; వేష = వేషధారణ అనెడి; భూతి = సంపద కల; వానిన్ = వాడిని; కనిరి = చూసిరి; కాంతలు = స్త్రీలు; కన్నులకఱవుదీఱ = కన్నులకానందమగునట్లు.
10-869 నా సమీపమున, నున్నారంచు నలుగరు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
నా సమీపమున, నున్నారంచు నలుగరు
  బంధులు భ్రాతలు పతులు సుతులు
మిమ్ము దేవతలైన మెత్తు రంగనలార
  నాదేహసంగంబు నరులకెల్ల
సౌఖ్యానురాగసంజనకంబు గాదు ము
  క్తిప్రదాయకము నాకీర్తనమున
దర్శనాకర్ణనధ్యానంబులను గర్మ
  బంధదేహంబునఁ బాసి మీరు

తేటగీతి

మానసంబులు నాయందు మరుఁగఁజేసి
నన్ను జేరెదరటమీఁద నమ్ముఁ డనుచుఁ
బలికి వారలు తెచ్చిన భక్షణాదు
లాప్తవర్గంబుతో హరి యారగించె.

iBAT సందర్భం

అయ్యా మాధవా! ఇది నీకు తగునా! మేము లోక సంబంధమైన అన్ని బంధాలూ తెంచుకొని నీ దగ్గరకు వచ్చాము. మా భర్తలూ, పిల్లలూ, చుట్టాలూ వద్దంటున్నా పట్టించుకోకుండా వచ్చాము. ఇప్పుడు మేము తిరిగి వెళ్ళినట్లైయితే వారు మమ్ములను గ్రహిస్తారా! గ్రహించకపోతే మేము ఉభయభ్రష్టులము అవుతాము. మేము నీ కైంకర్యం చేసుకొంటూ నీతోనే ఉండిపోతాము అన్న గోపికల మాటలను విని జగదీశ్వరుడు ఇలా అంటున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

అమ్మలారా! నాదగ్గరకు వచ్చిన కారణంగా మీపతులు, చుట్టాలు, అన్నదమ్ములు, కొడుకులు, మీవిషయంలో కోపగింపరు. నాదేహంమీద తగులం పెట్టుకోవటంవలన ఎవరికీ భౌతిక సుఖమూ అనురాగము కలుగవు. కానీ అది పునర్జన్మలేని మోక్షాన్ని ప్రసాదిస్తుంది. నాగుణాలను పాడుకొంటూ ఉన్నందువలన, వినుటవలన, ధ్యానించటంవలనా కర్మములకు కట్టుబడి ఉన్న దేహం వదలిపోయిన తరువాత మీరు నాలో ఒక్కటిగా అయిపోతారు. మీ మనస్సులు నాలో లీనం అయిపోతాయి. ఈ నామాట నమ్మండి అని పలికి కృష్ణుడు వారు తెచ్చిన భోజనపదార్థాలనన్నింటినీ చెలులతోపాటు సంతృప్తితో ఆరగించారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
నా = నా; సమీపంబునన్ = వద్ద; ఉన్నారు = ఉన్నారు; అంచున్ = అని; అలుగరు = కోపింపరు; బంధులు = చుట్టములు; భ్రాతలు = తోడబుట్టినవారు; పతులు = భర్తలు; సుతులున్ = పుత్రులు; మిమ్మున్ = మిమ్ములను; దేవతలు = దేవతలు; ఐనన్ = కూడా; మెత్తురు = మెచ్చుకొనెదరు; అంగనలారా = ఓ ఇంతులు; నా = నా యొక్క; దేహ = దేహముతో; సంగంబు = సాన్నిహిత్యము; నరుల = మానవుల; కున్ = కు; ఎల్లన్ = అందరకు; సౌఖ్య = భోగరూపమైనసుఖపు; అనురాగ = అనురక్తి; సంజనకంబు = కలిగించెడిది; కాదు = కాదు; ముక్తి = మోక్షమును; ప్రదాయకము = ఇచ్చునది, ప్రసాదించునది; నా = నా యొక్క; కీర్తనమునన్ = స్తుతివలన; దర్శన = దర్శించుట; ఆకర్ణన = చరిత్రవినుట; ధ్యానంబులనున్ = ధ్యానములవలన; కర్మ = పుణ్య పాప కర్మలను; బంధ = బంధములుగల; దేహంబులన్ = శరీరములను; పాసి = దూరమై; మీరు = మీరు.

మానసంబులు = మనసులను; నా = నా; అందున్ = ఎడలనే; మరుగన్ = లగ్నము; చేసి = చేసి; నన్నున్ = నన్ను; చేరెదరు = కలసెదరు; అటమీదన్ = ఆటుపిమ్మట; నమ్ముడు = నమ్మండి; అనుచున్ = అనుచు; పలికి = చెప్పి; వారలు = వారు; తెచ్చిన = తీసుకు వచ్చిన; భక్షణాదులు = పంచభక్ష్య పరమాన్నములు {భక్షణాదులు - పంచభక్ష్యము (1భక్ష 2భోజ్య 3లేహ్య 4చోష్య 5పానీయము) లతో కూడిన పరమ (శ్రేష్ఠమైన) అన్నములు (ఆహార పదార్థములు)}; ఆప్తవర్గంబు = తనవారి; తోన్ = తోటి; హరి = కృష్ణుడు; ఆరగించెన్ = భుజించెను.
10-877 యాగంబు చేయంగ నర్థించి వచ్చితి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
యాగంబు చేయంగ నర్థించి వచ్చితి
  రీయాగమున ఫలమేమి గలుగు
నెవ్వాఁడు దీనికి నీశ్వరుం డధికారి
  యెవ్వఁడు సాధనమెంత వలయు
శాస్త్రీయమో జనాచారమో కార్యంబు
  వైరుల కెఱిఁగింపవలదు గాని
యెఱిఁగెడి మిత్రుల కెఱిఁగింపదగుఁ జేరి
  యెఱిఁగి చేసినఁ గోర్కులెల్లఁ గలుగు

ఆటవెలది

పగయుఁ జెలిమి లేక పరగిన మిముఁబోటి
మంచివారికేల మంతనంబు
తలఁపు లెల్ల మాకుఁ దగనెఱిఁగింపవే
తాతవాక్సుధాప్రదాతవగుచు.

iBAT సందర్భం

ఒకనాడు నందుడు మొదలైన గోపవృద్ధులందరూ కృష్ణుని దగ్గరకు వచ్చారు. వారు చెప్పకముందే కృష్ణయ్య రండి రండి. మీరు ఇంద్రయాగం చేద్దామనుకొంటున్నారు కదా! అని ఇలా పలకరించాడు.

iBAT తాత్పర్యము

యాగం చేద్దామనుకొని వచ్చారు గదూ! ఈ యాగంవలన ఏమిఫలం కలుగుతుంది? దీనికి ప్రభువు ఎవ్వడు? అధికారి ఎవ్వడు? సాధనసంపత్తి ఎంత కావాలి? ఇది శాస్త్రం విధించిన విషయమా? జనాచారంగా వస్తున్నదా? పగవారికి చెప్పగూడదు కానీ అయినవారితో అన్ని సాధకబాధకాలనూ విచారించాలి. దానితో కార్యం సుసంపన్నం అవుతుంది. ఇంక మనలో మనకు పగా లేదు, చెలిమి లేదు. కాబట్టి మనసులో ఉన్నదానిని దాపరికం లేకుండా నాకు చెప్పు, నాయనా! అని కృష్ణయ్య పలికిన పలుకులివి.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
యాగంబు = యజ్ఞము; చేయంగన్ = చేయవలెనని; అర్థించి = కోరి; వచ్చితిరి = వచ్చారు; ఈ = ఈ యొక్క; యాగమునన్ = యజ్ఞము వలన; ఫలము = ప్రయోజనములు; ఏమి = ఏవి; కలుగున్ = కలుగును; ఎవ్వాడు = ఎవరు; దీని = దీని; కిన్ = కి; ఈశ్వరుండు = అధిదేవత; అధికారి = అధిపతి; ఎవ్వడు = ఎవరు; సాధనము = ఉపకరణసమూహము; ఎంత = ఎంత; వలయున్ = కావలెను; శాస్త్రీయమో = శాస్త్రవిహితమా; జనాచారమో = అలవాటుగా చేయునదా; కార్యంబు = ఏదైన కార్యక్రమము; వైరుల్ = శత్రువుల; కున్ = కు; ఎఱిగింపన్ = తెలుప; వలదు = వద్దు; కాని = అంతేతప్పించి; ఎఱిగెడి = తెలిసిన; మిత్రుల్ = స్నేహితుల; కున్ = కి; ఎఱిగింపన్ = తెలుపుట; తగున్ = తగినపని; చేరి = దగ్గరగా, బాగా; ఎఱిగి = తెలిసి; చేసినన్ = చేసినచో; కోర్కులు = కోరికలు; ఎల్లన్ = అన్ని; కలుగున్ = సిద్ధించును; పగ = శత్రుత్వములు; చెలిమి = స్నేహములు.

లేకన్ = లేకుండగా; పరిగిన = ప్రసిద్ధమైన; మిము = మీ; బోటి = లాంటి; మంచి = యోగ్యులైన; వారల = వారి; కున్ = కి; ఏల = ఎందుకు; మంతనంబు = రహస్యపుభావనలు; తలపులు = భావించుటలు; ఎల్లన్ = సమస్తము; మా = మా; కున్ = కు; తగన్ = పూర్తిగా; ఎఱిగింపవే = తెలుపుము; తాత = తండ్రి; వాక్ = మాటలనెడి; సుధా = అమృతమును; ప్రదాత = చక్కగానిచ్చువాడవు; అగుచున్ = అగుచు.
10-879 పర్ణన్యుఁడధికుండు భగవంతుఁ డమరేంద్రుఁ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
పర్ణన్యుఁడధికుండు భగవంతుఁ డమరేంద్రుఁ
  డతనికిఁ బ్రియమూర్తులగుచునున్న
మేఘబృందంబులు మేదినీతలముపై
  నతని పెంపున భూతహర్షణముగ
జలములు గురియుఁ దజ్జలపూరములఁదోగి
  పండుసస్యంబులా పంట తమకు
ధర్మార్ధకామప్రదాయకంబుగ లోకు
  లెల్లను బ్రదుకుదు రింతయెఱిఁగి

తేటగీతి

మేఘవిభుఁడైన యింద్రుఁడు మెచ్చుకొఱకు
నింద్రయాగము సేయుదు రెల్లనృపులు
కామలోభభయద్వేషకలితులగుచుఁ
జేయకుండిన నశుభంబు చెందుఁ బుత్ర

iBAT సందర్భం

ఇంద్రయాగం గూర్చి కృష్ణుని మాటలు విన్న నందుడు నందనునితో ఇలా అన్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

నాయనా! వర్షములు కురిపించి భూమిని సస్యశ్యామలం చేసి కాపాడే భగవంతుడు దేవేంద్రుడు. అతని స్వరూపాలే అయిన మేఘాలు నేలమీద వానలు కురిపించి పంటలు పండటానికి కారణం అవుతున్నాయి. ఆ పంటలతో జనాలు ధర్మ, అర్థ, కామ పురుషార్ధాలను సక్రమంగా సాధిస్తున్నారు. సుఖసంతోషాలతో బ్రదుకు తున్నారు. కాబట్టి దేవేంద్రుని పరితృప్తికోసం రాజులందరూ ఇంద్రయాగం చేస్తున్నారు. అలా చేయకపోతే అమంగళం కలుగుతుంది.

యజ్ఞం చేస్తే ఇంద్రుడికి ప్రీతి కలుగుతుంది. ఆ ప్రీతివలన వానలు కురుస్తాయి. వానలవలన పంటలు పండుతాయి. మంచి పచ్చిక కనులకు విందు చేస్తుంది. ఆ పచ్చికను పుచ్చుకొని ఆవులు హాయిగా బ్రతుకుతాయి. దానితో నేలమీద జీవులూ, నింగిలో దేవతలూ సుఖంగా ఉంటారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
పర్జన్యుడు = వర్షాధిపతి {పర్జన్యుడు - వర్షాధిపతి, ఇంద్రుడు}; అధిపుండు = గొప్పవాడు; భగవంతుడు = షడ్గుణైశ్వర్య సంపన్నుడు; అమరేంద్రుడు = దేవేంద్రుడు; అతని = వాని; కిన్ = కి; ప్రియ = ఇష్ట; మూర్తులు = వస్తువులు; అగుచున్ = ఐ; ఉన్న = ఉన్నట్టి; మేఘ = మేఘముల; బృందంబులు = సమూహములు; మేదినీ = భూ; తలము = మండలము; పై = మీద; అతని = వానిచేత; పంపునన్ = నియమింపబడినట్లు; భూత = జీవులకు; హర్షణము = సంతోషకరము; కన్ = అగునట్లు; జలములున్ = నీటిని; కురియున్ = వర్షించును; తత్ = ఆ; జల = నీటియొక్క; పూరములన్ = ప్రవాహములందు; తోగి = తడిసి; పండు = పండును; సస్యంబులు = పంటలు; పంట = ఫలసాయము; తమ = వారి; కున్ = కి; ధర్మ = ధర్మమును, సద్వర్తన; అర్థ = అర్థము, సద్ప్రయోజన; కామ = కామములను, సదిచ్ఛ; ప్రదాయకములు = చక్కగానిచ్చునవి; లోకులు = ప్రజలు; ఎల్లను = అందరు; బ్రతుకుదురు = సుఖముగాజీవింతురు; ఇంతన్ = ఇది అంతటిని; ఎఱిగి = తెలిసి.

మేఘ = మేఘములకు; విభుడు = ప్రభువు; ఐన = అయిన; ఇంద్రుండు = ఇంద్రుడు; మెచ్చు = మెచ్చుకొనుట; కొఱకు = కోసము; ఇంద్రమఖములు = ఇంద్రయాగములు; చేయుదురు = చేసెదరు; ఎల్ల = సమస్తమైన; నృపులున్ = రాజులు; కామ = కామము; లోభ = లోభము; భయ = భయము; ద్వేష = ద్వేషములు; కలితులు = కలవారు; అగుచున్ = అగుచు; చేయకుండినన్ = చేయకపోయినచో; అశుభంబు = కీడు; చెందున్ = కలుగును; పుత్ర = కొడుకా.
10-930 కన్నులు దెఱవని కడుఁ జిన్నిపాపఁడై... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
కన్నులు దెఱవని కడుఁ జిన్నిపాపఁడై
  దానవి చనుబాలు త్రాగి చంపె
మూఁడవ నెలనాఁడు ముద్దులబాలుఁడై
  కోపించి శకటంబుఁ గూలఁ దన్నె
నేఁడాదికుఱ్ఱఁడై యెగసి తృణావర్తు
  మెడబట్టుకొని కూల్చి మృతునిఁ జేసెఁ
దల్లివెన్నలకునై తను ఱోలఁగట్టినఁ
  గొమరుఁడై మద్దుల కూలనీడ్చెఁ

తేటగీతి

బసులఁ గ్రేపులఁ గాచుచు బకునిఁ జీరె
వెలగతో వత్సదైత్యుని వ్రేసి గెడపె
సబలుఁడై ఖరదైత్యుని సంహరించె
నితఁడు కేవలమనుజుఁడే యెంచి చూడ.

iBAT సందర్భం

అయ్యలారా! వానలు ఆగిపోయాయి. గాలి ఔద్దత్యం తగ్గింది. నదులు పొంగిపొరలటం సద్దుకొన్నది. వరదలు తగ్గాయి. మీరందరూ మీమీ వాళ్ళతో, బండ్లతో, బరువులతో మీ యిండ్లకు చేరుకోవచ్చు. అని పలికి వారందరూ భద్రంగా వారి వారి తావులకు చేరిన తరువాత కుదురుగా కొండను పదిలంగా నిలిపాడు. దివిలో దేవదుందుభులు పెద్దగా మ్రోగాయి. గంధర్వులు, కిన్నరులు, కింపురుషులు ఆటపాటలతో వేడుకలు జరుపు కొన్నారు. ఆ అద్భుత అనుభవానికి పరవశులై గోపజనులు నందునితో ఇలా అన్నారు..

iBAT తాత్పర్యము

పుట్టిన పురిటిదినాలలోనే పూతనను పుణ్యలోకాలకు పంపాడు. మూడవనెలలో బండి రక్కసుని ముక్కలు చేశాడు. ఏడాదికుఱ్ఱడై మింటిపైకెగిరి సుడిగాలి రాక్షసుని మెడబట్టుకొని గిలగిలా కొట్టుకొనేట్లు చేసి కూల్చివేశాడు. వెన్నలదొంగ అని అమ్మ రోటికి కట్టివేస్తే రెండు పెద్దమద్దిచెట్లను కూల్చి గంధర్వులకు శాపవిమోచనం గావించారు. సాదాసీదాగా ఆవులను కాచుకొంటూ బకాసురుణ్ణీ, వత్సాసురుణ్ణీ రూపుమాపాడు. ఈ కుఱ్ఱవాడు కేవల మానవుడా? ఏడేండ్ల పిల్లవాడా! ఆటలాగా తామరపూవులాగా కొండ ఎత్తిపట్టుకొన్నారా! ఎంత అద్భుతం!

ఇలా నందునితో చుట్టుప్రక్కలవాళ్ళు అందరూ కొనియాడుతూ ఉంటే నందుడు గర్గాచార్యులవారి పలుకులు స్మరించి కృష్ణుని అవతారతత్వాన్ని సంభావించి ఆనందానుభవంలో మునిగితేలాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
కన్నులుదెఱవని = కళ్ళు తెరచుట కూడ రాని; కడు = మిక్కిలి; చిన్ని = చంటి; పాపడు = పిల్లవాడు, శిశువు; ఐ = అయ్యి యుండి; దానవిన్ = దానవస్త్రీ యొక్క; చనుబాలు = స్తన్యము; త్రాగి = తాగి; చంపెన్ = సంహరించెను; మూడవ = మూడవ (3); నెల = నెల; నాడు = వయసు నందు; ముద్దుల = బహు అందమైన; బాలుడు = పసిబిడ్డగా; ఐ = ఉండి; కోపించి = రోషము తెచ్చుకొని; శకటంబున్ = బండిని; కూలన్ = విరిగిపోవునట్లు; తన్నెన్ = కాలితో తన్నెను; ఏడాది = సంవత్సర వయసు; కుఱ్ఱడు = పిల్లవాడు; ఐ = అయ్యి; ఎగసి = మీది కెగిరి; తృణావర్తున్ = తృణావర్తుడను రాక్షసుని; మెడ = గొంతుక; పట్టుకొని = పట్టుకొని; కూల్చి = పడగొట్టి; మృతునిజేసె = సంహరించెను; తల్లి = తల్లి; వెన్నలు = వెన్నలు దొంగిలించిన; కున్ = అందుకోసము; ఐ = అయ్యి; తనున్ = అతనిని; ఱోలన్ = రోటికి; కట్టినన్ = బంధించగా; కొమరుడు = పిల్లవాడు; ఐ = అయ్యి యుండి; మద్దులన్ = మద్దిచెట్లను; కూలన్ = పడిపోవునట్లుగా; ఈడ్చెన్ = లాక్కొని వెళ్ళెను; పసుల = ఆవు; క్రేపులన్ = దూడలను; కాచుచున్ = మేపుతు.

బకునిన్ = బకాసురుని; చీఱెన్ = చీల్చివేసెను; వెలగ = వెలగచెట్టు; తోన్ = తోటి; వత్సదైత్యుని = వత్సాసురుని; వ్రేసి = వేసికొట్టి; గెడపెన్ = చంపెను; సబలుడు = బలరామునితో కూడినవాడు; ఐ = అయ్యి; ఖరదైత్యుని = ధేనుకాసురుని; సంహరించె = చంపెను; ఇతడు = ఇతను; కేవలమనుజుడే = సామాన్యమానవుడా, కాదు; ఎంచి = విచారించి; చూడన్ = చూడగా.
10-938 పరమనిధానంబు భాసురసత్త్వంబు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
పరమనిధానంబు భాసురసత్త్వంబు
  శాంతంబు హతరజస్తమము నిత్య
మధికతపోమయ మట్లు కావున మాయ
  నెగడెడి గుణములు నీకు లేవు
గుణహీనుఁడవు గాన గుణముల నయ్యెడి
  లోభాదికములు నీలోనఁ జేర
వైన దుర్జననిగ్రహము శిష్టరక్షయుఁ
  దగిలి చేయఁగ దండధారివగుచు

తేటగీతి

జగము భర్తవు గురుఁడవు జనకుఁడవును
జగదధీశులమను మూఢజనులు దలఁక
నిచ్చపుట్టిన రూపంబు లీవు దాల్చి
హితము సేయుదుగాదె లోకేశ్వరేశ.

iBAT సందర్భం

ఇంద్రుని గుండెలో గుబులు పట్టుకొంది. అపచారం చేశారని బాధపడ్డాడు. బాలకృష్ణుడు ఒక్కచేతితో కొండనెత్తి ఎడా పెడా, వాయించి వేస్తున్న గాలివానకు తల్లడిల్లిపోతున్న ఆవులకూ, గోపకులకూ రక్షకుడయ్యారు - అని మూడు లోకాల ఏలికను నేను అనే గర్వం తుడిచిపెట్టుకొనిపోగా, కామధేనువును తోడు తీసుకొని కృష్ణస్వామి చెంతకు చేరుకొన్నాడు. ఆయన పొగరెక్కిన ప్రభువుల దురహంకారాన్ని రూపుమాపేవాడూ, సాధుజనులయందు జాలిని పెంపొందించుకొనేవాడూ అనే భావన అతని అంతరంగంలో మెదలుతూనే ఉన్నది. శ్రీకృష్ణుని కాళ్ళమీద బడ్డాడు. చేతులు జోడించాడు. మెల్లగా నోరువిప్పాడు.

iBAT తాత్పర్యము

స్వామీ! మేము లోకపాలకులము. నీవు మాకందరకును పాలకుడవు. నీది పరమధామము. అందు రజస్సు, తమస్సు అనేవాని ఛాయ అణుమాత్రం కూడా ఉండదు. దానినే తత్త్వజ్ఞులు శుద్ధసత్త్వము - వెలుగొందే జ్ఞానస్వరూపము - అంటారు. వికారాలవాసన కూడా లేని శాంతస్వరూపం నీది. దేశము, కాలము అనేవాని ఎట్టికొలతలకు లొంగనిది. ఆవిధంగా దానిని ‘నిత్యము’ అంటారు. అధికతపోమయము తపస్సు అంటే బ్రహ్మమే అంటున్నది ఉపనిషన్మాత. నీతత్త్వం ఇట్టిది కావటంవలన మాయకు చెందిన గుణములు సత్త్వము, రజస్సు, తమస్సు అనేవి నీకు లేనేలేవు. గుణాలు లేవు కనుక గుణాలవలన ఏర్పడే లోభము మొదలైన నీచలక్షణాలు నిన్ను అంటవు. అయినా విశ్వసంరక్షణకోసం నీవు మూడుపనులను స్వయంగా ఏర్పరచుకొన్నావు. మొదటిది దుష్టులను శిక్షించటం, రెండవది ఉత్తమశీలం గలవారిని రక్షించటం, మూడవది ధర్మమును పట్టుతప్పకుండా నిలిపి ఉంచటం. వీనికోసం నీవు దండమును ధరిస్తావు.

ఈ జగత్తునంతా భరించేవాడవు. దీనికి గురువైనవాడవూ, పుట్టించినవాడవూ - అన్నీ నీవే. పేరునకు మేము లోకపాలకులము. నీవు ఎప్పుడు ఏరూపం అవసరమనుకొంటే అప్పుడు ఆరూపాన్ని ఏర్పాటు చేసుకొని లోకాలన్నింటికీ మేలు చేస్తూ ఉంటావు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
పరమ = పరమపురుషా; నీ = నీ; ధామంబు = స్థానము, స్వరూపం; భాసుర = ప్రకాశవంతమైన; సత్వంబు = సత్త్వగుణ మయ మైనది; శాంతంబు = శాంతవృత్తి గలది; హత = తొలగింపబడిన; రజస్ = రజోగుణ; తమమున్ = తమోగుణ వృత్తులు గలది; నిత్యము = శాశ్వతమైనది; అధిక = మిక్కిలిగ; తపస్ = తపస్సు యొక్క; మయము = స్వరూపమైనది; అట్లు = ఆ విధముగా; కావునన్ = అగుటచేత; మాయన్ = ప్రకృతి యందు; నెగడెడి = అతిశయించెడి, కనబడెడి; గుణములు = త్రిగుణములు; నీ = నీ; కున్ = కు; లేవు = లేవు; గుణహీనుడవు = నిర్గుణుడవు; కానన్ = అగుటచేత; గుణములన్ = త్రిగుణమలచేత; అయ్యెడి = కలిగెడి; లోభాదికము = దశవిధగుణములు {దశవిధగుణములు - 1కామ 2క్రోధ 3లోభ 4మోహ 5మద 6మాత్సర్య 7దంభ 8దర్ప 9ఈర్ష్యా 10అసూయలు అనెడి గుణములు}; నీ = నీ; లోన్ = అందు; చేరవు = కలుగవు; ఐనన్ = అయినప్పటికి; దుర్జన = దుష్టులను; నిగ్రహము = శిక్షించుట; శిష్ట = సజ్జనులను; రక్షయున్ = కాపాడుట; తగిలి = పూని; చేయగ = చేయుటకు; దండ = ఆయుధములను; ధారివి = ధరించువాడవు; అగుచున్ = ఔతు.

జగమున్ = సర్వలోకములకు; భర్తవు = ప్రభువవు; గురుడవు = మార్గదర్శకుడవు; జనకుడవును = పుట్టించువాడవై ఉంటివి; జగత్ = ఒక్కొక లోకమునకు; అధీశులము = ఏలెడివారము; అను = అనెడి; మూఢ = తెలివిమాలిన; జనులున్ = వారిని; తలకన్ = భయపడునట్లుగా; ఇచ్చపుట్టిన = ఇష్టమువచ్చిన; రూపంబులున్ = రూపములను; ఈవు = నీవు; తాల్చి = చేపట్టి; హితము = మేలు; చేయుదు = కలిగించెదవు; కాదె = కదా, అవును; లోకేశ్వరేశ = కృష్ణా {లోకేశ్వరేశుడు - లోకేశ్వరుల (సర్వలోకపాలకుల)కు ఈశుడు (ప్రభువు), విష్ణువు}.
10-951 తుంబురు నారదాదులు సిద్ధచారణ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
తుంబురు నారదాదులు సిద్ధచారణ
  గంధర్వులును హరికథలు పాడి
రమరకాంతలు మింటనాడిరి వేల్పులు.
  గురియించి రంచిత కుసుమవృష్టి
జగములు మూఁడును సంతోషమును బొందెఁ
  గుఱ్ఱులచన్నులఁ గురిసెఁ బాలు
నవజలంబులతోడ నదులెల్లఁ బ్రవహించె
  నిఖిలవృక్షములుఁ దేనియలు వడిసె

తేటగీతి

సర్వలతికల ఫలపుష్పచయములమరెఁ
బర్వతంబులు మణిగణప్రభల నొప్పెఁ
బ్రాణులకు నెల్ల దమలోని పగలుమానె
వాసుదేవుని యభిషేకవాసరమున.

iBAT సందర్భం

దేవేంద్రుడు, కామధేనువు, మహర్షిసంఘాలూ అందరూ సముత్సాహంతో శ్రీకృష్ణునికి గోవింద పట్టాభిషేకం చేశారు. ఆ సందర్భంలో

iBAT తాత్పర్యము

తుంబురుడు, నారదుడు, సిద్ధులు, చారణులు, గంధర్వులు మింటిలో హరికథలు పాడినారు. అప్పరసలు నృత్యాలు చేశారు. దేవతలు పూలవానలు కురిపించారు. మూడులోకాలూ సంతోషం పొందాయి. ఆవులు కుండలకొద్దీ పాలిచ్చాయి. నదులు తేటనీటితో చల్లగా మెల్లగా ప్రవహించాయి. చెట్లనిండా తేనెపట్టులే. తీగలు పరిమళభరితములైన పూలతో అలరారినాయి. కొండలు మణులతో కాంతులను విరజిమ్మాయి. ప్రాణులన్నీ పగలు మాని చెలిమితో బ్రదుకసాగాయి. ఇలా వాసుదేవుని పట్టాభిషేకోత్సవం ప్రజలకు పరమానందదాయకం అయినది. ఇంద్రుడు మొదలైన దేవలోకంవారు గోవిందుని అనుమతి తీసుకొని అమరావతికి చేరుకొన్నారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
తుంబురు = తుంబురుడు; నారద = నారదుడు; ఆదులున్ = మున్నగువారు; సిద్ధ = సిద్ధులు; చారణ = చారణులు; గంధర్వులును = గంధర్వులు; హరి = విష్ణు; కథలు = కథలను; పాడిరి = గానముచేసిరి; అమర = దేవతా; కాంతలు = స్త్రీలు; మింటన్ = ఆకాశమునందు; ఆడిరి = నాట్యములు చేసిరి; వేల్పులు = దేవతలు; కురియించిరి = వర్షింపజేసిరి; అంచిత = మనోజ్ఞమైన; కుసుమ = పూల; వృష్టిన్ = వానను; జగములుమూడును = ముల్లోకములు {ముల్లోకములు - 1భూలోకము 2స్వర్గలోకము 3నరకలోకము}; సంతోషమును = ఆనందమును; పొందెన్ = పొందినవి; కుఱ్ఱుల = పాడియావుల; చన్నులన్ = చన్నులనుండి; కురిసెన్ = వర్షించెను, సమృద్ధికలిగెను; పాలున్ = పాలు; నవజలంబుల్ = కొత్తనీటి; తోడన్ = తోటి; నదులు = ఏరులు; ఎల్లన్ = అన్ని; ప్రవహించెన్ = పారినవి; నిఖిల = సమస్తమైన; వృక్షములున్ = చెట్లు; తేనియలు = మకరందములను; పడిసెన్ = పొందినవి.

సర్వ = సమస్తమైన; లతికలన్ = తీగలందు; ఫల = పండ్లు; పుష్ప = పూల; చయముల్ = సమూహములు; అమరెన్ = చక్కగా కలిగెను; పర్వతంబులున్ = కొండలు; మణి = రత్నాల; గణ = సమూహముల; ప్రభలన్ = కాంతులతో; ఒప్పెన్ = చక్కనయ్యెను; ప్రాణుల్ = జీవులు; కున్ = కు; ఎల్లన్ = అన్నిటికి; తమ = వాటి; లోని = అందలి; పగలు = విరోధభావములు; మానెన్ = తొలగెను; వాసుదేవుని = శ్రీకృష్ణుని {వాసుదేవుడు - వసుదేవుని పుత్రుడు, కృష్ణుడు}; అభిషేక = పట్టముకట్టెడి; వాసరమునన్ = వేళ.
10-966 విటసేనపై దండువెడలెడు వలఱేని... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
విటసేనపై దండువెడలెడు వలఱేని
  గొల్లెనపై హేమకుంభమనఁగఁ
గాముకధృతివల్లికలు ద్రెంపనెత్తిన
  శంబరాంతకు చేతి చక్రమనఁగ
మారుండు పాంథుల మానాటవులు గాల్పఁ
  గూర్చిన నిప్పుల కుప్పయనఁగ
విరహిమృగమ్ముల వేఁటాడ మదనుండు
  తెచ్చిన మోహంపు దీమమనఁగ

ఆటవెలది

వింతనునుపు గల్గి వృత్తమై యరుణమై
కాంతితోఁ జకోరగణములుబ్బఁ
బొడుపుఁ గొండ చక్కిఁ బొడిచె రాకాచంద్ర
మండలంబు గగనమండలమున.

iBAT సందర్భం

శరత్కాలం వచ్చింది. ప్రకృతి అంతా పరవశించిపోతున్నది. ప్రాణుల హృదయాలన్నీ కాముని చేతిలో కీలుబొమ్మలైపోయాయి. నేలమీద కలువలు, నింగిలో వెన్నెలలు ప్రాణులను పరవశింపజేస్తున్నాయి.

పున్నమి వచ్చింది. గుండెలలో అలజడిని తెచ్చింది. చందమామ జనులగుండెలను ఆటుపోటులతో ఊపిపారేస్తున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

ఏమిటి ఇది! వింతవింతసొంపులతో వెలిగిపోతూ పైకి వస్తున్నది! విటుల సేనమీద దండు పోవటానికి దూకుతున్న కామదేవుని గొల్లెనమీద నిలిపి ఉంచిన బంగారు కుండ కాదు గదా! కాముకుల గుండెదిటవులనే తీగలను తెంచివేయటానికి మన్మథుడు చేతిలో పట్టుకొన్న చక్రం కాబోలు. మన్మథుడు ప్రియురాండ్ర ఎడబాటుతో పోయే బాటసారుల ఎదలబింకం అనే పొదలను కాల్చివేయటానికి కూర్చుకొన్న నిప్పులకుప్ప అయి ఉంటుందా? వియోగతాపంతో ఉడికిపోతున్న మృగాలవంటి జీవులను వేటాడటానికి మన్మథుడు పెట్టిన మత్తు మందేమోనే. ఎంత నునుపుగా ఉంది. ఎంత గుండ్రంగా ఉన్నది. కావి రంగు ఎంత చూడముచ్చటగా ఉంది? చకోరపక్షులు ఉల్లాసంగా రెక్కలు కొట్టుకొంటూ గగనంలో విహరిస్తున్నాయి ఓహో! పొడుపుకొండమీదకు మెల్లగా ఎక్కుతున్న చంద్రబింబమా!
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
విట = వ్యభిచారుల; సేన = దండు, సమూహము; పై = మీద; దండు = దండెత్తి; వెడలెడు = పోయెడి; వలఱేని = మన్మథుని {వలఱేడు - రతిపతి, మన్మథుడు}; గొల్లెన = గుడారము; పై = మీది; హేమ = బంగారపు; కుంభము = కలశము; అనగన్ = అనునట్లు; కాముక = కాముకుల యొక్క; ధృతి = ధైర్యము అనెడి; వల్లికలున్ = తీగలను; తెంపన్ = తెగగొట్టుటకు; ఎత్తిన = సంధించిన; శంబరాంతకు = మన్మథుని {శంబరాంతకుడు - శంబరాసురుని సంహరించిన వాడు, మన్మథుడు}; చేతి = చేతిలో ధరించిన; చక్రము = చక్రాయుధము; అనగన్ = అనునట్లు; మారుండు = మన్మథుడు {మారుడు - విరహిజనులను మరణింప చేయువాడు, మన్మథుడు}; పాంథుడు = బాటసారుల {పాంథుడు - పథమున పోవువాడు, బాటసారి}; మాన = మానములు అనెడి; అటవులన్ = ఆడవులను; కాల్పన్ = కాల్చివేయుటకు; కూర్చిన = ఏర్పరచిన; నిప్పుల = నిప్పుల యొక్క; కుప్ప = రాశి; అనగన్ = అనునట్లు; విరహిణీ = విరహమునున్నస్త్రీ లనెడి; మృగములన్ = జంతువులను; వేటాడన్ = వేటాడుటకు; మదనుండు = మన్మథుడు {మదనుడు - మదింపజేయువాడు, మన్మథుడు}; తెచ్చిన = తీసుకు వచ్చిన; మోహన = మోహము పుట్టించెడి; దీమము = పెంపుడుజంతువు {దీమము - పశుపక్షులను పట్టుటకు పెంచిన సజాతీయ పశుపక్షులు, పెంపుడుజంతువు}; అనగన్ = అనునట్లు.

వింత = కొత్తగానున్న; నునుపు = స్నిగ్ధత్వము; కల్గి = కలిగి ఉండి; వృత్తము = గుండ్రముగా నున్నది; ఐ = అయ్యి; అరుణము = ఎఱ్ఱదనము కలది; ఐ = అయ్యి; కాంతి = ప్రకాశము; తోన్ = తోటి; చకోర = చకోర పక్షుల; గణములు = సమూహములు; ఉబ్బన్ = ఉప్పొంగగా; పొడుపుకొండ = ఉదయపర్వతము; చక్కిన్ = వైపు; పొడిచె = ఉదయించెను; రాకా = నిండుపున్నమినాటి; చంద్ర = చంద్రుని; మండలంబు = బింబము; గగన = ఆకాశ; మండలమునన్ = భాగమునందు.
10-979 ప్రాణేశుఁ డెఱిఁగినఁ బ్రాణంబునకుఁ దెగు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ప్రాణేశుఁ డెఱిఁగినఁ బ్రాణంబునకుఁ దెగు
  దండించు నెఱిఁగిన ధరణివిభుఁడు
మామయెఱింగిన మనువెల్లఁ జెడిపోవుఁ
  దలవరి యెఱిఁగిన దగులుసేయుఁ
దలిదండ్రు లెఱిఁగినఁ దలలెత్తకుండుదు
  రేరాలెఱింగిన నాదరింపరు చూచి
నాత్మజులెఱిఁగిన నాదరింపరు చూచి
  బంధువులెఱిఁగిన బహియొనర్తు

ఆటవెలది

రితరులెరిఁగినేని నెంతయుఁజుల్కఁగాఁ
జూతు రిందునందు సుఖములేదు
యశములేదు నిర్భయానందమునులేదు
జారుఁ జేరఁ జనడు చారుముఖికి.

iBAT సందర్భం

రాజా! మర్యాదలేవీ పట్టించుకోకుండా తన దర్శనానికి వచ్చిన గోపకాంతలను చూచి సుగుణాలకుప్ప పలుకులప్రాభవం కలవాడు అయిన కృష్ణుడు తనమాటలమహిమనంతా ఒలకబోస్తూ ఇలా అన్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

మగనికి తెలిసిందో ప్రాణాలు తీస్తారు. పాలకునికి తెలిస్తే కొరతవంటిశిక్షవేస్తాడు. మామకు తెలిస్తే బ్రదుకు బండలవుతుంది. న్యాయమూర్తికి తెలిస్తే వీధిలో నిలబెట్టి విచారణల పేరుతో మానంపోగొడతాడు. తల్లిదండ్రులు తలయెత్తుకొని తిరుగలేదు. తోటికోడలు ఎత్తిపోటుమాటలతో హింసిస్తుంది. కొడుకులు మొగంమీద ఉమ్మేస్తారు. బంధువులు వెలివేస్తారు. ఇతరులు ఛీకొడతారు. అయినా కానీ వ్రతంచెడ్డా ఫలం దక్కుతుందా అంటే ఆసుఖమూ హుళక్కియే. కాబట్టి విటులను మరగటం నరకమే అవుతుంది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ప్రాణేశుడు = మొగుడు; ఎఱిగినన్ = తెలిసికొన్నచో; ప్రాణంబున = ప్రాణముతీసినంతపని; కున్ = కి; తెగున్ = తెగబడును; దండించున్ = శిక్షించును; ఎఱిగినన్ = తెలిసినచో; ధరణివిభుడు = రాజు; మామ = మావగారు (భర్త తండ్రి); ఎఱింగినన్ = తెలిసినచో; మనువు = జీవితము; ఎల్లన్ = అంతా; చెడిపోవు = పాడగును; తలవరి = గస్తీ తిరుగు రాజభటుడు; ఎఱిగినన్ = తెలిసినచో; తగులు = న్యాయాధికారివద్ద తగవు; చేయు = చేయును; తల్లిదండ్రులు = తల్లిదండ్రులు; ఎఱిగినన్ = తెలిసినచో; తలయెత్తకుండుదురు = తలవొంపులు చెందెదరు; ఏరాలు = తోడికోడలు; ఎఱింగినన్ = తెలిసినచో; ఎత్తిపొడుచు = దెప్పిపొడుచును; ఆత్మజులు = కడుపున పుట్టినవారు; ఎఱింగినన్ = తెలిసినచో; ఆదరింపరు = గౌరవించరు; చూచి = కనుగొని; బంధువులు = చుట్టములు; ఎఱిగినన్ = తెలిసినచో; బహిన్ = వెలి, కులబహిష్కరణ; ఒనర్తురు = చేసెదరు; ఇతరులు = పైవాళ్ళు; ఎఱిగిరేని = తెలిసినచో; ఎంతయో = మిక్కిలి; చుల్కనగా = అలక్ష్యముచేసి; చూతురు = తలతురు; ఇందునందు = ఇహపరలము లందు.

సుఖము = సుఖము; లేదు = లేదు; యశము = కీర్తి; లేదు = లేదు; నిర్భయానందమును = భయరహితానందము; లేదు = లేదు; జారున్ = విటును; చేరన్ = దగ్గరకుపోవుట; చనదు = తగినపనికాదు; చారుముఖి = స్త్రీకి {చారుముఖి - చారు (చక్కనైన) ముఖి (ముఖము, గుర్తింపు) కలామె, స్త్రీ}; కిన్ = కి.
10-985 విరహాగ్నిశిఖలతో వెడలు నిట్టూర్పుల... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
విరహాగ్నిశిఖలతో వెడలు నిట్టూర్పుల
  ముమ్మరంబులఁ దాకి మోము లెండ
కన్నుల వెడలెడి కజ్జలధారలు
  కుచకుంకుమంబుల గ్రొచ్చిపాఱ
చెక్కులఁ జేర్చిన చేతుల వేడిమి
  మోముదమ్ముల మేలిమురువు డింద
పొరిఁబొరిఁ బుంఖానుపుంఖంబులై తాకు
  మదనుకోలల ధైర్యమహిమసెదర

తేటగీతి

దుఃఖ భరమున మాటలు దొట్రుబడఁగ
ప్రియములాడని ప్రియుఁ జూచి బెగ్గడిల్లి
చరణముల నేలవ్రాయుచు సంభ్రమమున
కాంతలెల్లరు వగల నాక్రాంతులగుచు.

iBAT సందర్భం

కృష్ణు డున్న మాటలు విన్నారు. అక్కడ గుమిగూడిన గోపకాంతలు కృష్ణుడన్న మాటలు విన్నారు. వారి పరిస్థితి ఎలా ఉన్నదంటే

iBAT తాత్పర్యము

ఒకప్రక్క స్వామిని విడచి ఉండటం వారికి నిప్పులగుండంలో పడి దొరలినంత వేదనను కలుగజేస్తున్నది. దానితో నిట్టూర్పులు ఆగకుండా వెలువడుతున్నాయి. ఆ వేడికి మొగాలు మాడిపోతున్నాయి. కన్నులనుండి నీళ్ళు ధారలుగా వచ్చిపడుతున్నాయి. పెట్టుకొన్న కాటుకతో బురదగా అయిన ఆ నీటితో రొమ్ములమీద పూసుకొన్న కుంకుమ రొంపిరొంపిగా తయారయింది. చేతులను చెక్కిళ్ళమీదకు చేర్చారు. ఆచేతులవేడిమికి బుగ్గలు కంది పోతున్నాయి. అటునుండి మన్మథుడు వాడి ములుకులు గుప్పిస్తున్నాడు. దానితో గుండెను దిటవు చేసికొని నిలువలేకపోతున్నారు గోపకాంతలు. మాటలు తొట్రుపడుతున్నాయి. దెప్పిపొడుస్తూ వెక్కిరిస్తున్న కృష్ణస్వామిని చూచి బెగ్గడిల్లి పోతున్నారు. తలవంచుకొని బొట్టనవ్రేలితో నేలమీద పిచ్చిగీతలు గీస్తూ నిలుచుండి పోయారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
విరహ = ఎడబాటు అనెడి; అగ్ని = అగ్ని; శిఖల = మంటల; తోన్ = తో; వెడలు = వెలివడు; నిట్టూర్పులన్ = నిట్టూర్పులు; ముమ్మరంబులన్ = అతిశయములవలన; కంది = ఎఱ్ఱగా కందిపోయి; మోములు = ముఖములు; ఎండన్ = ఎండిపోగా; కన్నులన్ = కళ్ళమ్మట; వెడలెడి = కారెడి; కజ్జల = కాటుక కలిసిన కన్నీటి; ధారలు = ధారలు; కచ = స్తనములందలి; కుంకుమంబులు = కుంకుమపూతలు; క్రుచ్చిపాఱన్ = నాటుకోగా; చెక్కులన్ = చెక్కిళ్ళను; చేర్చిన = తాకుతు పెట్టుకొన్న; చేతుల = చేతుల యొక్క; వేడిమిన్ = వేడివలన; మోమున్ = ముఖములు అనెడి; తమ్ముల = పద్మముల; మేలి = మేలైనట్టి; మురువు = వికసము; డిందన్ = అణగిపోగా; పొరిబొరిన్ = పరంపరలుగా; పుంఖానుపుంఖంబులు = అనేకములు; ఐ = అయ్యి; తాకు = తగిలెడి; మదను = మన్మథుని; కోలలన్ = బాణముల వలన; ధైర్య = నిబ్బరముల; మహిమలు = గొప్పదనములు; ఎడలన్ = తొలగిపోగా.

దుఃఖ = దుఃఖము యొక్క; భరమునన్ = అతిశయములచేత; మాటలున్ = మాటలు; తొట్రుపడగన్ = తడబడగా; ప్రియములు = ప్రియభాషణములు; ఆడని = పలుకకున్నట్టి; ప్రియున్ = ఇష్టుడైన కృష్ణుని; చూచి = చూసి; బెగ్గడిల్లి = భయపడి; చరణములన్ = పాదములను; నేలన్ = నేలమీద; వ్రాయుచు = రాస్తూ; సంభ్రమమున = తొట్రుపాటుతో; కాంతలు = స్త్రీలు; ఎల్లను = అందరు; వగలన్ = విచారములతో; ఆక్రాంతలు = ఆక్రమింపబడినవారు; అగుచు = ఔతు.
10-990 నీపాదకమలంబు నెమ్మి దగ్గఱఁ గాని... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
నీపాదకమలంబు నెమ్మి దగ్గఱఁ గాని
  తరలిపోవంగఁ బాదములు రావు
నీకరాబ్జంబులు నెఱినంటి తివఁగాని
  తక్కినపనికి హస్తములు సొరవు
నీవాగమృతధార నిండఁ గ్రోలఁగఁగాని.
  చెవులన్యభాషలు సేరి వినవు
నీసుందరాకృతి నియతిఁ జూడఁగఁగాని
  చూడవన్యంబులఁ జూడ్కి కవలు

ఆటవెలది

నిన్నకాని పలుకనేర్వవు మా జిహ్వ
లొల్లవనుచుఁ బలుకనోడ వీవు
మామనంబు లెల్ల మురిపించి దొంగిలి
తేమి సేయువార మింక కృష్ణ!

iBAT సందర్భం

భర్తలనూ, బిడ్డలనూ ఇంకా తక్కిన చుట్టపక్కాలనూ ఆశ్రయించటం ఆడువారికి ధర్మపద్దతి అన్నావు. మాకు నీలోనే వారందరూ కానవస్తున్నారు. నీవే మాకు భర్తవు. బిడ్డవు, మామవు, అత్తవు, అన్నవు, తమ్ముడవు, చెలికాడవు. అటువంటి నిశ్చయజ్ఞానంతో నిన్ను సేవించటం అన్యాయమా? మేము ఈ సృష్టిలోని సకలబంధాలనూ నీయందే నిలుపుకొని బ్రతుకుతున్నాం. ఏకారణంగా నయినా నిన్ను సేవించుకోకపోతే మామనస్సు మాటా, చేష్టా నిప్పుల కుంపటిలో పడ్డ ప్రాణిలాగా విలవిలలాడిపోతున్నాయి. ఈ తాపాన్ని రూపుమాపటం నీబాధ్యత కాదా! అంటున్నారు గోపకాంతలు!

iBAT తాత్పర్యము

కన్నయ్యా మాకాళ్ళూ, మాచేతులూ, మా చెవులూ, మా కన్నులూ మావశంలో లేవయ్యా అన్నింటి వ్యాపారాలనూ మాకు తెలియకుండా నీవు దోచుకొని దాచుకొన్నావు. మానాలుకలు నిన్నుగూర్చి తప్ప మరొక మాట పలుకవు. మామనస్సులు మావశంలో లేవు. మాసర్వస్వాన్నీ నీ అధీనంలో ఉంచుకొని మాకట్టెలను మా కొంపలకు చేర్చమంటే ఎలా సాధ్యమవుతుంది స్వామీ!
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
నీ = నీ యొక్క; పాద = పాదము లనెడి; కమలంబున్ = పద్మములను; నెమ్మిన్ = ప్రీతితో; డగ్గఱన్ = సమీపించుటకు; కాని = కాని; తరలిపోవగన్ = బయటకు వెళ్ళుటకు; పాదములున్ = మా కాళ్ళు; రావు = సహకరించవు; నీ = నీ యొక్క; కర = చేతు లనెడి; అబ్జంబులున్ = పద్మములను; నెఱిన్ = నిండుగా; అంటి = తాకి; తివన్ = తీయుటకే; కాని = కాని; తక్కిన = మరే యితరమైన; పని = పని; కిన్ = కి; హస్తములున్ = మా చేతులు; చొరవు = రావు; నీ = నీ; వాక్ = మాటలు అనెడి; అమృత = అమృతపు; ధారన్ = ధారను; నిండన్ = పూర్తిగా; క్రోలనె = తాగుటకే; కాని = కాని; చెవులు = మా చెవులు; అన్య = ఇతరమైన; భాషలన్ = మాటలను; చేరి = సమీపించి; వినవు = వినటకు రావు; నీ = నీ యొక్క; సుందర = అందమైన; ఆకృతిన్ = రూపమును; నియతిన్ = పూని; చూడగన్ = చూచుటకే; కాని = కాని; చూడవు = చూచుటకు రావు; అన్యంబులన్ = ఇతరములను; చూడ్కి = కన్నుల; కవలు = జంటలు, రెండుకూడ.

నిన్నె = నిన్ను మాత్రమే; కాని = తప్పించి; పలుకన్ = మాట లాడుటకు; నేరవు = రావు; మా = మా యొక్క; జిహ్వలు = నాలుకలు; ఒల్లను = మిమ్ము అపేక్షింపను; అనుచు = అని; పలుకన్ = చెప్పుటకు; ఓడవు = వెనుదీయవు; ఈవు = నీవు; మా = మా యొక్క; మనంబులు = మనసులు; ఎల్లన్ = అన్నిటిని; మరపించి = మాయచేసి; దొంగిలితి = దొంగిలించినావు; ఏమి = ఏమిటి; చేయువారము = చేయగలవారము; ఇంకన్ = ఇకను; కృష్ణ = కృష్ణుడా.
10-1009 పున్నాగ కానవే పున్నాగవందితు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
పున్నాగ కానవే పున్నాగవందితు
  తిలకంబ కానవే తిలకనిటలు
మన్మథ! కానవే మన్మథాకారుని
  వంశంబ కానవే వంశధరుని
ఘనసార! కానవే ఘనసారశోభితు
  బంధూక కానవే బంధుమిత్రు
చందన కానవే చందనశీతలు
  కుందంబ కానవే కుందరదను

తేటగీతి

ఇంద్రభూజమ కానవే యింద్రవిభవు
కువలవృక్షమ కానవే కువలయేశు
ప్రియకపాదప కానవే ప్రియవిహారు
ననుచు కృష్ణుని వెదకి రయ్యబ్జముఖులు

iBAT సందర్భం

మాటాడుతూ మాటాడుతూనే ఆ యోగమూర్తి అదృశ్యుడయ్యాడు. గోపికలు తల్లడిల్లిపోయారు. ఉన్మత్తలయ్యారు. నేనే కృష్ణుడను అంటూ అందరూ అందరినీ కౌగిలించుకోసాగినారు. నిజానికి వారిలో గోపికలతనం అంతరించిపోయింది. కృష్ణతత్త్వం నిలువెల్లా నిండిపోయింది. వారి భక్తి పంట ఇబ్బడిముబ్బడిగా పండిందన్నమాట.

iBAT తాత్పర్యము

ఏ చెట్టులోచూచినా వారికి కృష్ణుని లక్షణాలే కనిపిస్తున్నాయి. లోపలా వెలుపలా అంతటా అనంతమూర్తినే దర్శిస్తున్నారు. అయినా భౌతిక భావజాలం పూర్తిగా నశించలేదు. కనుక పున్నాగాన్నీ తిలకవృక్షాన్నీ, కర్పూరపు అరటిచెట్టునూ, మంకెనచెట్టునూ, వెదురుపొదలనూ, మంచిగంధపుచెట్టునూ, మొల్లతీగనూ, దేవదారువునూ, రేగుచెట్టునూ అడగసాగారు. ఆ అన్నింటినీ అన్నీ అయినవాని లక్షణాలను దర్శిస్తూ అడుగుతున్నారు
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
పున్నాగ = ఓ పొన్నచెట్టు; కానవే = చూసితివా; పున్నాగ = పురుషశ్రేష్ఠులచే, మగ ఏనుగుచేత; వందితున్ = నమస్కరింపబడినవాడు; తిలకంబ = ఓ బొట్టుగ చెట్టు; కానవే = చూసితివా; తిలకనిటలున్ = తిలకము నుదుట కలవానిని; ఘనసార = ఓ కప్పురపు చెట్టు; కానవే = చూసితివా; ఘనసార = మేఘమువంటి కాంతిచే; శోభితున్ = ప్రకాశించువానిని; బంధూక = ఓ మంకెన చెట్టు; కానవే = చూసితివా; బంధు = బంధువుల ఎడ; మిత్రున్ = మిక్కిలి స్నేహము గలవానిని; మన్మథ = ఓ వెలగచెట్టు; కానవే = చూసితివా; మన్మథ = మన్మథుని వంటి; ఆకారుని = ఆకారము కలవానిని; వంశంబ = ఓ వెదురు పొద; కానవే = చూసితివా; వంశధరుని = మురళీధరుని; చందన = ఓ గంధపుచెట్టు; కానవే = చూసితివా; చందన = మంచి గంధము వలె; శీతలున్ = చల్లనివానిని; కుందంబ = ఓ మొల్లచెట్టు; కానవే = చూసితివా; కుంద = మల్లెమొగ్గల వంటి; రదనున్ = పండ్లు కలవానిని; ఇంద్ర = ఓ మరువపు; భూజమ = చెట్టు.

కానవే = చూసితివా; ఇంద్ర = ఇంద్రునివంటి; విభవున్ = వైభవముకలవాని; కువల = ఓ రేగు; వృక్షమ = చెట్టు; కానవే = చూసితివా; కువలయేశున్ = భూమికిప్రభువును; ప్రియక = ఓ కడప; పాదప = చెట్టు; కానవే = చూసితివా; ప్రియ = మనోజ్ఞమైన; విహారున్ = విహారములు కలవాని; అనుచు = అని; కృష్ణుని = కృష్ణుని యొక్క; వెదకిరి = అన్వేషించిరి; ఆ = ఆ యొక్క; అబ్జముఖులు = అందగత్తెలు {అబ్జముఖి - పద్మములవంటి మోములు కలామె, సుందరి}.
10-1014 అదె నందనందనుఁ డంతర్హితుండయ్యె... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అదె నందనందనుఁ డంతర్హితుండయ్యె
  పాటలీతరులార! పట్టరమ్మ!
హేలావతులఁ గృష్ణ! యేలపాసితివని
  ఐలేయలతలార! అడుగరమ్మ!
వనజాక్షుఁ డిచటికి వచ్చి దాఁగఁడు గదా!
  చూతమంజరులార! చూడరమ్మ!
మానినీమదనుతో మారాక యెఱిఁగించి
  మాధవీలతలార!మనుపరమ్మ!

ఆటవెలది

జాతిసతులఁ బాయ నీతియే హరికని
జాతులార! దిశలఁ జాటరమ్మ
కదళులార! పోయి కదలించి శిఖిపింఛ
జూటుఁ దెచ్చి కరుణఁ జూపరమ్మ.

iBAT సందర్భం

నందనందనుడు అదృశ్యుడైనాడని గోపికలు ఆక్రందిస్తూ అక్కడ ఉన్న చెట్లతో మొరపెట్టుకొంటున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

పాటలీతరులారా! అదిగో ఆనందనందనుడు కనుగప్పి పారిపోయాడు. పట్టుకోండి. పట్టుకోండి. కృష్ణా! ఈ విలాసవతులు నీయందే అన్ని భావాలూ పెట్టుకొని నీకే అన్నీ సమర్పించుకొని ఉన్నారు. వారిని ఎందుకు వదలివేశావు అని నిగ్గదీసి అడగండి. ఓ మామిడితోపులారా! పద్మాలంతటి పెద్దకళ్ళతో అందరినీ ఆకర్షించే ఆ కృష్ణుడు మీదగ్గరకు వచ్చి దాగినాడేమో! కాస్త చూడండమ్మా! మాధవీలతలారా! మానినుల మనస్సులను నుగ్గు నుగ్గుగా గొట్టే ఆ స్వామికి మేము వచ్చామని తెలిపి మమ్మల్ని బ్రతికించండి. స్వామీ! వీరందరూ ఉత్తమజాతికి చెందిన సతులయ్యా వారిని ఏడిపించటం నీతి కాదని ఆయనకు కాస్త బుద్ధి చెప్పండి. ఆ నల్లనయ్య తప్పిపోయాడని అన్నివైపుల చాటింపు వేయండి. విన్నవాళ్ళు వెదకి మాకు తెచ్చి యిచ్చి మాప్రాణాలు కాపాడతారేమో! అరటిబోదెలారా! మాయందు దయతలచి నెమలికన్నులను తలనిండా అలంకరించుకొన్న ఆ సోకుగానిని మాకు తెచ్చిపెట్టండి అంటూ గోపకాంతలు మొరపెట్టుకున్నారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అదె = అదిగో; నందనందనుండు = కృష్ణుడు {నందనందనుండు - నందుని కొడుకు, కృష్ణుడు}; అంతర్హితుండు = కనబడకపోయినవాడు; అయ్యెన్ = అయ్యెను; పాటలీ = ఓ పాదిరి; తరులార = చెట్లు; పట్టరమ్మ = వెతికిపట్టుకొనండి; హేలావతులన్ = విలాసినులను; కృష్ణ = కృష్ణుడా; ఏల = ఎందుకు; పాసితివి = దూరమైతివి; అని = అని; ఐలేయ = ఓ ఏలకి; లతలార = తీగలు; అడుగరమ్మ = అడగండి; వనజాక్షుడు = పద్మాక్షుడు, కృష్ణుడు; ఇచటి = ఇక్కడ; కిన్ = కి; వచ్చి = చేరి; డాగడు = దాక్కోలేదు; కదా = కదా; చూత = ఓ తియ్యమామిడి; మంజరులార = గుబుర్లు; చూడరమ్మ = చూడండి; మానినీ = స్త్రీలను; మదనున్ = మోహింపజేయువాని; తోన్ = తోటి; మా = మేము; రాకన్ = వచ్చుటను; ఎఱిగించి = తెలిపి; మాధవీ = ఓ పూలగురివింద; లతలార = తీగెలు; మనుపరమ్మ = కాపాడండి.

జాతిసతులన్ = కులాంగనలను; పాయన్ = ఎడబాయుట; నీతియె = ధర్మమేనా; హరి = కృష్ణుని {హరి - భక్తుల కష్టములు హరించువాడు, విష్ణువు}; కిన్ = కి; అని = అని; జాతులార = ఓ జాజిపొదలు; దిశలన్ = నలుదిక్కులను; చాటరమ్మ = చాటించండి; కదళులార = ఓ అరటిచెట్లు; పోయి = వెళ్ళి; కదలించి = బయలుదేరదీసి; శిఖి = నెమలి; పింఛ = పింఛము, కుంచె; జూటున్ = సిగలోకలవాడు; తెచ్చి = తీసుకొని వచ్చి; కరుణన్ = దయతో; చూపరమ్మ = చూపించండి.
10-1030 ఈ చరణంబులే యిందునిభానన... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఈ చరణంబులే యిందునిభానన
  సనకాదిమునియోగసరణి నొప్పు
ఈ పాదతలములే యెలనాగ శృతివధూ
  సీమంత వీథులఁ జెన్నుమిగులు
ఈ పదాబ్జంబులే యిభకులోత్తమయాన
  పాలేటిరాచూలి పట్టుఁగొమ్మ(లు)
ఈ సుందరాంఘ్రులే యిందీవరేక్షణ
  ముక్తికాంతామనోమోహనంబు (లు)

ఆటవెలది

ఈ అడుగుల రజమె యింతి బ్రహ్మేశాది
దివిజవరులు మౌళిదిశలఁ దాల్తు (రు)
అనుచుఁ గొంద ఱబల లబ్జాక్షుఁ డేగిన
క్రమముఁ గనియు నతనిఁ గానరైరి.

iBAT సందర్భం

గోపకాంతలు బాలకృష్ణుని లీలలన్నింటినీ తమలో ఆవేశింపజేసుకొని స్వామి తాదాత్మ్యంతో ప్రపంచాన్ని తమనుండి పారద్రోలివేస్తున్నారు. బృందావనంలో శ్రీహరి అడుగుజాడలను గమనిస్తూ తత్తరపాటుతో పడుతూ లేస్తూ తిరుగుతున్నారు. ఇంకా వారిలో వారు ఇలా అనుకొంటున్నారు

iBAT తాత్పర్యము

ఓసీ! చంద్రముఖీ! చూడు చూడు. ఇవిగో స్వామి అడుగుల గుర్తులు. వానినే కదా సనకుడు మొదలైన యోగులు నిరంతరం ధ్యానిస్తూ ఉంటారు. ఈ పాదాలనే కదా! ఓ సుందరీ! వేదాంతవీధులు భద్రంగా పట్టుకొని విలాసంగా త్రిప్పుతూ ఉంటాయి. ఈ అడుగుజాడలు క్షీరసాగరకన్యక లక్ష్మీదేవికి పట్టుగొమ్మలు, చూడముచ్చట అయిన ఈ అడుగులే కదా! ముక్తికాంతమనస్సును మోహింపజేస్తాయి. ఈ పాదాల యిసుమంత ధూళిని బ్రహ్మ, ఈశ్వరుడు, ఇంద్రుడు మొదలైన మహాదేవులందరూ శిరస్సులమీద నిక్షేపించుకొని మురిసిపోతూ ఉంటారు. అంటూ ఆ వనితలందరూ అడుగుజాడలను గమనిస్తున్నారు. కానీ అయ్యవారిని చూడలేక అలమటించి పోతున్నారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఈ = ఈ యొక్క; చరణంబులే = పాదములే; ఇందునిభానన = స్త్రీ {ఇందునిభానన - చంద్రుని వంటి మోము కలామె, స్త్రీ}; సనక = సనకుడు; ఆది = మున్నగు; ముని = ఋషుల; యోగ = యోగపు; సరణిన్ = మార్గమున; ఒప్పున్ = చక్కగానుండు; ఈ = ఈ యొక్క; పాదతలములే = అరికాళ్ళే; ఎలనాగ = స్త్రీ; శ్రుతివధూసీమంతవీధులన్ = ఉపనిషత్తులందు {శ్రుతివధూసీమంతవీధులు - శ్రుతి (వేదములు అనెడి) వధూ (స్త్రీ యొక్క) సీమంత (పాపిట) వీధులు (ప్రదేశములు), ఉపనిషత్తులు}; చెన్నుమిగులున్ = మిక్కిలి చక్కగానుండును; ఈ = ఈ యొక్క; పద = పాదములు అనెడి; అబ్జంబులే = పద్మములే; ఇభకులోత్తమయాన = ఇంతీ {ఇభకులోత్తమయాన - ఏనుగులన్నిటికన్న ఉత్తమమైన నడక కలామె, స్త్రీ}; పాలాటిరాచూలి = లక్ష్మీదేవికి {పాలేటిరాచూలి - పాలసముద్రుని రాకుమారి, లక్ష్మీదేవి}; పట్టుకొమ్మలు = ఆధారములు, నివాసములు; ఈ = ఈ యొక్క; సుందర = అందమైన; అంఘ్రులే = పాదములే; ఇందీవరేక్షణ = సుందరి {ఇందీవరేక్షణ - నల్లకలువల వంటి కన్నులు కలామె, స్త్రీ}; ముక్తి = మోక్షము అనెడి; కాంతా = స్త్రీ యొక్క; మనస్ = మనసును; మోహనంబులు = మోహము పుట్టించునవి; ఈ = ఈ యొక్క.

అడుగుల = పాదము లంటిన; రజము = ధూళియే; ఇంతి = స్త్రీ; బ్రహ్మ = బ్రహ్మదేవుడు; ఈశ = పరమ శివుడు; ఆది = మొదలగు; దివిజ = దేవతా; వరులు = శ్రేష్ఠులు; మౌళి = తలల; దిశలన్ = పైన; తాల్తురు = ధరింతురు; అనుచున్ = అని; కొందఱు = కొంతమంది; అబలలు = స్త్రీలు; అబ్జాక్షుడు = కృష్ణుడు; ఏగిన = వెళ్ళిన; క్రమమున్ = విధమును; కనియున్ = చూసినప్పటికి; అతనిని = అతనిని; కానరు = కనుగొనలేనివారు; ఐరి = అయ్యిరి.
10-1164 ఖురపుటాహతిఁ దూలి కుంభినీచక్రంబు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఖురపుటాహతిఁ దూలి కుంభినీచక్రంబు
  ఫణిరాజఫణులకు బరువుసేయ
భీషణహేషా విభీషితులై మింట
  నమృతాంధు లొండొరు నండ గొనఁగఁ
జటుల చంచలసటాచ్ఛటల గాడ్పుల మేఘ
  ములు విమానములపై ముసుఁగు వడఁగ
వివృతాస్య గహ్వర విపుల దంతంబులు
  ప్రళయాగ్నికీలల పగిది మెఱయఁ

ఆటవెలది

గాలపాశలీలగా వాలమేపార
వాహమగుచు గంధవాహగతుల
విజితశక్రపాశి వీర్యపయోరాశి
కేశి వచ్చె మంద క్లేశమంద.

iBAT సందర్భం

కేశి అనే రాక్షసుడు నందగోకులంలో ప్రవేశించిన పటాటోపం.

iBAT తాత్పర్యము

కేశి అనే రాక్షసుడు గుర్రం రూపం ధరించి ఉరుకులు పరుగులుగా వ్రేపల్లెకు వచ్చాడు. కాలి గిట్టలతో రేగిన దుమ్ముతో భూచక్రం నిండిపోయి ఆదిశేషుని పడగలకు మరింత బరువైపోయింది. భయంకరమైన సకిలింపులు విని గగనంలో విహరించే దేవతలు కూడా ఒకరికొకరు అండగా నిలబడిపోయారు. మెడనుండి పొడవుగా సాగిన జూలువిదలింపులకు మింటిలో తిరుగాడే విమానాలు అడ్డదిడ్డంగా ఊగిపోసాగాయి. పెద్దగా నోరుతెరచి చూస్తూ ఉంటే లోపలి దంతాలకాంతులు ప్రళయాగ్నిజ్వాలలా అనిపిస్తున్నాయి. తోక కాలపాశమా అన్నట్లు కదలాడుతున్నది. ఆవిధంగా కేశి ఆర్బాటంగా వచ్చి మందమీద పడ్డాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఖుర = కాలిగొరిజల, గిట్టల; పుటా = ప్లుత, అశ్వగతి; హతి = తాకుడులచే; తూలి = చలించి; కుంభినీచక్రము = భూమండలము; ఫణిరాజ = ఆదిశేషుని; ఫణులు = పడగల; కున్ = కు; బరువు = బరువెక్కువగుటను; చేయన్ = కలుగజేయగా; భీషణ = భయంకరమైన; హేషా = సకిలింతలచేత; విభీషితలు = భయపెట్టబడినవారు; మింటన్ = ఆకాశమునందు; అమృతాంధులు = దేవతలు {అమృతాంధనులు - అమృతము ఆహారముగా కలవారు, దేవతలు}; ఒండొరులన్ = ఒకరినొకరు; అండకొనగ = అండగాచేసికొనగ; చటుల = తీవ్రముగా; చంచల = చలించుచున్న; సటాత్ = జూలు; ఛటల = సమూహముల యొక్క; గాడ్పుల = వాయువులచేత; మేఘములు = మబ్బులు; విమానముల = విమానముల; పైన్ = మీద; ముసుగుపడగన్ = కమ్ముకొనగ; వివృత = తెరవబడిన; అస్య = నోరు అనెడి; గహ్వర = బిలము నందలి; విపుల = పెద్దవైన; దంతంబులు = పళ్ళు; ప్రళయ = ప్రళయకాల మందలి; అగ్ని = అగ్ని యొక్క; కీలల = మంటల; పగిదిన్ = వలె; మెఱయన్ = ప్రకాశింపగా; కాల = యముని; పాశ = పాశము.

లీలగా = వలె; వాలము = తోక; ఏపార = అతిశయించగా; వాహము = గుఱ్ఱము యొక్క; అగుచున్ = రూపము కలవాడు అగుచు; గంధవాహ = గాలి; గతులన్ = వీచెడి విధములుగ; విజిత = గెలువబడిన; శక్ర = ఇంద్రుడు; పాశి = వరుణుడు కలవాడు; వీర్య = వీరత్వము నందు; పయోరాశి = సముద్రము వంటివాడు; కేశి = కేశి; వచ్చెన్ = వచ్చెను; మంద = గొల్లపల్లె; క్లేశము = దుఃఖమును; అంద = పొందగా.
10-1176 జగదీశ యోగీశ సర్వభూతాధార... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
జగదీశ యోగీశ సర్వభూతాధార
  సకలసంపూర్ణ యీశ్వర మహాత్మ
కాష్ఠగతజ్యోతికైవడి నిఖిలభూ
  తములందు నొకఁడవై తనరుదీవు
సద్గూఢుఁడవు గుహాశయుఁడవు సాక్షివి
  నీయంతవాఁడవై నీవు మాయఁ
గూడి కల్పింతువు గుణముల వానిచేఁ
  బుట్టించి రక్షించి పొలియఁజేయు

ఆటవెలది

దీప్రపంచమెల్ల నిట్టి నీవిప్పుడు
రాజమూర్తులయిన రాక్షసులను
సంహరించి భూమిచక్రంబు రక్షింప
నవతరించినాడవయ్య! కృష్ణ.

iBAT సందర్భం

దేవర్షి నారదులవారు ఇదంతా చూస్తూనే ఉన్నారు. ఎవ్వరికీ కనబడకుండా, వినబడకుండా స్వామితో ఇలా అన్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

సర్వలోకాలకూ ప్రభుడవైన ఓ యోగీశా! నీవే సర్వభూతాలకూ ఆధారమైనవాడవు. సకలపూర్ణుడవు. మహాత్ముడవు. కట్టెలో గుట్టుగా ఉన్న నిప్పులా సర్వభూతాలలో నీవు ఒక్కడవై వెలుగొందుతూ ఉంటావు. జీవుల హృదయగుహలలో గూఢంగా ఉంటావు. సాక్షిమాత్రంగా ఉంటావు. నీమాయతో సత్త్వము, రజస్సు, తమస్సు అనే మూడు గుణాలనూ కల్పించి సర్వజీవరాశులనూ పుట్టించి, పెంచి, త్రుంచి మళ్ళీ నీలో కలుపుకుంటావు. ముదిరిన రజోగుణంతో క్రొవ్వెక్కి ఉన్న రక్కసులను సంహరించి భూచక్రాన్ని కాపాడుతూ ఉంటావు. ఇప్పుడు అదే పనిమీద కృష్ణుడుగా అవతరించావు. ముందు ముందు నీవు చేయవలసిన మహాకార్యాలు చాలా ఉన్నాయి. నీవలన చాణూరుడు, ముష్టికుడు, గజుడు, కంసుడు, పౌండ్రకుడు మొదలైన మహాదుష్టులు చస్తారు. శిశు పాలదంతవక్త్రులు కూడా అలా నీచేత చావవలసినవారే. పారిజాతాన్ని ధారుణికి తెస్తావు. నృగుడనే మహాత్ముడు నీవలన శాపవిముక్తుడవుతాడు. శ్యమంతకమణి నీదవుతుంది. చనిపోయిన బ్రాహ్మణపుత్రుణ్ణి బ్రదికించి తెచ్చి గురుదక్షిణగా సమర్పించుకొంటావు. అర్జునునకు సారధివై కురుక్షేతమహాసంగ్రామంలో కొన్ని కోట్లమందిని సంహరింపజేసి భూమాత గుండెకోతకు చికిత్స చేస్తావు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
జగదీశ = కృష్ణ {జగదీశుడు - సర్వలోకప్రభువు, విష్ణువు}; యోగీశ = కృష్ణ {యోగీశుడు - యోగులకు ప్రభువు, విష్ణువు}; సర్వభూతాధార = కృష్ణ {సర్వభూతాధారుడు - సమస్తమైన (స్థావర జంగమ) జీవులకు ఆధారభూతమైనవాడు, విష్ణువు}; సకలసంపూర్ణ = కృష్ణ {సకలసంపూర్ణుడు - సమస్తమునందు నిండి యుండువాడు, విష్ణువు}; ఈశ్వర = కృష్ణ {ఈశ్వర - సర్వనియామకుడు, విష్ణువు}; మహాత్మ = కృష్ణ {మహాత్ముడు - మహత్వమే తానైన వాడు, విష్ణువు}; కాష్ఠ = కట్టలలో; గతః = ఉండెడి; జ్యోతి = నిప్పు; కైవడిన్ = వలె; నిఖిల = సమస్తమైన; భూతములు = జీవుల; అందున్ = లోను; ఒక్కడవు = రెండవదిలేనివాడవు; ఐ = అయివుండి; తనరుదు = అతిశయింతువు; ఈవు = నీవు; సత్ = మంచివారియందు; గూఢుడవు = దాగియుండువాడవు; గుహా = ప్రాణులహృదయమున; ఆశయుడవు = ఉండువాడవు; సాక్షివి = అన్నిటిని దర్శించువాడవు; నీయంతవాడవు = నీకు సమానులు నీవే; ఐ = అయ్యి; నీవు = నీవు; మాయన్ = మూలప్రకృతితో {మాయ - కార్యకారణోపాధులకు కారణభూతమైనది, మూలప్రకృతి}; కూడి = చేరి; కల్పింతువు = సృష్టించెదవు; గుణములున్ = త్రిగుణములను {త్రిగుణములు - సత్వరజస్తమోగుణములు}; వాని = వాటి; చేన్ = వలన; పుట్టించి = సృష్టించి {పుట్టించెదవు - చతుర్ముఖబ్రహ్మ రూపమున రజోగుణముచే సృష్టించెదవు}; రక్షించి = కాపాడి {రక్షించెదవు - విష్ణుమూర్తి రూపమున సత్వగుణముతో లోకములను పాలించెదవు}; పొలియజేయుదు = నశింపజేయుజేసెదవు {పొలియజేయుదువు - రుద్ర రూపమున సర్వమును తమోగుణముతో లయము చేసెదవు}; ఈ = ఈ యొక్క.

ప్రపంచము = లోకములు; ఎల్లన్ = అఖిలమును; ఇట్టి = ఇటువంటి; నీవు = నీవు; ఇప్పుడు = ప్రస్తుతకాలమునందు; రాజ = ఏలికల యొక్క; మూర్తులు = ఆకృతులు కలిగినవారు; ఐన = అయినట్టి; రాక్షసులను = రాక్షసులను; సంహరించి = చంపి; భూమిచక్రంబున్ = భూమండలమును; రక్షింపన్ = కాపాడుటకై; అవతరించినాడవు = పుట్టితివి; అయ్య = తండ్రి; కృష్ణ = కృష్ణుడ.
10-1230 ఆ భోగి భోగపర్యంక మధ్యంబున... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఆ భోగి భోగపర్యంక మధ్యంబున
  వలనొప్ప పచ్చని వలువవాని
మేఘంబుపైనున్న మెఱుఁగు చందంబున
  నురమున శ్రీదేవి యొప్పువాని
ముసరు తేటులు విప్పముఖచతుష్కముగల
  తనయుఁడాడెడి బొడ్డుఁ దమ్మివానిఁ
గదలినబహుపదక్రమవిశేషంబుల
  రవము చూపెడి నూపురములవాని

ఆటవెలది

జలజగర్భరుద్ర సనకసనందన
సద్ద్విజామరప్రశస్యమాన
చరితుఁడైన వాని సౌందర్యఖనియైన
వాని నొక్క పురుషవర్యుఁ గాంచి.

iBAT సందర్భం

అక్రూరుడు వేదమంత్రాలు జపిస్తూ స్నానం చేశాడు. చల్లని నీటిలో పరికించి చూడగా నగుమొగాలతో, దివ్యకాంతులతో రామకృష్ణులు కన్పిస్తున్నారు. ఇదేమిటబ్బా అనుకొంటూ వెనుదిరిగి చూడగా రథంమీద రామకృష్ణులు కన్పిస్తున్నారు. అంతా వింతగా ఉంది. నిజమైన రామకృష్ణులు వారా వీరా అని పదిమార్లు తల అటూ ఇటూ త్రిప్పుతూ అక్కడా ఇక్కడా కనిపిస్తున్న ఆ యిద్దరు పురాణపురుషులైన బాలకులను కనురెప్పలార్పకుండా చూస్తూనే ఉన్నాడు. ఇంతలో ఇంకా ఆశ్చర్యం కలిగిస్తూ జలములలో ఆదిశేషుని రూపం వేయిపడగలతో కానవచ్చింది.

iBAT తాత్పర్యము

ఆ మహాసర్పం చుట్టలు చుట్టలుగా చుట్టుకొని ఉన్నది. అదే ఒక అందమైన పాన్పు. దానిమీద ఒక స్వామి విలాసంగా పడుకొని ఉన్నాడు. మేలిమిబంగారం కాంతులు జిగేలుమన్నట్లుగా ఉన్నది ఆయన కట్టుకొన్న పట్టుబట్ట. మేఘంలోని మెరుపుతీగలాగా జగజ్జనని శ్రీదేవి వక్షస్థలంమీద వెలిగిపోతున్నది. బొడ్డులో ఒక తామర పువ్వు అందచందాలతో ప్రకాశిస్తున్నది. దానిపైని దట్టంగా తుమ్మెదలు ముసరుకొన్నాయి. చేతుల కదలికలకు తుమ్మెదలతెట్టు కదిలిపోగా లోపల నాలుగుమోములతో చిన్నిబ్రహ్మయ్య ఆడుకొంటూ పాడుకొంటూ కనపడు తున్నాడు. కాలికి పెట్టుకొన్న నూపురాలు వేదంలోని పదపాఠం, క్రమపాఠంలాగా మనోజ్ఞంగా వినవస్తున్నాయి. అన్నివైపులా చేరి బ్రహ్మ, రుద్రుడు, సనకుడు, సనందనుడు మొదలైనవారు స్త్రోత్రాలు చేస్తున్నారు. ఆమూర్తి సౌందర్యాల గనియై ఉన్నది. సృష్టిలో ఉన్న పౌరుషం అంతా ఒక్కచోట చైతన్యంతో అలరారుతూ నిలిచినట్లుంది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఆ = ఆ; భోగి = సర్ప; భోగ = శరీరము అనెడి; పర్యంక = పాన్పు; మధ్యంబునన్ = నడిమిభాగమునందు; వలనొప్పు = అందముగనున్న; పచ్చని = పసుపుపచ్చని; వలువవాని = వస్త్రములు కలవానిని; మేఘంబు = మేఘముల; పైన్ = మీద; ఉన్న = ఉన్నట్టి; మెఱుంగు = మెరుపుల; చందంబునన్ = వలె; ఉరమున = వక్షస్థలమునందు; శ్రీదేవి = లక్ష్మీదేవి; ఒప్పువానిన్ = చక్కగానుండువానిని; ముసురు = ఆవరించుచున్న; తేటులు = తుమ్మెదలు; విప్పన్ = తొలగిపోగా; ముఖ = ముఖములు; చతుష్కము = నాలుగు; కల = కలిగిన; తనయుడు = పుత్రుడు; ఆడెడి = క్రీడించు; బొడ్డు = నాభి; తమ్మివాని = పద్మముకలవానిని; కదలని = చలించని; బహు = పెక్కు; పదక్రమ = నడవడికల; విశేషంబులన్ = విశిష్టతల యొక్క; రవమున్ = శబ్దమును; చూపెడి = చేసెడి; నూపురములవానిన్ = కాలి అందెలుగలవానిని.

జలజగర్భ = బ్రహ్మదేవుడు; రుద్ర = పరమశివుడు; సనకసనందన = సనకాదుల {సనకాదులు - 1సనకుడు 2సనందనుడు 3సనత్సుజాతుడు 4సనత్కుమారుడు అనెడి నలుగురు ఋషులు}; సత్ = మంచి; ద్విజ = బ్రాహ్మణులు; అమర = దేవతలుచే; ప్రశస్యమాన = కీర్తింపబడుచున్న; చరితుడు = వర్తన కలవాడు; ఐనవానిన్ = అయినవానిని; సౌందర్యఖని = చక్కదనమునకు గని; ఐనవానిన్ = అయినవానిని; ఒక్క = ఒక; పురుష = పురుషులలో; వర్యున్ = శ్రేష్ఠుని; కాంచెన్ = చూసెను.
10-1248 వీఁడఁటే రక్కసి విగతజీవగఁ జన్నుఁ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
వీఁడఁటే రక్కసి విగతజీవగఁ జన్నుఁ
  బాలు ద్రావిన మేటి బాలకుండు
వీఁడఁటే నందుని వెలఁదికి జగమెల్ల
  ముఖమందుఁ జూపిన ముద్దులాడు
వీఁడఁటే మందలో వెన్నలు దొంగిలి
  దర్పించి మెక్కిన దాఁపరీఁడు
వీఁడఁటే యెలయించి వ్రేతలమానంబు
  చూఱలాడిన లోకసుందరుండు

తేటగీతి

వీఁడు లేకున్న పురమటవీస్థలంబు
వీనిఁ బొందని జన్మంబు విగతఫలము
వీనిఁ బలుకని వచనంబు విహగరుతము
వీనిఁ జూడని చూడ్కులు వృథలు వృథలు.

iBAT సందర్భం

అపరాహ్ణసమయంలో అన్నతో, నాన్నతో ఇతరులతో కలిసి మథురానగరానికి బయలుదేరాడు కన్నయ్య. మథురపైచూపుకు చూడముచ్చటగా ఉన్నది. పురసుందరులందరికీ కృష్ణుడు వస్తున్న వార్త తెలిసింది. వారి హృదయాలలో కంసభయం అంతరించిపోయింది. కృష్ణప్రేమ వెల్లివిరిసింది. ఒకరికొకరు చెప్పుకుంటూ ఉన్నవాళ్ళున్నట్లు ఎదుర్కోలు సన్నాహాలు చేసుకొంటూ బయలుదేరారు. అల్లంతదూరాన కృష్ణుడు కనపడినంతనే

iBAT తాత్పర్యము

ఏమిటేమిటీ! ఈ చిన్నిబిడ్డడా! పూతన పాలతో ప్రాణాలు తోడివేసినవాడు! ఈ పసికందా! యశోదమ్మకు నోటిలో మేటిలోకాల నన్నింటిని చూపినవాడు! ఈ చిన్నిపిల్లవాడా! మందలో పాలూ, పెరుగూ, వెన్నలూ దొంగిలించి మ్రింగి నింగిని చూచినవాడు! ఈ నందకుమారుడా! వ్రేపల్లెలో గొల్లభామల మానాన్ని కొల్లగొట్టిన సుందరయ్య! ఎంత వింతయే. ఎన్ని లీలలే. వీడు లేని పురం అడవి. వీనిని పొందని జన్మ పనికిమాలినది. వీనిని గురించి పలుకని పలుకు వట్టి కాకిగోల! వీనిని చూడని చూపులు వృథా వృథా!
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
వీడటే = ఇతనేను; అటే = అట {అటే - అట (స్త్రీల నుద్దేశించి చెప్పుట)}; రక్కసి = రాక్షసిని (పూతనను); విగతజీవ = మరణించినది; కన్ = అగునట్లు; చన్నుబాలు = స్తన్యము; త్రావిన = తాగినట్టి; మేటి = గొప్ప; బాలకుండు = పిల్లవాడు; వీడు = ఇతనేను; అటే = అట; నందుని = నందుడి; వెలది = భార్య {వెలది - నిర్మలమైన స్త్రీ, భార్య}; కిన్ = కు; జగము = భువనము; ఎల్లన్ = అంతటిని; ముఖమున్ = నోటి; అందున్ = లో; చూపిన = చూపించినట్టి; ముద్దులాడు = ముద్దుగానున్నవాడు; వీడు = ఇతనేను; అటే = అట; మంద = గొల్లపల్లె; లోన్ = అందు; వెన్నలున్ = వెన్నలను; దొంగిలి = దొంగిలించి; దర్పించి = విజృంభించి; మెక్కిన = అధికముగా తిన్న; దాపరీడు = దొంగ, చోరుడు; వీడు = ఇతనేను; అటే = అట; ఎలయించి = ఆసక్తిగొలిపి; వ్రేతల = గోపస్త్రీల; మానంబున్ = మానమును; చూఱలాడిన = కొల్లగొట్టిన, దొంగిలించిన; లోక = లోకము మొత్తము మీద; సుందరుండు = అందగాడు.

వీడు = ఇతను; లేకున్న = లేకపోయినచో; పురము = ఊరు; అటవీ = అడవి; స్థలంబు = ప్రాంతము; వీనిన్ = ఇతనిని; పొందని = కలియని; జన్మంబు = పుట్టుక; విగతఫలము = పనికిరానిది; వీనిన్ = ఇతనితో; పలుకని = మాట్లాడని; వచనంబు = మాటలు; విహగ = పక్షుల; రుతము = కూతలు; వీనిన్ = ఇతనిని; చూడని = చూడనట్టి; చూడ్కులు = చూపులు; వృథలువృథలు = మిక్కిలివ్యర్థములు.
10-1277 ఇవ్విధంబునఁ గుబ్జ యిచ్చిన లేపంబు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఇవ్విధంబునఁ గుబ్జ యిచ్చిన లేపంబు
  లన్నియుఁ దాను దేహమున నలఁది
కొని ప్రసన్నత నంది కుబ్జ మువ్వంకల
  యొడలు చక్కఁగ నొత్తి యునుపఁ దలఁచి
తత్పదంబులమీఁదఁ దనపదంబులు ద్రొక్కి
  హస్తాంగుళీద్వయ మబల గవుద
క్రింద విప్పుగ నిడి కృష్ణుఁడు మీఁదకి
  నెత్తిన వక్రత లెల్ల మాని

ఆటవెలది

చక్కనైన చిత్తజన్ము బాణము క్రియ
గొమరు మిగిలి పిఱుదుఁ గుచయుగమ్ము
సొంపుఁ జేయఁ దరుణి సుందరమూర్తియై
కమలనయనుఁ జూచి కాంక్షతోడ.

iBAT సందర్భం

త్రివక్ర అనే గూనిది సుగంధద్రవ్యాలన్నింటినీ స్వామివారికి సమర్పించుకొన్నది. ఒక ఆకో, ఒక నీటిబొట్టో, పండో, పూవో భక్తితో సమర్పిస్తే నాకు పరమానందం అని ప్రకటించే స్వామి కదా! అందువలన

iBAT తాత్పర్యము

శ్రీకృష్ణస్వామి ఆ కుబ్జ ఇచ్చిన మైపూతలు మేనికి పూసుకొన్నాడు. అతని సుందరాకారం పరమసుందరమై ప్రకాశిస్తున్నది. ఎదురుగా నిలిచిన గూనిదానిని చూచారు. మూడువంకరలతో వికారంగా ఉన్న ఆమె యొడలు నిటారుగా వంకలు లేకుండా సరిచేశాడు. ఆమె కాళ్ళ మీద తన కాళ్ళు నిలిపి త్రొక్కిపట్టుకొన్నాడు. రెండు బొటనవ్రేళ్ళనూ దవుడలమీద ఒక విధమైన ఒడుపుతో పట్టాడు. రెప్పపాటుకాలమైనా తీసుకోకుండా పైకి ఎత్తాడు. అంతే వంకరలన్నీ పోయాయి. ముఖంమీది ముడుతలు పోయాయి. ఇంతకుముందులేని వంపుసొంపులన్నీ అమరినాయి. పదిమాట లెందుకు ఆ భామ మన్మధుని బాణంలాగా రూపొందినది. తరుణి అయింది. సుందరమూర్తి అయింది. స్వామితో ఏకమైపోవాలన్న కోరికతో కొంటెచూపులు చూడసాగింది. స్వామీ! మా యింటికి పోదాం అని కొంగు పట్టుకొన్నది. కృష్ణుడు సిగ్గుచూపులతో అన్నగారిని చూస్తూ మాపని అయిన తరువాత మీయింటికి వస్తాను లే అని చెప్పి ఆమెను అక్కడనే నిలిపి ముందుకు సాగాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఈ = ఈ; విధంబునన్ = విధముగ; కుబ్జ = కుబ్జ; ఇచ్చినన్ = ఇవ్వగా; లేపంబులు = మైపూతలు; అన్నియున్ = అన్నిటిని; తాను = అతను; దేహమునన్ = శరీరముపై; అలదికొని = రాసుకొని; ప్రసన్నతన్ = సంతుష్టి; ఒంది = చెంది; కుబ్జ = కుబ్జ యొక్క; మువ్వంకలన్ = త్రివక్రములుగల {మువ్వంకలు - 1దొడ్డికాళ్ళు 2గూని 3మెడవంకర}; ఒడలు = దేహమును; చక్కగనొత్తి = చక్కబెట్టి; ఉనుప = ఉంచవలెనని; తలచి = భావించి; తత్ = ఆమె; పాదముల = కాళ్ళ; మీదన్ = పైన; తన = అతని యొక్క; పదంబులున్ = కాళ్ళతో; త్రొక్కి = తొక్కిపెట్టి; హస్త = చేతి; అంగుళ = బొటకనవేళ్ళు; ద్వయమున్ = రెంటిని; అబల = స్త్రీ యొక్క; గవుద = చెంపల; క్రిందన్ = కింద; విప్పుగన్ = విరివిగా; ఇడి = ఉంచి; కృష్ణుడు = కృష్ణుడు; మీది = పై; కిన్ = కి; ఎత్తగన్ = లేపగా; వక్రతలు = వంకరులు; ఎల్లన్ = సర్వము; మాని = పోయి.

చక్కని = అందమైనది; ఐన = అయినట్టి; చిత్తజన్ము = మన్మథుని {చిత్తజన్ముడు - మనసున పుట్టువాడు, మన్మథుడు}; బాణము = బాణము; క్రియన్ = వలె; కొమరుమిగిలి = అందగించి; పిఱుదున్ = పిఱ్ఱల; కుచ = స్తనముల; యుగంబున్ = జంటలు; సొంపు = చక్కదనము; చేయన్ = కలిగించగా; తరుణి = స్త్రీ {తరుణి – తరుణ వయస్కురాలు}; సుందర = అందమైన; మూర్తి = స్వరూపస్తురాలు; ఐ = అయ్యి; కమలనయనున్ = పద్మాక్షుని, కృష్ణుని; చూచి = చూసి; కాంక్ష = కోరిక; తోడన్ = తోటి.
10-1321 మహితరౌద్రంబున మల్లుర కశనియై... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
మహితరౌద్రంబున మల్లుర కశనియై
  నరుల కద్భుతముగ నాథుఁడగుచు
శృంగారమునఁ పురస్త్రీలకు గాముఁడై
  నిజమృత్యువై కంసునికి భయముగ
మూఢులు బీభత్సమును బొంద వికటుఁడై
  తండ్రికి దయరాఁగఁ దనయుఁ డగుచు
ఖలులకు విరసంబుగా దండియై గోప
  కులకు హాస్యంబుగాఁ గులజుఁ డగుచు

ఆటవెలది

బాంధవులకుఁ బ్రేమ భాసిల్ల వేలుపై
శాంతమొనర యోగిజనుల కెల్లఁ
బరమతత్త్వమగుచు భాసిల్లె బలునితో
మాధవుండు రంగమధ్యమందు.

iBAT సందర్భం

శ్రీకృష్ణస్వామి మధురలోని మల్లయుద్ధరంగంలో కూర్చున్న అందరకూ అన్ని రసాలనూ అందిస్తున్నారు

iBAT తాత్పర్యము

పరమాత్ముడంటేనే రసమూర్తి కదా! అక్కడ గుమిగూడి ఉన్న జనాలకు ఆ మహాత్ముడు అన్ని రసాల అనుభూతినీ కలిగిస్తూ ప్రకాశించాడు. కుస్తీపట్టులలో ఆరితేరిన మల్లురకు రౌద్రరూపంతో విరాజిల్లినాడు. సాధారణజనాలకు తమకు రక్షకుడు ఇతడే అనిపిస్తున్నాడు. కన్నులింత ఇంత చేసుకొని చూస్తున్న అంగనలకు మన్మథుడా అనిపిస్తున్నాడు. కంసునికి మృత్యురూపంలో కానవస్తూ భయానకరసాన్ని క్రుమ్మరిస్తున్నారు. ఈ బాలుడెవరో ఏమిటో ఏమీ తెలియక గ్రుడ్లప్పగించి చూస్తున్న బెదురుగొడ్డులవంటి జనాలకు బీభత్సంగా కానవస్తు న్నాడు. తనను పెంచి పెద్దచేసిన నందుని వాత్సల్యరసంతో అభిషేకం చేస్తున్నారు. వ్రేపల్లెలోని గోపబాలురకు చిలిపి చేష్టలతో నవ్వు పుట్టిస్తున్నాడు. బంధువులందరకు సాక్షాత్తు పరమాత్మయే అన్న భక్తిభావం పుట్టిస్తున్నాడు. యోగిజనులందరూ ఆస్వామిలో శాంతరసమును చూచి ప్రశాంతచిత్తులవుతున్నారు. ఈవిధంగా అందరికీ అన్నిరసాల అనుభూతులనూ కలిగిస్తూ గోపాలబాలుడు రంగమధ్యంలో వీరరసాధిదేవతలాగా నిలుచున్నాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
మహిత = విశేషమైన; రౌద్రంబునన్ = రౌద్రముచేత; మల్లుర్ = జెట్టీల; కున్ = కి; అశని = పిడుగు; ఐ = అయ్యి; నరుల్ = జనుల; కున్ = కు; అద్భుతముగన్ = ఆశ్చర్యకరముగ; నాథుడు = ప్రభువు; అగుచున్ = ఔతూ; శృంగారమునన్ = అందముతో; పుర = నగర; స్త్రీల = కాంతల; కున్ = కు; కాముడు = మన్మథుడు, మోహము కలుగజేయువాడు; ఐ = అయ్యి; నిజ = అతనికి; మృత్యువు = మరణము; ఐ = అయ్యి; కంసుని = కంసుని; కిన్ = కి; భయము = భీతి; కన్ = కలుగునట్లు; మూఢులు = తెలివితక్కువవారు; భీభత్సమును = భయముచేతొట్రుపాటు; పొందన్ = పొందునట్లు; వికటుడు = వికటించువాడు; ఐ = అయ్యి; తండ్రి = తండ్రి; కిన్ = కి; దయ = కరుణ; రాగన్ = కలుగునట్లు; తనయుడు = పుత్రుడు; అగుచున్ = అగుచు; ఖలుల్ = దుర్జనుల; కున్ = కు; విరసంబు = వెగటు; కాన్ = కలుగునట్లు; దండి = దండించువాడు; ఐ = అయ్యి; గోపకుల్ = గొల్లవారి; కున్ = కి; హాస్యంబుగా = వేళాకోళముగా; కులజుడు = స్వకులమువాడు; అగుచున్ = అగుచు.

బాంధవుల్ = చుట్టముల; కున్ = కు; ప్రేమ = ప్రీతి; భాసిల్లన్ = ప్రకాశించునట్లు; వేలుపు = దేవుడు; ఐ = అయ్యి; శాంతము = శాంతము; ఒనరన్ = ఒప్పునట్లు; యోగి = మునులైన; జనుల = వారి; కిన్ = కి; ఎల్లన్ = అందరకు; పరమతత్వము = పరబ్రహ్మము; అగుచున్ = అగుచు; భాసిల్లెన్ = ప్రకాశించెను; బలుని = బలరాముని; తోన్ = తోటి; మాధవుండు = కృష్ణుడు; రంగ = రంగస్థలము యొక్క; మధ్యము = నడిమి; అందున్ = ప్రదేశములో.
10-1327 చంపి రక్కసిఁ బట్టి చక్రవాకునిఁ గూల్చెఁ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
చంపి రక్కసిఁ బట్టి చక్రవాకునిఁ గూల్చెఁ
  బడద్రొబ్బె మద్దుల బకునిఁ జీరె
నఘదైత్యుఁ బొరిగొనె నడరి వత్సకుఁ ద్రుంచె
  గిరియెత్తె దేవేంద్రుఁ గ్రిందు పఱిచెఁ
గాళియు మర్దించె గహనానలముఁ ద్రావెఁ
  గేశి నంతకపురి క్రేవ కనిచె
మయుపుత్రుఁ బరిమార్చె మఱియును దానవ
  భటుల మర్దించి గోపకులఁ గాచె

తేటగీతి

గోపకాంతలమనమునఁ గోర్కిఁ దీర్చె
నీసరోరుహలోచనుడీ శుభాంగుఁ
డీ మహామహుఁడీ దిగ్గజేంద్రనిభుఁడు
మనుజమాత్రుండె తలపోయ మాధవుండు.

iBAT సందర్భం

ఎందరినైనా క్షణంలో దంతాలతో పొడిచి నుగ్గునూచగా చేయగల కువలయాపీడం తాను చూస్తూ ఉండగా కాలునితో కలసిపోయింది. అది చూచినంతనే కంసుని ఎదలో వదలని భయం పట్టుకొన్నది. తన్ను తాను నిలువరించుకోలేకపోతున్నాడు. అక్కడ మూగిన జనం కృష్ణుని గూర్చి గుసగుసలాడుకొంటున్నారు. వీరిద్దరూ చూడటానికి పసిబిడ్డలుగా కనపడుతున్నారు. గానీ వైష్ణవతేజమే ఆకారం ధరించి మన కనులముందు సాక్షాత్కరించినట్లుగా ఉన్నది.

iBAT తాత్పర్యము

ఈ పిల్లవాడు మనుజమాత్రుడుకాడు. సాక్షాత్తూ మాధవుడే. ఎందుకంటే పూతన అనే రక్కసిని పాలు త్రాగే పసిప్రాయంలోనే చంపివేశాడు. సుడిగాలి రక్కసుని కూల్చివేశాడు. అఘాసురునీ, వత్సాసురునీ చంపాడు. మద్దిచెట్లను కూల్చాడు. గోవర్ధనగిరి నెత్తి పట్టుకొని దేవేంద్రుణ్ణి కాళ్ళబేరానికి తెచ్చాడు. కాళీయుని పడగలపై చిందులు త్రొక్కాడు. దావానలం మ్రింగి తనవారిని సంరక్షించాడు. కేశి అనే రాక్షసుడిని యమపురికి పంపారు. మయపుత్రుణ్ణి పరిమార్చారు, రక్కసి మూకలను మర్దించారు, గోపకులాన్ని కాపాడారు. గోపకాంతల కోరికలు తీర్చారు. ఇతను మహామహుడు, దిగ్గజం వంటి వాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
చంపెన్ = సంహరించెను; రక్కసిన్ = రాక్షసిని, పూతనను; పట్టి = పట్టుకొని; చక్రవాకునిన్ = తృణావర్తుని {చక్రవాకుడు - సుడిగాలివాడు, తృణావర్తుడు}; కూల్చెన్ = సంహరించెను; పడద్రొబ్బెన్ = పడదోసెను; మద్దులన్ = జంటమద్దిచెట్లను; బకునిన్ = బకాసురుని; చీఱెన్ = చీల్చివేసెను; అఘదైత్యున్ = అఘాసురుని; పొరిగొనెన్ = చంపెను; అడరి = విజృంభించి; వత్సకున్ = వత్సాసురుని; త్రుంచెన్ = చంపెను; గిరి = గోవర్థనగిరిని; ఎత్తి = ఎత్తి; దేవేంద్రున్ = ఇంద్రుని; క్రిందుపఱచెన్ = కించపరచెను; కాళియున్ = కాళియుడను సర్పమును; మర్దించెన్ = శిక్షించెను; గహనానలమున్ = కార్చిచ్చును; త్రావెన్ = తాగెను; కేశిన్ = కేశి అను దానవుని; అంతకపురి = యయుని పట్టణము; క్రేవ = దరి; కున్ = కి; అనిచెన్ = పంపించెను; మయుపుత్రున్ = వ్యోమాసురుని; పరిమార్చెన్ = చంపెను; మఱియున్ = ఇంకా; దానవ = రాక్షస; భటులన్ = కింకరులను; హరించి = చంపి; గోపకులంబున్ = గోకులమును, గొల్లవారిని; కాచెన్ = కాపాడెను.

గోపకాంతల = గోపికల యొక్క; మనముల = మనసులలోని; కోర్కి = కోరికను; తీర్చెన్ = నెరవేర్చెను; ఈ = ఈ యొక్క; సరోరుహలోచనుండు = పద్మాక్షుడు, కృష్ణుడు; ఈ = ఈ యొక్క; శుభాంగుడు = కృష్ణుడు {శుభాంగుడు - శోభనకరమైన దేహము కలవాడు, కృష్ణుడు}; ఈ = ఈ యొక్క; మహా = మిక్కిలి; మహుడు = గొప్పవాడు; ఈ = ఈ యొక్క; దిగ్గజేంద్రమున్ = కువలయాపీడమును {దిగ్గజేంద్రము - దిగ్గజమువంటి గొప్ప ఏనుగు, కువలయాపీడము}; అడచెన్ = చంపెను; మనుజమాత్రుడే = సామాన్యమానవుడేమిటి; తలపోయన్ = తరచిచూచినచో; మాధవుండు = కృష్ణుడు.
10-1340 చలమున ననుడాసి జలరాశిఁ జొరరాదు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
చలమున ననుడాసి జలరాశిఁ జొరరాదు
  నిగుడి గోత్రముదండ నిలువరాదు
కేడించి కుంభిని క్రిందికిఁ బోరాదు
  మనుజసింహుండని మలయరాదు.
చేరినఁ బడవైతుఁ జెయ్యి సాఁపఁగరాదు
  బెరసి ముందటఁ బెరుఁగరాదు
భూనాథహింసకుఁ బోరాదు ననుమీఱి
  శోధింతుఁ గానఁల జొరఁగరాదు

ఆటవెలది

ప్రబలమూర్తి ననుచు భాసిల్లఁగా రాదు
ధరఁ బ్రబుద్ధుఁడనని దఱుమరాదు
కలికితనముఁ జూపి గర్వింపఁగా రాదు
తరముగాదు కృష్ణ! తలఁగు తలఁగు.

iBAT సందర్భం

శ్రీకృష్ణుని మాటలు వినేసరికి చాణూరునికి అరికాలి మంట నెత్తికెక్కింది. నాతో తలపడటానికి నువ్వెంత వాడవురా! మాకులం చాలా గొప్పది. నాగుణం చాలా ప్రశస్తమైనది. నా కర్మవిన్యాసం ఇంకా ఇంకా కొనియాడ తగినది. నాముందా నీ కుప్పిగంతులు!

నాముందు రుద్రాదులు కూడా నిలువలేరు. విష్వక్సేనునకే దిక్కులేదు. వాయుదేవుడు దులపరించుకొంటూ పారిపోతాడు అంటూ ప్రగల్బాలు పలకసాగాడు.

iBAT తాత్పర్యము

వెళ్ళు వెళ్ళవయ్యా! నన్ను ఎదుర్కొని సముద్రంలోనికి దూరినా నీకు రక్షణ ఉండదు (మత్స్యావతారం). నిక్కి నీలిగి కొండక్రింద దాక్కోలేవు (కూర్మావతారం) నేలకు బొరియ వేసుకొంటూ పోయినా నీకు దిక్కులేదు. (వరాహావతారం), నరసింహుడువలె గాండ్రింపులు నాముందు పనికిరావు. చెయ్యిచాచి అడుక్కోవటానికి వచ్చి మన్నూమిన్నూ ఏకం చేద్దామనుకుంటావేమో! ఆ పప్పులు ఉడకవు (వామనావతారం) రాజుల పీకలను తెగగొట్టి బ్రదుకుతావనుకోకు (పరశురామావతారం), అడవులలో తిరుగుతూ కాలం పుచ్చుతాములే అనుకోకు. నిన్ను నే నచటికి పోనివ్వను (రామావతారం) తెగబలిశాను నీ లెక్క ఏమిటి? అనకు. నీ బలుపు నాముందు నీరు గారిపోతుంది. (బలరామావతారం) ప్రబుద్ధుడవై కొంగ జపాలు చేయకు (బుద్ధావతారం) కలికితనం చూపకు (కల్క్యవతారం) అంటూ చాణూరుడు నోటికి వచ్చినట్టు కృష్ణుణ్ణి నిందించటం మొదలుపెట్టాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
చలమున = పట్టుదలతో; ననున్ = నన్ను; డాసి = ఎదిరించి; జలరాశిన్ = సముద్రము నందు; చొరరాదు = దూరకూడదు (మత్స్యావతారుడవై); నిగిడి = అతిశయించి, నిక్కి; గోత్రము = కొండ (మంథర)కు; దండ = ఆధారముగ; నిలువరాదు = ఉండకూడదు (కూర్మావతారుడవై); కేడెంచి = మారుమొగము పెట్టుకొని; కుంభిన్ = భూమి; క్రింది = కింద; కిన్ = కి; పోరాదు = పోకూడదు (కూర్మావతారుడవై); మనుజసింహుడను = నరులలో సింహమును; అని = అని; మలయరాదు = మెలగకూడదు (నరసింహావతారుడవై); చేరినన్ = దగ్గరకు వస్తే; పడవైతున్ = పడదోసెదను; చెయి = చెయ్యి, హస్తము; చాపగారాదు = చాపకూడదు; బెరసి = చేరి; నా = నా; ముందటన్ = ఎదుట; పెరుగరాదు = ఎదగ కూడదు (త్రివిక్రముడవై); భూనాథ = రాజులను; హింస = చంపుట; కున్ = కు; పోరాదు = పోకూడదు (పరశురాముడవై); ననున్ = నన్ను; మీఱి = దాటి; శోధింతున్ = వెదకిపట్టుకొనెదను; కానలన్ = అడవులలో; చొరగరాదు = దూరకూడదు (శ్రీరామావతారుడవై).

ప్రబలమూర్తిని = గొప్పబలముకలవాడను; అనుచున్ = అని; భాసిల్లగారాదు = ప్రకాశింపకూడదు (బలరామావతారుడవై); ధరన్ = భూలోకమున; ప్రబుద్ధుడను = మిక్కిలిబుద్ధికలవాడను; అని = అని; తఱుమరాదు = తరిమేయకూడదు (బుద్ధావతారుడవై); కలికితనము = చాతుర్యము; చూపి = కనబరచి; గర్వింపగరాదు = అహంకరింపకూడదు (కల్క్యవతారుడవై); తరముగాదు = నీకు శక్యముకాదు; కృష్ణ = కృష్ణుడా; తలగుతలగు = తొలగిపొమ్ము.
10-1342 మహిమతోనుండంగ మథురాపురముగాని... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
మహిమతోనుండంగ మథురాపురముగాని
  పొలుపార వైకుంఠపురము గాదు
గర్వంబుతోనుండఁ గంసుని సభగాని
  సంసారరహితుల సభయుఁగాదు
ప్రకటించి వినఁగ నాబాహునాదముగాని
  నారదువీణాస్వరంబు గాదు
చదురు లాడఁగ మల్లజనవిగ్రహముగాని
  రమతోడి ప్రణయవిగ్రహము గాదు

తేటగీతి

వెలసి తిరుగంగ వేదాంత వీథిగాదు
మొఱఁగిపో మునిమనముల మూలగాదు
సాగి నడవంగ భక్తుల జాడఁ గాదు
శౌరి నామ్రోల నీవెందుఁ జనియెదింక.

iBAT సందర్భం

చాణూరుడు అంతటితో ఆగలేదు. కృష్ణుణ్ణి నోటికి వచ్చినట్టు ఇలా నిందిస్తూనే ఉన్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

నీవేమో సాక్షాత్తు వైకుంఠంనుండి దిగివచ్చిన శ్రీహరిననుకొంటున్నావేమో! ఇది మధురాపురం, వైకుంఠం కాదు. గర్వంతో గంతులు వేద్దానునుకొంటున్నావేమో. ఇది కంసమహారాజు కొలువుకూటం. సంసారంలేని పనికిమాలిన వారి సభకాదు. నీవు చెవులు నిక్కించి వింటున్నది నారదులవారి వీణానాదం కాదు. నేను జబ్బచరిస్తే పుట్టిన పెడుబొబ్బవంటి ధ్వని. పిల్లాట లాడటానికి ఎదురుగా ఉన్నది ప్రేమమందిరంలోని లక్ష్మి ఆకారం కాదు. చండప్రచండుడని పేరుగాంచిన మల్లుని విగ్రహం. విచ్చలివిడిగా తిరగటానికిది వేదాంతవీధి కాదు. నక్కి నిక్కి కూర్చోవటానికి ఇది మునుల మనస్సుల మూలప్రదేశం కాదు. ఇక్కడ నీకు కాళ్ళమీదబడి పడి పడి దండాలు పెట్టే భక్తులెవరూ లేరు. - ఇంక నన్ను తప్పించుకొని ఎక్కడకు పోతావు? అంటూ చాణూరుడు కృష్ణుడి మీద విరుచుకు పడుతున్నాడు .
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
మహిమన్ = మహిమలు; తోన్ = తోటి; ఉండగన్ = ఉండుటకు; మథురా = ఇది మథుర అనెడి; పురము = పట్టణము; కాని = కాని; పొలుపారు = ఒప్పెడి; వైకుంఠపురము = వైకుంఠము; కాదు = కాదు; గర్వంబు = అహంకారము; తోన్ = తోటి; ఉండన్ = ఉండుటకు; కంసుని = కంసుడి యొక్క; సభ = సభ ఇది; కాని = కాని; సంసారరహితుల = ఏకాంతుల; సభయున్ = సభ ఏమీ; కాదు = కాదు; ప్రకటించి = ప్రసిద్ధపఱచి; వినగన్ = వినుటకు; నా = నా యొక్క; బాహునాదము = భుజములుచరచినశబ్దం; కాని = కాని; నారదు = నారదుని యొక్క; వీణా = వీణవాయించిన; స్వనంబు = ధ్వని; కాదు = కాదు; చదురులు = పరిహాసములు, నేర్పులు; ఆడగన్ = పలుకుటకు; మల్ల = మల్లయోధులైన; జన = వారితోటి; విగ్రహము = పోరాటము; కాని = కాని; రమ = లక్ష్మీదేవి; తోడి = తోటి; ప్రణయ = ప్రేమ; విగ్రహము = కలహము; కాదు = కాదు.

వెలసి = ప్రసిద్ధివహించి; తిరుగంగన్ = మెలగుటకు; వేదాంత = వేదాంతుల; వీధి = మార్గము; కాదు = కాదు; మొఱగి = వంచించి; పోన్ = పోవుటకు; ముని = ఋషుల; మనముల = మనసులందలి; మూల = మూల; కాదు = కాదు; చాగి = అతిశయించి; నడువంగన్ = వెళ్ళుటకు; భక్తుల = భక్తుల యొక్క; జాడ = దారి; కాదు = కాదు; శౌరి = కృష్ణా; నా = నాకు; మ్రోలన్ = ఎదురుగా; నీవు = నీవు; ఎందున్ = ఎక్కడకి; చనియెదు = పోయెదవు; ఇంక = ఇకమీద.
10-1344 రోషాగ్ని ధూమప్రరోహంబుకైవడి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
రోషాగ్ని ధూమప్రరోహంబుకైవడి
  శిరమున సన్నపు సిగ వెలుంగ
నాశామదేభేంద్రహస్త సన్నిభములై
  బాహుదండంబులు భయదములుగ
లయసమయాంత కోల్లసితదంష్ట్రలభంగిఁ
  జాఁగిన కోఱమీసములు మెఱయ
నల్లని తెగగల నడగొండచాడ్పున
  నాభీలనీలదేహంబు మెఱయ

ఆటవెలది

చరణహతుల ధరణి సంచలింపఁగ నభో
మండలంబు నిండ మల్ల సఱచి
శౌరీ దెసకు నడచెఁ చాణూరమల్లుండు
పౌరలోకహృదయ భల్లుఁడగుచు.

iBAT సందర్భం

ఇంకా పరమమూర్ఖుడైన చాణూరుడు కృష్ణస్వామితో తెలిసో తెలియకో పెద్ద పెద్ద మాటలంటూ కోపావేశంతో కృష్ణునిమీదికి దూకుకొంటూ వస్తున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

గుండెలో ఉడికిపోతున్న కోపమనే అగ్నినుండి వెలువడుతున్న పొగలాగా ఉన్నది వానినెత్తిమీద ఉన్న సిగ. దిక్కులందుండే గొప్ప యేనుగుల తొండాలవలె బాహుదండాలను ఊపుకొంటూ అడుగులు వేస్తున్నాడు. ప్రళయకాలంలో యముడు పటపటా కొరుకుతున్న పండ్లవలె ఉన్నాయి వాని కోరమీసాలు. నల్లని కాంతులను పుక్కిలిస్తున్న నడగొండలాగా ఉంది వాని కారునలుపు కాయం. కాలి త్రొక్కిడులతో భూమి అదరిపోతున్నది. జబ్బలు చరచుకొంటూ కృష్ణునిమీదికి దూకుకొంటూ వస్తున్న చాణూరుని వైఖరిని చూస్తున్న జనాలగుండెలు తల్లడిల్లిపోతున్నాయి.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
రోష = కోపము అనెడి; అగ్ని = నిప్పువలని; ధూమ = పొగ; ప్రరోహంబు = మొలక; కైవడిన్ = వలె; శిరమునన్ = తలపైన; సన్నపు = సన్నదైన; సిక = శిగ; వెలుంగన్ = ప్రకాశించుచుండగా; ఆశా = దిక్కులందలి; మద = మదపు; ఇభ = ఏనుగు; ఇంద్ర = శ్రేష్ఠము యొక్క; హస్త = తొండములతో; సన్నిభములు = సమానములు; ఐ = అయ్యి; బాహు = భుజములు అనెడి; దండంబులున్ = కఱ్ఱలు; భయదములున్ = భయంకరములు; కన్ = కాగా; లయ = ప్రళయ; సమయ = కాల; అంతక = యముని; ఉల్లసిత = విజృంభించిన; దంష్ట్రల = కోరల; భంగిన్ = వలె; చాగిన = సాగినట్టి; కోఱ = పెద్ద; మీసములున్ = మీసములు; మెఱయన్ = మెరుస్తుండగా; నల్లని = నలుపురంగుకల; తెగ = ఎత్తు; కల = కలిగిన; నడకొండ = నడచెడికొండ; చాడ్పునన్ = వలె; ఆభీల = భయంకరమైన; నీల = నల్లని; దేహంబు = శరీరము; వెలయన్ = ప్రసిద్ధముకాగా; చరణ = అడుగుల; హతుల = తొక్కుడులచే.

ధరణి = భూమి; సంచలింపగన్ = అదురునట్లుగ; నభః = ఆకాశ; మండలంబు = ప్రదేశము; నిండన్ = నిండిపోవునట్లుగ; మల్లచఱచి = భుజములుచరిచి; శౌరి = కృష్ణుని; దెస = వైపున; కున్ = కు; నడచెన్ = వచ్చెను; చాణూర = చాణూరుడనెడి; మల్లుండు = మల్లవీరుడు; పౌర = పురజనుల; లోక = సమూహము యొక్క; హృదయ = మనస్సులకు; భల్లుడు = బల్లెమైనవాడు; అగుచున్ = అగుచు.
10-1388 మమ్ము గంటిరి గాని మాబాల్యపౌగండ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
మమ్ము గంటిరి గాని మాబాల్యపౌగండ
  కైశోర వయసులఁ గదిసి మీర
లెత్తుచు దింపుచు నెలమి మన్నింపుచు
  నుండు సౌభాగ్యంబు లొందరైతి
రాకాంక్ష గలిగియు న్నది దైవయోగంబు
  తల్లిదండ్రుల యొద్దఁ దనయులుండి
యే యవసరమున నెబ్భంగి లాలితు
  లగుచు వర్ధిలుదు రట్టి మహిమ

తేటగీతి

మాకు నిన్నాళ్ళు లేదయ్యె మఱియు వినుఁడు
నిఖిల పురుషార్థహేతువై నెగడుచున్న
మేని కెవ్వారలాఢ్యులు మీర కారె
యా ఋణముఁ దీర్ప నూఱేండ్లకైనఁ జనదు.

iBAT సందర్భం

రామకృష్ణులు విలాసంగా కదలాడుతూ రాజభార్యలను ఓదారుస్తూ కంసాదులకు పరలోకక్రియలు చేయించారు. చెఱసాలకు పోయి అక్కడ బిక్కుబిక్కుమంటున్న దేవకీవసుదేవులను విడిపించి వారి మోములలో ఆనందావేశాలను వెల్లివిరియజేశారు. పితృదేవులకు ప్రణామాలాచరించారు. తల్లిదండ్రులతో ఇలా అన్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

అమ్మా నాన్నా! మీరు మమ్ములను కన్నారు కానీ మా పసితనంలో చదువుసంధ్యల సమయంలో మాముద్దుముచ్చటలతో ఆనందమందే సౌభాగ్యం మీకు లభించలేదు. ఆకాంక్ష ఉన్నా దైవయోగంవలన అది ఫలించలేదు. పిల్లలకు కూడా తల్లిదండ్రులదగ్గర ఉండి ఆటపాటలతో హాయిగా కాలం గడపాలనే కోరిక సహజంగా ఉంటుంది. ఆ భాగ్యం మాకు కలుగలేదు. మా యీ దేహాలు పురుషార్థాలన్నింటినీ పూర్ణంగా సాధించటానికి కారణాలు. అట్టి దేహాల నిచ్చిన మీకంటే గొప్పవారు ఎవరు ఉంటారు? నూరేండ్లకయినా ఆ ఋణం తీరేది కాదు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
మమ్మున్ = మమ్ములను; కంటిరి = జన్మింపజేసితిరి; కాని = తప్పించి; మా = మా యొక్క; బాల్య = శైశవపు {బాల్యము - తనకు తాను లేవలేని దశ (5 సం.), కౌమారము, పసితనము}; పౌగండ = పౌగండపు {పౌగండము - 5 నుండి 10 సంవత్సరముల బాల్యము}; కైశోర = కిశోరపు {కైశోరము - మంచిచెడ్డలు చెప్పినను తెలిసికోచాలని దశ (15)}; వయసులన్ = ప్రాయములందు; కదిసి = చేరి; మీరలు = మీరు; ఎత్తుచున్ = ఎత్తుకొనుచు; దించుచున్ = దింపుతు; ఎలమిన్ = సంతోషముతో; మన్నించుచున్ = గారాముచేయుచు; ఉండు = ఉండెడి; సౌభాగ్యంబున్ = అదృష్టమును; ఒందరు = పొందనివారు; ఐతిరి = అయ్యారు; ఆకాంక్ష = కోరుతు; కలిగియున్నన్ = ఉన్నప్పటికిని; అది = ఆస్థితి; దైవయోగంబు = దైవనిర్ణయము; తల్లిదండ్రుల = తల్లిదండ్రుల; ఒద్దన్ = దగ్గర; తనయులు = పిల్లలు; ఉండి = ఉండి; ఏ = ఏఏ; అవసరమునన్ = సమయము లందు; ఎబ్బంగి = ఏ విధముగ; లాలితుల్ = లాలనచేయబడినవారు; అగుచున్ = అగుచు; వర్ధిల్లుదురు = పెరుగుదురో; అట్టి = అటువంటి; మహిమ = గొప్పదనము.

మా = మా; కున్ = కు; ఇన్ని = ఇన్ని; నాళ్ళు = దినములవరకు; లేదు = కలుగనిది; అయ్యెన్ = అయినది; మఱియున్ = ఇంకను; వినుడు = వినండి; నిఖిల = సమస్తమైన; పురుషార్థ = చతుర్విధపురుషార్థముల {చతుర్విధపురుషార్థములు - 1ధర్మము 2అర్థము 3కామము 4మోక్షము}; హేతువు = కారణభూతము; ఐ = అయ్యి; నెగడుచున్న = అతిశయించుచున్న; మేని = శరీరమున; కున్ = కు; ఎవ్వారలు = ఎవరు; ఆఢ్యులు = మూలమైనవారు; మీర = మీరే; కారె = కాదా, అవును; ఆ = ఆ యొక్క; ఋణమున్ = పితృఋణము {ఋణత్రయము - 1దేవఋణము 2ఋషిఋణము 3పితృఋణము}; తీర్పన్ = తీర్చుకొనుటకు; నూఱు = వంద; ఏండ్ల = సంవత్సరముల; కైనన్ = అయినప్పటికి; చనదు = శక్యముకాదు.
10-1447 అట్టి నారాయణుండఖిలాత్మభూతుండు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అట్టి నారాయణుండఖిలాత్మభూతుండు
  కారణమానవాకారుఁడైనఁ
జిత్తంబు లతనిపైఁ జేర్చి సేవించితి
  రతికృతార్ధులరైతి రనవరతము
శోభిల్లునింధనజ్యోతిచందంబున
  నఖిలభూతములందు నతఁ, డతనికి
జననీజనకదారసఖిపుత్రబాంధవ
  శత్రుప్రియాప్రియజనులు లేరు.

ఆటవెలది

జన్మకర్మములున్న జన్మంబులును లేవు
శిష్టరక్షణంబు సేయుకొఱకు
గుణవిరహితుఁ డయ్యు గుణియగు సర్వర
క్షణవినాశకేళి సలుపుచుండు.

iBAT సందర్భం

అయ్యా! అమ్మా! పెంచి పెద్దచేసిన అమ్మానాన్నలను చూడటానికి కృష్ణయ్య తొందరలోనే వస్తారు. మీకు అనంతమైన ఆహ్లాదాన్ని కలిగిస్తాడు. వగవకండి. ధైర్యంతో ఉండండి.

బలుడూ, కృష్ణుడూ మానవమాత్రులు కారయ్యా. నేలతల్లి బరువును తొలగించటానికి అవతరించిన విష్ణుమూర్తులు. ప్రధానంగా కృష్ణుడు ప్రాణప్రయాణసమయంలో తనను తలచేవారికి మరలపుట్టే అవసరంలేని మోక్షసామ్రాజ్యంలోనికి చేర్చుకొనే పరమాత్మ.

iBAT తాత్పర్యము

నందయ్యా! యశోదమ్మా! కృష్ణయ్య అంటే శ్రీమన్నారాయణుడే. అందరికీ, అన్నింటికీ ఆత్మ అయిన వాడు. ఏదో ఒక కారణం కల్పించుకొని స్వయంగా ఒక ఆకారం ఏర్పరచుకొని అవతరిస్తూ ఉంటాడు. మీరందరు ఎంత కృతార్థులయ్యా! చిత్తములను అతనియందే లగ్నం చేసి సేవించుకొన్నారు. కట్టెలో గుట్టుగా ఉండే జ్యోతిలాగా అతడు సర్వభూతాలలోనూ ఉంటాడు. తండ్రి, తల్లి, చుట్టము, చెలి, పగవారు, ప్రియుడు అనే భావాలే అతనికి లేవు. జన్మకర్మములు కూడా లేవు, దుష్టులను శిక్షించటానికి, శిష్టులను రక్షించటానికి, ధర్మమును ప్రతిష్టించటానికి అతడు తనంత తాను దిగివస్తాడు. సత్వరజస్తమస్సులు అనే గుణాల పొందిక అతనికి లేదు. పనిపడినప్పుడు వానిని తనలో చేర్చుకొని వ్యక్తిలాగా నటిస్తూ వెలిగిపోతూ ఉంటారు. రక్షిస్తూ ఉంటాడు. శిక్షిస్తూనూ ఉంటాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అట్టి = అటువంటి; నారాయణుండు = విష్ణుమూర్తి {నారాయణ - శ్లో. ఆపో నారా ఇతి ప్రోక్తాః ఆపోవై నరసూనవః, అయనంతస్యతా ప్రోక్తాః స్తేన నారాయణ స్మృత్యః. (విష్ణుపురాణము), నారాయణశబ్ద వాచ్యుడు, విష్ణువు}; అఖిల = స్థావరజంగమరూపసర్వ; ఆత్మ = ప్రాణులు; భూతుండు = తనరూపముగ కలవాడు; కారణ = నిమిత్థార్థము, ప్రయోజనము కోసము; మానవ = మనుష్య; ఆకారుడు = రూపము వహించినవాడు; ఐన = అయిన; చిత్తంబులు = మనసులను; అతని = ఆ విష్ణువు; పైన్ = మీద; చేర్చి = లగ్నముచేసి; సేవించితిరి = కొలిచిరి; అతి = మిక్కిలి; కృతార్ధులరు = ధన్యమైనవారు; ఐతిరి = అయినారు; అనవరతము = ఎల్లప్పుడు; శోభిల్లున్ = విలసిల్లును; ఇంధన = కట్టెలలోని; జ్యోతి = అగ్ని; చందంబునన్ = ఉండుట వలె; అఖిల = సమస్తమైన; భూతములు = జీవుల; అందున్ = లోను; అతడున్ = అతను; అతని = అతని; కిన్ = కి; జననీజనక = తల్లిదండ్రులు; దార = భార్య; సఖి = మిత్రులు; పుత్ర = పిల్లలు; బాంధవ = బంధువులు; శత్రు = పగవారు; ప్రియ = ఇష్టులు; అప్రియ = అయిష్టులు అయిన; జనులు = వారు; లేరు = లేరు.

జన్మకర్మములు = జన్మహేతువులైనకర్మలు {జన్మకర్మములు - ఆగామికర్మములు (పాపపుపనులు ఫలితము ఇంకను ప్రారంభింపబడనివి) సంచితకర్మములు (కూడబెట్టబడి ఫలితము ప్రారంభింపబోవునవి) ప్రారబ్ధ కర్మములు (ఫలితము ప్రారంభించినవి), జన్మహేతువులైన కర్మములు, జన్మసంశ్రయములు}; జన్మంబులును = పుట్టుకలు; లేవు = లేవు; శిష్ట = యోగ్యులను; రక్షణంబు = రక్షించుటను; చేయు = చేయుట; కొఱకు = కోసము; గుణ = త్రిగుణములు {త్రిగుణములు (వృత్తులు) - 1సత్వగుణము (శాంతవృత్తి) 2రజోగుణము (ఘోరవృత్తి) 3తమోగుణము (మూఢవృత్తి)}; విరహితుండు = బొత్తిగాలేని వాడు; అయ్యున్ = అయినప్పటికి; గుణి = త్రిగుణములు కలవాడు; అగున్ = అగును; సర్వ = సర్వులను {సర్వులు - బ్రహ్మాది పిపీలక పర్యంతము - బ్రహ్మ మొదలు క్రిమివరకు కల సమస్తమైన మూర్తులను}; రక్షణ = రక్షించుట; వినాశ = నశింపజేయుట అనెడి; కేళిన్ = క్రీడను; సలుపుచుండున్ = చేయుచుండును.
10-1464 కాంచనరత్నసంఘటిత సౌధంబులే... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
కాంచనరత్నసంఘటిత సౌధంబులే
  మాకుటీరంబులు మాధవునకు
వివిధనరేంద్రసేవిత రాజధానియే
  మాపల్లె యదువంశమండనునకు
సురభిపాదపలతాశోభితారామమే
  మాయరణ్యము సింహమధ్యమునకు
కమనీయలక్షణ గజతురంగంబులే
  మాధేనువులు కంసమర్దనునకు

తేటగీతి

రూపవిభ్రమ నైపుణ్యరూఢలైన
మగువలమె మేము మన్మథమన్మథునకు
ఏల చింతించు మముఁ గృష్ణుఁడేల తలఁచు
బృథివి నధిపులు నూతనప్రియులు గారె.

iBAT సందర్భం

ఓ తుమ్మెదా! మేము మావారినందరినీ కాదని కామపారవశ్యంతో స్వామిని శరణుజొచ్చినాము. ఆయన అట్టి మమ్ములను ఎడబాటు ఏడుపు సంద్రంలో ముంచి వినోదిస్తున్నాడు. ఇది పాడికాదని మీ స్వాములవారికి కాళ్ళమీదపడి విన్నవించు అంటున్నారు గోపకాంతలు..

iBAT తాత్పర్యము

తుమ్మెదా! మా యీ పల్లెకొంపలు పట్టణాలలో ఉండే బంగారు మేడలవుతాయా? మాపల్లె ఎందరెందరో మహారాజులు వచ్చి విడిదిచేసే రాజధాని అవుతుందా? మాయీ అడవివంటి భూమి అందచందాలతో మురిపించే పూలదోటలతో అలరారే నాగకరస్థానం అవుతుందా? పాపం! నోరూవాయిలేని మా ఆవులూ, దూడలూ గొప్ప గొప్పలక్షణాలతో వెలిగిపోయే ఏనుగులూ గుఱ్ఱాలూ అవుతాయా? మాపల్లెటూరి మొగాలలో ఒక అందమా ఒక చందమా. మేము విలాసవిభ్రమాలు వెదజల్లే నగరకాంతలమవుతామా? ఇంక ఇటువంటి మమ్మల్ని ఆ కృష్ణుడు ఎందుకు స్మరిస్తారు? అధిపులు నూతనప్రియులు గదా!
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
కాంచన = బంగారము; రత్న = మణులతో; సంఘటిత = కూర్చబడిన; సౌధంబులే = భవనములా; మా = మా యొక్క; కుటీరంబులు = పాకలు, గుడిసెలు; మాధవున్ = కృష్ణుని {మాధవుడు - యదుపుత్రుడైన మధువు వంశము వాడు, కృష్ణుడు}; కున్ = కి; వివిధ = అనేకమైన; నరేంద్ర = రాజులచే; సేవిత = కొలువబడెడి; రాజధాని = ముఖ్యపట్టణమా ఏమి {రాజధాని - రాజుండెడిపట్టణము, ముఖ్యపట్టణము}; మా = మా యొక్క; పల్లె = పల్లెటూరు; యదువంశమండను = కృష్ణుని {యదువంశమండనుడు - యాదవ వంశమునకు అలంకారమైన వాడు, కృష్ణుడు}; కున్ = కి; సురభి = మనోహరమైనవి యైన; పాదప = చెట్లతోను; లతా = తీవెలతోను; శోభిత = అందమైన; ఆరామమే = ఉద్యానవనమా; మా = మా యొక్క; అరణ్యము = అడవి; సింహమధ్యమున్ = కృష్ణుని {సింహమధ్యముడు - సింహము వంటి నడుము కలవాడు, కృష్ణుడు}; కున్ = కి; కమనీయ = మనోజ్ఞమైన; లక్షణ = శుభలక్షములు కల; గజ = ఏనుగులు; తురంగంబులు = గుఱ్ఱములునా; మా = మా యొక్క; ధేనువులు = ఆవులు; కంసమర్దనున్ = కృష్ణుని {కంసమర్దనుడు - కంసుని శిక్షించినవాడు, కృష్ణుడు}; కున్ = కి.

రూప = చక్కటిస్వరూపముచేత; విభ్రమ = విలాసములచేత; నైపుణ్య = నేర్పరితనములచేత; రూఢలు = ప్రసిద్ధవహించినవారు; ఐన = అయిన; మగువలమే = స్త్రీలమా; మేము = మేము; మన్మథమన్మథున్ = కృష్ణుని {మన్మథమన్మథుడు - మన్మథునికే మోహము పుట్టించువాడు, కృష్ణుడు}; కున్ = కి; ఏలన్ = ఎందుకు; చింతించున్ = తలచును; మమున్ = మమ్ములను; కృష్ణుడు = కృష్ణుడు; ఏలన్ = ఎందుకు; తలచున్ = తలచుకొనును; పృథివిన్ = భూలోకమందు; అధిపులు = రాజులు; నూతన = కొత్తవాని యెడల; ప్రియులున్ = ప్రీతి కలవారు; కారె = కాదా, అవును
10-1469 ఎల్లకార్యములకు నేను ప్రధాన కా... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఎల్లకార్యములకు నేను ప్రధాన కా
  రణము గావున మీకు రమణులార
కలుగదు మద్వియోగము చరాచరరూప
  ములలో మహాభూతములు వసించు
కరణి నుండుదు సర్వగతుఁడనై నేమనః
  ప్రాణబుద్ధిగుణేంద్రియాశ్రయుండ
నాత్మయందాత్మచే నాత్మఁ బుట్టింతు ర
  క్షింతును ద్రుంతు హృషీకభూత

తేటగీతి

గుణగణాకర మాత్మకుఁ గొమరు మిగులు
నిబిడమాయానుభవమున నిత్యశుద్ధ
మాత్మవిజ్ఞానమయమునై యమరుగుణము
ప్రకృతికార్యమనోవృత్తిఁ బట్టి పొందు

iBAT సందర్భం

ఉద్ధవుడు గోపికలతో ఇలా అంటున్నాడు. నన్ను మీదగ్గరకు పంపుతూ స్వామి కొన్ని మాటలు చెప్పారు. వినండి. ఇంక మీకు విచారం ఉండదు.

iBAT తాత్పర్యము

భక్తితత్వం మూర్తీభవించిన తరుణులారా! వినండి. ఏర్పడినవి అన్నింటినీ కార్యములు అంటారు. కార్యం అనగానే దానికి కారణం ఒకటి తప్పనిసరిగా ఉండాలి. ఈ సృష్టిలో కార్యాలన్నింటికీ నేను ప్రధాన కారణము. కార్యకారణములకు ఎప్పుడూ ఎడబాటు ఉండదు. మీరందరూ కార్యములయినవారు. మీకు కారణమైన నేను మీనుండి ఎలా విడివడి ఉంటాను? నింగి, గాలి, నిప్పు, నీరు, నేల అనే అయిదు మహాభూతాలు ఉన్నాయి. వానితో కలగాపులగమై ఏర్పడిన చరములూ అచరములూ అయిన అన్ని రూపాలలో ఆ అయిదు భూతాలూ ఎంతో కొంత ప్రమాణంలో ఉన్నాయా లేదా? అలాగే అఖిలాండ బ్రహ్మాండకోటికి మూలమైన నేను అన్నింటిలో, అందరిలో లేకుండా ఉండటం ఎలా సంభవిస్తుంది? ప్రతిజీవిలో మనస్సు, ప్రాణము, బుద్ధి, గుణములు (సత్వము, రజస్సు, తమస్సు), ఇంద్రియములు (కన్ను, ముక్కు, చెవి, చర్మము, నాలుక) ఉంటాయి. కదా! అవన్నీ నన్ను ఆశ్రయించుకోకుండా ఉండవు. అంటే వానిలో ఉన్న చైతన్య రూపం నేనే. అయినప్పుడు మీకూ నాకూ ఎడబాటు అనేది ఎలా సంభవిస్తుంది? నా ఆత్మలో, నా ఆత్మతో, మీవంటి లక్షలు కోట్లుగా ఉన్న జీవరూప ఆత్మలనన్నింటినీ నేను పుట్టిస్తూ ఉంటాను, రక్షిస్తూ ఉంటాను, మళ్ళీ నాలో కలిపివేసుకొంటూ ఉంటాను. అంటే పరమాత్మనైన నేనూ జీవాత్మలైన మీరు సర్వకాల సర్వావస్థలలో కలిసి ఉన్నట్లా లేనట్లా? ఇంద్రియాల వల్ల, అయిదు మహాభూతాల గుణాలవల్లా ఆయా ఆకారాలు సృష్టిలో జీవరాశులకు కలుగుతూ ఉంటాయి. వానితో చాలా దట్టమైన ప్రకృతిధర్మం (మాయ) అనుభవానికి వచ్చి నిత్యశుద్ధమైన నా లక్షణాన్ని వింత వింత స్వరూపాలుగా తోచేట్లు చేసి మిమ్ములను భ్రమలకు లోనుచేస్తుంది. అదే విజ్ఞానమయమైన ప్రపంచం. ఆభ్రమల నన్నింటినీ నిజమనుకోవటం అజ్ఞానం, తొలగించుకోవటం జ్ఞానం. ఆ ఙ్ఞానదశలో మీరే నేను. నేనే మీరు. ఇంక వియోగం ఎక్కడ చెప్పండి?
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఎల్ల = సర్వ; కార్యముల్ = కార్యముల; కున్ = కు; నేను = నేను; ప్రధాన = ముఖ్య; కారణము = హేతువును; కావునన్ = కనుక; మీ = మీ; కున్ = కు; రమణులారా = ఓ మగువలు {రమణులు - రమింపజేయువారు, స్త్రీలు}; కలుగదు = కలుగనేరదు; మత్ = నా యొక్క; వియోగము = ఎడబాటు; చర = జంగమ; అచర = స్థావర; రూపముల = జీవుల; లోన్ = అందును; మహాభూతములు = పంచమహాభూతములు {పంచమహాభూతములు (అంశము) - 1భూమి (చర్మము) 2జలము (రక్తము) 3అగ్ని (జఠరాగ్ని) 4వాయువు (ప్రాణాదులు) 5ఆకాశము (లోని అవకాశము)}; వసించు = ఉండెడి; కరణిన్ = విధముగ; ఉండుదు = ఉండెదను; సర్వ = సమస్తమునందును; గతుడను = ఉండువాడను; ఐ = అయ్యి; నేన్ = నేను; మనః = మనసుకి {మనస్సు - సంకల్పరూపమైనది}; ప్రాణ = ప్రాణమునకు {పంచప్రాణములు - 1ప్రాణము 2అపానము 3సమానము 4ఉదానము 5వ్యానము}; బుద్ధి = బుద్ధికి {బుద్ధి - నిశ్చయరూపమైనది}; గుణ = త్రిగుణములకు, ప్రకృతికి {త్రిగుణములు - సత్వరజోస్తమ గుణములు}; ఇంద్రియ = చతుర్దశేంద్రియములకు {చతుర్దశేంద్రియములు - పంచఙ్ఞానేంద్రియములు (5) పంచకర్మేంద్రియములు (5) అంతఃకరణచతుష్కము (4)}; ఆశ్రయుండను = ఆశ్రయమైనుండువాడను {ఆశ్రయము - పుట్టుట నిలుచుట వృద్ధి పొందుట క్షీణుంచుట నశించుటలకు ఆధారముగ ఉండుట}; ఆత్మ = జీవుల, నా; అందున్ = నుండి; ఆత్మ = జీవుల, నా; చేన్ = చేత; ఆత్మన్ = జీవులను, నన్నే; పుట్టింతున్ = జనింపజేసెదను; రక్షింతున్ = పోషించెదను; త్రుంతున్ = నశింపజేసెదను; హృషీక = పద్నాలుగింద్రియములు {చతుర్దశేంద్రియములు - పంచఙ్ఞానేంద్రియములు (5) పంచకర్మేంద్రియములు (5) అంతఃకరణచతుష్కము (4)}; భూత = పంచమహాభూతములు.

గుణ = గుణత్రయము; గణ = సమూహముల యొక్క; ఆకారము = రూపములలో, వృత్తులలో; కొమరుమిగులన్ = చక్కదనము అతిశయించ; నిబిడ = దట్టమైన; మాయా = ప్రకృతి; అనుభవమునన్ = అభ్యాసముచేత; నిత్య = నిత్యము {నిత్యశుద్ధము - నిత్యము (భూత భవిష్య వర్తమానములందు చెడనిది) శుద్ధము (పంచమలములైన ఆణవ కార్మిక మాయిక మాయేయ తిరోధానములు లేనిది)}; శుద్ధము = నిర్మలమునైనది; ఆత్మ = పరమాత్మ; విఙ్ఞానమయమున్ = అపరోక్షఙ్ఞానస్వరూపము; ఐ = అయ్యి; అమరు = ఉండెడి; గుణము = గుణము; ప్రకృతి = మాయ యొక్క; కార్య = కార్యమైన; మనః = అంతఃకరణ; వృత్తిన్ = వ్యాపారమును; పట్టి = అనుసరించి; పొందు = పొందును.
10-1479 తనుఁబాసి యొక్కింత తడవైన నిటమీఁద... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
తనుఁబాసి యొక్కింత తడవైన నిటమీఁద
  నేలపై మేనులు నిలువవనుము
నేలపై మేనులు నిలువకయటమున్న
  ధైర్యంబు లొక్కటఁ దలఁగు ననుము
ధైర్యంబు లొక్కటఁ దలఁగిన పిమ్మట
  చిత్తంబు లిక్కడఁ జిక్కవనుము
చిత్తంబు లిక్కడఁ జిక్కక వచ్చిన
  ప్రాణంబు లుండక పాయుననుము

తేటగీతి

ప్రాణములు వోవ మఱివచ్చి ప్రాణవిభుఁడు
ప్రాణి రక్షకుఁడగు తన్ను ప్రాణులెల్ల
జేరి దూఱఁగ మఱియేమి సేయువాఁడు
వేగ విన్నపమొనరింపవే మహాత్మా!

iBAT సందర్భం

గోపికలకు భౌతికవాసనలు పూర్తిగా జారిపోలేదు కాబట్టి మళ్ళీ ఉద్దవునితో ఇలా అంటున్నారు.

అయ్యా! ఉద్ధవమహాశయా! మాస్వామి ఎక్కడ ఉన్నాడు? ఎలా ఉన్నారు? ఎప్పుడు ఇక్కడకు వస్తాడు? మా హృదయం ఆరాటాన్ని ఎప్పుడు పోగొడతాడు? ఆ మధురాపురంలో ఉన్న కాంతలు మాస్వామిని ఇక్కడకు రానిస్తారా? మేమీ కామవేదనలతో కుమిలిపోవలసినదేనా?

ఈ యమునా నదీ తీర విహారజ్ఞాపకాలు అన్నీ ఆయన హృదయంనుండి జారిపోయాయా? మా సంగతు లెప్పుడైనా మీమాటలలో మాతో గడపిన అనుభవాల ప్రసక్తి వస్తూ ఉంటుందా? సరే అవన్నీ అలా ఉంచు. మాయీ మనవిని స్వామికి హృదయం చక్కగా నాటుకొనేట్లు చెప్పి పుణ్యం కట్టుకో!

iBAT తాత్పర్యము

ఆ స్వామిలేకుండా ఇక్కడ ఈ నేలమీద మామేనులు నిలువవు. నేలమీద మేనులు నిలువకపోతే ధైర్యము ఒక్కపెట్టున జారిపోతుంది. ధైర్యం జారిపోతే మా చిత్తములు గూడువిడిచిన పక్షులలా ఎగిరిపోతాయి. చిత్తములు ఎగిరిపోతే ప్రాణాలు గోవిందార్పణం. ఆ తరువాత ఆ ప్రాణకాంతుడు ఇక్కడకు వచ్చి మా కట్టెలను చూస్తాడు. మా యీ దుర్గతిని చూచి ఇక్కడ మసలుతున్న వాళ్ళందరూ మా చావునకు కారణమైన స్వామిని ఆడిపోసుకుంటారు. అప్పుడు ఆ స్వామి చేసేదేమీ ఉండదు. ఈ ఒక్కముక్కా ఆయన చెవిలో వెయ్యి ఉద్ధవా!
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
తనున్ = అతనిని; పాసి = విడిచి; ఒక్కింత = కొద్దిగానైన; తడవు = ఆలస్యము; ఐనన్ = అయినను; ఇట = ఇక; మీద = పిమ్మట; నేల = భూమి; పైన్ = మీద; మేనులు = దేహములు; నిలువవు = ఉండవు; అనుము = అని చెప్పుము; నేల = భూమి; పైన్ = మీద; మేనులు = దేహములు; నిలువక = ఉండకపోయిన; అటమున్నన్ = దానికిముందే; ధైర్యంబులు = స్థైర్యములు, తాలిమి; ఒక్కటన్ = మొత్తముగా; తలగున్ = తొలగిపోవును; అనుము = అని చెప్పుము; ధైర్యంబులు = తాలుములు; ఒక్కటన్ = మొత్తంఅంతా; తలగినన్ = తొలగిపోయిన; పిమ్మటన్ = తరువాత; చిత్తంబులు = మనసులు; ఇక్కడన్ = ఇచ్చట; చిక్కవు = నిలబడవు; అనుము = అని చెప్పుము; చిత్తంబులు = మనసులు; ఇక్కడన్ = ఇచ్చట; చిక్కక = నిలబడని దశ; వచ్చినన్ = రాగ; ప్రాణంబులు = ప్రాణములు; ఉండక = దేహముననుండకుండ; పాయును = తొలగును; అనుము = అని చెప్పుము.

ప్రాణములు = ప్రాణములు; పోవన్ = పోయినచో; మఱి = ఇక; వచ్చి = ఇక్కడకు వచ్చి; ప్రాణవిభుడు = మనోనాయకుడు,కృష్ణుడు; ప్రాణి = ఎల్ల ప్రాణులను; రక్షకుడు = రక్షించెడివాడు; అగు = ఐన; తన్ను = అతనిని; ప్రాణులు = జీవులు; ఎల్లన్ = అందరు; చేరి = కూడి; దూఱంగన్ = దూషించుచుండగా; మఱి = పిమ్మట; ఏమి = ఏమిటి; చేయువాడు = చేయగలడు; వేగన్ = శీఘ్రమే; విన్నపము = మనవి; ఒనరింపవే = చేయుము; మహాత్మా = గొప్పవాడా.
10-1481 విభుఁడు మావ్రేపల్లెవీధుల నేతేర... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
విభుఁడు మావ్రేపల్లెవీధుల నేతేర
  చూతుమే యొకనాఁడు చూడ్కులలర
ప్రభుఁడు మాతో నర్మభాషలు భాషింప
  విందుమే యొకనాఁడు వీనులలర
దనువులు పులకింప దయితుఁడు డాసిన
  కలుగునే యొకనాఁడు కౌఁగిలింప
ప్రాణేశ మమ్మేల పాసితివని దూఱ
  దొరకునే యొకనాడు తొట్రుపడఁగ

తేటగీతి

వచ్చునే హరి మేమున్నవనముఁ జూడ
తలచునే భర్త మాతోడి తగులు తెఱఁగు
దెచ్చునే విధి మన్నాథుఁ దిట్టువడక
యెఱుఁగఁ బలుకు మహాత్మ నీ కెఱుఁగవచ్చు.

iBAT సందర్భం

గోపికలు ఉద్ధవునితో ఇంకా ఇలా అంటున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

కాయలు కాచిపోతున్న మా కన్నులు మురిసిపోయే విధంగా మాస్వామి వ్రేపల్లెలో అడుగుపెడతాడా? మాతో కొంటెమాటలు ఆడుతూ మాచెవులలో అమృతం పోస్తాడా? మా దేహాలకు పులకరింతలు కలిగేట్లుగా మేము మాస్వామిని కౌగిలించుకొంటామా? ప్రాణనాథా! మమ్ములను ఎందుకు విడిచిపోయావు అని మేము నిష్ఠూరంగా మాటాడితే బదులు చెప్పలేక మొగం చాటు చేసికొని ఉంటాడా? చెప్పు ఉద్ధవా! చెప్పు, మాస్వామి వస్తాడా? మేము ఆయన స్మృతిలో ఉన్నామా! ఆవిధి మాతో తిట్టులు తినకుండా మాస్వామిని మాకు తెచ్చి ఇస్తాడా? చెప్పు.

అని యీ విధంగా గోపికలు చురుకుమాటలతో ఉద్ధపుణ్ణి తూట్లు పొడిచారు. కొంతసేపటికి కృష్ణసందేశాన్ని నెమరు వేసికొని ఊరడిల్లారు. కృష్ణలీలలను వర్ణించుకొంటూ ఆనందం పొందారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
విభుడు = కృష్ణుడు; మా = మా యొక్క; వ్రేపల్లె = గొల్లపల్లెలోని; వీధులన్ = వీధులలో; ఏతేరన్ = వచ్చుచుండగ; చూతమే = చూడగలమా; ఒకనాడున్ = ఏదినమునకైన; చూడ్కుల = కన్నులు; అలరన్ = ఆనందించగా; ప్రభుడు = కృష్ణుడు; మా = మా; తోన్ = తో; నర్మ = ప్రియమైన; భాషలు = మాటలు; భాషింపన్ = పలుకగా; విందుమే = వినగలమా; ఒకనాడున్ = ఏరోజుకైన; వీనులు = చెవులు; అలరన్ = ఆనందించగా; తనువులు = శరీరములు; పులకింపన్ = గగుర్పాటు చెందగా; దయితుండు = ప్రియుడు; డాసినన్ = దరిచేరగా; కలుగునే = లభించునా; ఒకనాడున్ = ఏదినమునకైన; కౌఁగిలింపన్ = ఆలింగనము చేసికొనుట; ప్రాణేశున్ = మనోవిభుని; మమ్మున్ = మమ్ము; ఏల = ఎందుకు; పాసితివి = ఎడబాసితివి; అని = అని; దూఱన్ = దూషించుట; దొరకునే = లభించునా; ఒకనాడున్ = ఏదినమునకైన; తొట్రుపడగన్ = తడబడునట్లుగా.

వచ్చునే = కలుగునా; హరి = కృష్ణుడు; మేము = మేము; ఉన్న = ఉన్నట్టి; వనమున్ = అడవిని; చూడన్ = చూచుటకు; తలచునే = గుర్తుచేసుకొనునా; భర్త = ప్రభువు; మా = మా; తోడి = తోటి; తగులు = కల సంబంధము యొక్క; తెఱగున్ = వివరమును; తెచ్చునే = తీసుకు వస్తాడా; విథి = బ్రహ్మదేవుడు; మత్ = మా యొక్క; నాథున్ = విభున్; తిట్టువడక = తిట్టగలుగుట; ఎఱుగన్ = తెలియ; పలుకు = చెప్పుము; మహాత్మా = గొప్పమనసు కలవాడ; నీ = నీ; కున్ = కు; ఎఱుగవచ్చు = తెలిసుండవచ్చును.
10-1501 పరఁగ జీవునివైన బంధమోక్షములంట... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
పరఁగ జీవునివైన బంధమోక్షములంట
  వంటునే పరతత్త్వమైన నిన్ను
అంటునే యీశ దేహాధ్యుపాధులు నని
  ర్వచనీయములు గాన వరుస నీకు
జన్మంబు జన్మసంశ్రయభేదమును లేవు
  కావున బంధమోక్షములు లేవు
గణుతింప నిన్నులూఖల బద్ధుఁడనుటయు
  నహిముక్తుండనుటయు నస్మదీయ

ఆటవెలది

బాలబుద్ధిగాదె పాషండముఖరమా
ర్గములచేత నీజగద్ధితార్థ
మైన వేదమార్గమడఁగి పోవచ్చిన
నవతరించి నిలుపు దంబుజాక్ష.

iBAT సందర్భం

అక్రూరుడు తన యింటికి వచ్చిన కృష్ణునితో ఇలా అంటున్నాడు. పరమేశ్వరా! కృష్ణా! నీవు రజోగుణంతో విశ్వమును సృష్టిస్తావు. కారణరూపంతో దానిలో అనుప్రవేశం చేస్తావు. వినవచ్చేదీ, కనవచ్చేది అయిన ప్రపంచాకారంతో ప్రకాశిస్తూ ఉంటావు. కర్మబద్ధులైన జీవులకు లాగా నీకు బంధము, మోక్షము అనేవి ఉండవు.

iBAT తాత్పర్యము

పద్మములవంటి అందమైన కన్నులున్న స్వామీ! నీకు, జీవునికిలాగా, బంధము మోక్షము అనేవి అంటవు. ఎందుకంటే నీవు ఈ ప్రపంచానికి పరంగా ఉన్న పరమాత్మవు. నీవు కోరినప్పుడు దేహం మొదలైనవానిని తెచ్చి పెట్టుకొంటావు. వద్దనుకొంటే వదలివేస్తావు. కనుక నీకు జన్మము, దానినాశ్రయించి ఏర్పడే కర్మబంధాలూ ఉండవు. మేము ఏమీ తెలియని పిల్లవాళ్ళము కనుక నిన్ను యశోదమ్మ రోటికి కట్టివేసింది. కాళియుడు పట్టుకొని వదలిపెట్టాడు అని అజ్ఞానంతో అనుకొంటూ ఉంటాము. అదంతా నీలీల, నాస్తికభావాలతో వేదధర్మం దెబ్బతిన్న సందర్భాలలో నీవు అవతరించి మళ్ళీ దానిని ప్రతిష్ఠిస్తూ ఉంటావు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
పరగన్ = ప్రసిద్ధముగ; జీవుని = జీవుని; కైనన్ = కి అయినను; బంధ = సంసారబంధములు; మోక్షములు = ముక్తి {మోక్షము - సంసారబంధములనుండి విమోచనము, ముక్తి}; అంటవు = సోకవు; అంటునే = సోకునా, సోకవు; పరతత్వము = పరబ్రహ్మము, పరమాత్మ; ఐన = అయిన; నిన్ను = నిన్ను; అంటునే = సోకునా, సోకవు; ఈశ = భగవంతుడా; దేహాది = దేహము మున్నగు; ఉపాధులున్ = ఉపాధులు {ఉపాధులు - 1సమిష్ట వ్యష్టి స్థూల సూక్ష్మ కారణదేహములు 2జాగ్రత్త స్వప్న సుషుప్తి అనెడి మూడవస్థలు 3విశ్వ తైజస ప్రాజ్ఞ విరాట్ హిరణ్యగర్భ అవ్యాకృత నామములు మొదలైన వ్యాపారములు}; అనిర్వచనీయములు = మాయాకల్పితమగుటచేత ఉచ్చరింపదగనివి; కాన = కనుక; వరుసన్ = క్రమముగా; నీ = నీ; కున్ = కు; జన్మంబు = పుట్టుక; జన్మసంశ్రయ = కర్మమముల {జన్మసంశ్రయములు - జన్మపొందుటకు హేతువులైన ఆగామి సంచిత ప్రారబ్ధ కర్మములు}; భేదమును = భేదము; లేదు = లేదు; కావున = కనుక; బంధ = కట్టుబడుట; మోక్షములు = కట్టువలనివిడుపు; లేవు = లేవు; గణుతింపన్ = ఎంచిచూడ; నిన్నున్ = నిన్ను; ఉలూఖల = రోటికి; బద్ధుడు = కట్టబడినవాడు; అనుటయున్ = అనుట; అహి = (కాళియ) సర్పముచేత; ముక్తుడు = విడువబడినవాడు; అనుటయున్ = అనుట; అస్మదీయ = మా యొక్క;

బాలబుద్ధి = మూఢబుద్ధి; కాదె = కాదా, అవును; పాషండ = వేదనిందచేయుట {పాషండాదులు - పాషండ కాపాలిక బౌద్ధ చార్వాక జైన శైవ శాక్త గాణాపత్యాది మతస్థుల మార్గములు}; ముఖర = మున్నగు; మార్గముల = మతముల; చేతన్ = చేత; ఈ = ఈ యొక్క; జగత్ = లోకములకు; హిత = మేలు; అర్థము = కోసము; ఐన = అయిన; వేద = వేదోక్త; మార్గమున్ = రీతి; అడగిపోన్ = అణగిపోయెడిదశ; వచ్చినన్ = వచ్చినచో; అవతరించి = పుట్టి; నిలుపుదు = నిలబెట్టెదవు ధర్మమును; అంబుజాక్ష = కృష్ణా {అంబుజాక్షుడు - పద్మాక్షుడు, విష్ణువు}.
10-1516 అవనీశ పాండవులందు నీ నందను... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అవనీశ పాండవులందు నీ నందను
  లందు సమానుండవగుట బుద్ధి
యెవ్వనితో యోగ మిందెవ్వనికి నిత్య
  మంగనాగార పుత్రాదికముల
వలన నయ్యెడిదేమి వసుమతి నొక జంతు
  వుదయింప నొక జంతువుక్కడంగు
నొకఁడు పుణ్యముఁ జెంద నొకఁడు పాపమునొందు
  మీనజీవనభూతమిళిత జలము

ఆటవెలది

తత్తనూజు లెట్లు ద్రావుదురట్లు మూ
ఢాత్ము విత్తమెల్ల నపహరింతు
రహితులైన కొడుకు లటమీఁద
మనియైనఁ జచ్చియైనఁ దండ్రి జాడఁ జనరు.

iBAT సందర్భం

అక్రూరుడు, కొలువుతీర్చి కూర్చున్న ధృతరాష్ట్రునితో ఇలా అన్నాడు.

మహారాజా! తండ్రి చనిపోయిన తమ్ముని తనయులను నీవు సమబుద్ధితో చూస్తే నీకు కీర్తీ శ్రేయస్సూ కలుగుతాయి. మరొకవిధంగా మెలగితే నీకు కలిగేది దుర్గతియే.

iBAT తాత్పర్యము

ధృతరాష్ట్రమహారాజా! పెద్దవాడవు. అయినా నీకు చెప్పవలసిన అవసరం ఏర్పడినది. నీ తమ్ముని కొడుకులను, నీకొడుకులనూ సమానంగా చూడటం బుద్ధి. ఒకనితో ఒకనికుండే సంబంధం ఎల్లవేళలా ఉండేది కాదు. పెళ్ళాంబిడ్డల విషయంకూడా అంతే. ఒక ప్రాణి పుడుతున్నది. మరొక ప్రాణి చస్తున్నది. ఒకడు పుణ్యాత్ముడవుతున్నాడు. మరొకడు పాపాత్ముడవుతున్నాడు. చేపలకు బ్రదుకునిచ్చే నీళ్ళు చేపపిల్లలకు దక్కుతున్నాయి. అలాగే మంచిచెడూ విచారం చేయలేని బుద్ధిలేనివాడు అక్రమంగా ఆర్జించి నిలువబెట్టుకొన్న ధనాన్ని వాణ్ణి చంపి అయినా, కొడుకులు దక్కించుకొంటారు. తరువాత బ్రతికినా చచ్చినా తండ్రిమొగం చూడరు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అవనీశ = రాజా, ధృతరాష్ట్రా {అవనీశ-భూమికి ఈశుడు,రాజు}; పాండవులు = పాండవులు {పాండవులు - పాండురాజు పుత్రులు, 1ధర్మరాజు 2భీముడు 3అర్జునుడు 4నకులుడు 5సహదేవుడు}; అందున్ = ఎడల; నీ = నీ యొక్క; నందనులు = కొడుకులు; అందున్ = ఎడల; సమానుండవు = సమానముగాచూచువాడవు; అగుట = ఐ ఉండుట; బుద్ధి = మంచి బుద్ధి; ఎవ్వని = ఎవడి; తోన్ = తోటి; యోగము = కూడిక; ఇందు = ఈ లోకమునందు; ఎవ్వనికిన్ = ఎవడికిమాత్రము; నిత్యము = శాశ్వతమైనది; అంగన = భార్య; ఆగార = ఇండ్లు; పుత్ర = బిడ్డలు; ఆదికములు = మున్నగునవాని; వలనన్ = వలన; అయ్యెడిది = కాగలమేలు; ఏమి = ఏమున్నది, ఏమీలేదు; వసుమతిన్ = భూమిమీద {వసుమతి - బంగారము గర్భమున కలది, భూమి}; ఒక = ఒకానొక; జంతువు = ప్రాణి; ఉదయింపన్ = పుట్టుతుండగా; ఒక = మరియొక; జంతువు = ప్రాణి; ఉక్కడంగున్ = చచ్చును; ఒకడు = ఒకానొకడు; పుణ్యమున్ = పుణ్యమును; చెందున్ = పొందును; ఒకడు = మరియొకడు; పాపమున్ = పాపమును; ఒందున్ = పొందును; మీన = చేపలకు; జీవనభూత = జీవికతో; మిళిత = కూడిన; జలమున్ = నీటిని; తత్ = వాటి; తనూజులు = పిల్లలు; ఎట్లు = ఏవిధముగానైతే; త్రావుదురు = తాగెదరో; అట్లు = అదే విధముగ.

మూఢాత్మున్ = మూఢబుద్ధి కలవాని; విత్తము = ధనము; ఎల్లన్ = అంతటిని; అపహరింతురు = లాగికొనెదరు; అహితులు = శత్రువుల వంటివారు; ఐన = అయిన; కొడుకులు = పుత్రులు; అటమీద = అటు పిమ్మట; మనియైనన్ = జీవించి ఉన్నను; చచ్చియైనన్ = చచ్చిపోయినను; తండ్రి = తండ్రి; జాడన్ = వైపునకు; చనరు = వెళ్ళరు.
10-1520 నీమాట మంచిది నిశ్చయమగు నైన... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
నీమాట మంచిది నిశ్చయమగు నైన
  నస్థిరం బైన నాయంతరంగ
మందు నిల్వదు సుదామాచలస్ఫటిక
  శిలాతలోద్యత తటిల్లతిక భంగి
అమృతంబు నొందియు నానందితుడు గాని
  నరుమాడ్కి నేను నానందమొంద
ఈశ్వరాజ్ఞావిధ మెవ్వఁడు దప్పింప
  నోపు విజ్ఞానియైయుండియైన

ఆటవెలది

విశ్వమెల్లఁజేసి విభజించి గుణముల
నెవ్వఁడనుసరించె నెవ్వఁడవని
భారమెల్లఁ బాయఁ బ్రభవించె దేవకి
కెవ్వఁ డాత్మతంత్రుఁ డీశ్వరుండు

iBAT సందర్భం

అలాగే అక్రూరుడు ఇంకా ఇలా అంటున్నాడు - నీకొడుకులు నీవు కూడబెట్టిన ముల్లెను కొల్లగొట్టినప్పుడు లోకులందరూ నిన్నాడిపోసుకుంటారు. దీనిని గమనించి పాండవులకు రాజ్యభాగం ఇచ్చి పుణ్యం కట్టుకో. పుట్టు గ్రుడ్డితనంతోపాటు జ్ఞాననేత్రం కూడా లేనివాడవు కావద్దు.

అని అక్రూరుడు హితం బోధింపగా ధృతరాష్ట్రుడు ఇలా అన్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

మహాశయా!అక్రూరా!నీమాటలో ఏ తప్పూలేదు. కానీ నామనస్సు, విశాలంగా పరచుకొన్న స్ఫటికాల నిగనిగలతో వెలిగిపోయే స్థలంమీద మెరుపుతీగ ఒక్కక్షణం వెలిగి ఆరిపోయిన విధంగా, నిలుకడ లేనిదై నన్ను నిశ్చయజ్ఞానం లేనివానినిగా చేస్తున్నది. ఒక్కొక్కడు అమృతం దొరికినా ఆనందం పొందలేడు. నాపరిస్థితి కూడా అలాగే ఉన్నది. ఈశ్వరాజ్ఞను ఎవడు తప్పించగలడు? ఆ ఈశ్వరుడంటే ఎవరో కాదు. ఈ విశ్వమునంతా గుణాల కలగాపులగం చేసి సృష్టించి తాను కూడా అందులోనికి ప్రవేశించి, భూభారాన్ని తొలగించటానికై దేవకి కడుపున అవతరించిన కృష్ణయ్య. ఇది నాకు తెలుసు. ఆయన ఏది సంకల్పిస్తే అది జరుగుతుంది. మనమేమీ చక్కదిద్దలేము. ఆయనకు నమస్కరించటం తప్ప నేను చేయగలిగినదేమీ లేదు. ఆయన ఎలా త్రిప్పితే అలా తిరిగే కీలుబొమ్మలం మనం. నీవు వెళ్ళిరా!
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
నీ = నీ యొక్క; మాట = పలుకు; మంచిది = మేలైనదే; నిశ్చయము = నిజమైనదే; అగున్ = ఔను; ఐనన్ = అయినను; అస్థిరంబు = నిలకడలేనిది; ఐన = అయిన; నా = నా యొక్క; అంతరంగము = మనసు; అందున్ = లో; నిల్వదు = నిలిచియుండదు; సుదామ = సుదామ అనెడి; అచల = కొండ యందలి; స్ఫటిక = స్ఫటికపు; శిలా = రాతి; తల = ఫలకముపై; ఆద్యుత = పడిన, ప్రతిఫలించిన; తటిల్లతిక = మెరుపు; భంగిన్ = వలె; అమృతంబున్ = అమృతమును {అమృతము - మృతము (చావును) చేరనీయనిది}; ఒందియున్ = పొందినప్పటికిని; ఆనందితుడు = సంతోషించువాడు; కాని = అవ్వని; నరు = మానవుని; మాడ్కిన్ = వలె; నేనున్ = నేనుకూడ; ఆనందమున్ = సంతోషమును; ఒందన్ = పొందను; ఈశ్వరాఙ్ఞావిధము = దైవయోగము; ఎవ్వడున్ = ఎవడుమాత్రము; తప్పింపన్ = తప్పించుటకు; ఓపున్ = చాలును; విఙ్ఞాని = మిక్కిలి ఙ్ఞానముకలవాడు; ఐ = అయ్యి; ఉండియైనన్ = ఉన్నప్పటికి.

విశ్వము = ప్రపంచము; ఎల్లన్ = అతటిని; చేసె = సృష్టించెనో; విభజించి = వేరుపరచి; గుణములన్ = త్రిగుణములను; ఎవ్వడు = ఎవరు; ఐనన్ = అయినను; అనుసరించెన్ = అవలంబించెనో; ఎవ్వడు = ఎవడు; అవని = భూమి యొక్క; భారమున్ = భారమును {భారము - అధికమైన బరువు మీదనుండుట}; ఎల్లన్ = సర్వమును; పాపన్ = తొలగించుటకు; ప్రభవించెన్ = పుట్టెనో; దేవకి = దేవకీదేవి; కిన్ = కి; ఎవ్వడు = ఎవడు; ఆత్మతంత్రుడు = స్వతంత్రుడో; ఈశ్వరుండు = సర్వఙ్ఞానసంపన్నుడో;
10-1541 అడలించి రొప్పంగ నాలమందలు గావు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అడలించి రొప్పంగ నాలమందలు గావు
  గంధగజేంద్రసంఘములు గాని
పరికించి వినఁగ నంభారవంబులు గావు
  వాజీంద్ర హేషారవములు గాని
పదహతిఁ గూల్పంగఁ బ్రాత బండ్లివి గావు
  నగసమానస్యందనములు గాని
ప్రియము లాడంగ నాభీరలోకము గాదు
  కాలాభవైరివర్గంబు గాని

తేటగీతి

ఆర్ప వనవహ్నిగాదు బాణాగ్ని గాని
మురియ బృందావనము గాదు మొనలుగాని
యమునగాదు నటింప ఘోరాజిగాని
పోరు నీకేల గోపాల పొమ్ము పొమ్ము.

iBAT సందర్భం

పాంచజన్యం మ్రోగించాడు శ్రీకృష్ణుడు. ఆ ధ్వనికి పగవారి గుండెలు తల్లడిల్లిపోయాయి. అప్పుడు మగధరాజు జరాసంధుడు ఇలా అంటున్నాడు–

iBAT తాత్పర్యము

ఒరే గొల్లపిల్లడా! నీ ఎదురుగా నిలబడ్డది నీమందలోని ఆలమందలు గావురా! నీవు అదలిస్తే పోవటానికి ఇవి మదంతో పళ్ళికలైన ఒడలున్న మహాగజసంఘములు. మెల్లగా చల్లగా వినటానికి ఇవి ఆవుల అంబారవాలు గావు. మేలుజాతి గుఱ్ఱాల భయంకరమైన సకిలింపులు. కాలితో అలా తన్ని పడగొట్టటానికి ఇవి పాతవై ఎప్పుడు విరిగిముక్కలౌతాయా అనే దశలో ఉన్న బండ్లు గావు. కొండలను కూడా వెక్కిరించే తాకత్తుగల రథాలు. కబుర్లు చెప్పుకొని మురిసిపోవటానికి పనికివచ్చే గొల్లవాండ్రు కాదురా నీముందున్నవి. ఒక్కొక్కడు యముణ్ణి కూడ నిలువరించగల శత్రుసైనికులు. నీవేదో నోటితో దావాగ్నిని మ్రింగివేశావట. ఇది అదికాదు. బాణాగ్ని. (బాణాగ్నిలో అగ్ని కనబడదు. ప్రాణాలు తీసినతరువాత ఓహో ఇది అగ్నియా అని ఇతరులు అనుకొనే విచిత్రమైన అగ్ని). ఇది బృందావనం కాదు. ఆడుతూ పాడుతూ తైతక్కలాడటానికి. రాటుతేలిన వీర సైనికుల విహారభూమి. ఇది యమునానది కాదు. ఎంతటివారికైనా గుండెగుబులు పుట్టించే రణరంగం.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అదలించి = బెదిరించి; రొప్పన్ = తోలుటకు; ఆలమందలు = ఆవులగుంపులు; కావు = కావు; గంధ = మదించిన; గజ = ఏనుగు; ఇంద్ర = శ్రేష్ఠముల; సంఘములు = సమూహములు; కాని = తప్పించి; పరికించి = తరచిచూసినచో; వినగన్ = వినుటకు; అంభారావంబులు = ఆవులఅరుపులు; కావు = కావు; వాజీ = గుఱ్ఱములలో; ఇంద్ర = శ్రేష్ఠముల; హేషా = సకిలింపుల; రవంబు = ధ్వని; కాని = కాని; పద = కాలి; హతిన్ = తాకుడుచేత; గూల్పంగ = పడగొట్టుటకు; పాత = పాతవైపోయిన; బండ్లు = బండ్లు; కావు = కావు; నగ = పర్వతములతో; సమాన = సమానమైన; స్యందనములున్ = రథములు; కాని = కాని; ప్రియముల = సరసపు మాటలు; ఆడంగన్ = మాట్లాడుటకు; ఆభీర = గొల్లవాళ్ళ; లోకము = సమూహములు; కాదు = కాదు; కాల = యమునితో; ఆభ = పోల్చదగిన; వైరి = శత్రువుల; వర్గంబు = సమూహము; కాని = కాని.

ఆర్పన్ = ఆర్పివేయుటకు; వనవహ్ని = కార్చిచ్చు; కాదు = కాదు; బాణ = బాణముల; అగ్ని = నిప్పు; కాని = కాని; మురియన్ = మురిసిపోవుటకు; బృందావనము = బృందావనము; కాదు = కాదు; మొనలు = సేనలు; కాని = కాని; యమున = యమునానది; కాదు = కాదు; నటింపన్ = నాట్యము చేయుటకు; ఘోర = భయంకరమైన; ఆజి = యుద్ధభూమి; కాని = కాని; పోరు = యుద్ధము; నీ = నీ; కున్ = కు; ఏల = ఎందుకు; గోపాల = కృష్ణుడా; పొమ్ముపొమ్ము = వెళ్ళిపొమ్ము.
10-1544 గోపికావల్లకీ ఘోషణంబులు గావు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
గోపికావల్లకీ ఘోషణంబులు గావు
  శింజితనీరవములు చెవుడు పఱచు
వల్లవీరకముక్త వారిధారలుగావు
  శరవృష్టిధారలు చక్కుసేయు
ఘోషాంగనాపాంగ కుటిలాహతులు గావు
  నిసితాసినిహతులు నిగ్రహించు
ఆభీరకామినీ హస్తాబ్జములు కావు
  ముష్టిఘాతంబులు మురువు డించు

తేటగీతి

అల్ల వ్రేపల్లె గాదు ఘోరావనీశ
మకరసంఘాత సంపూర్ణ మగధరాజ
వాహినీసాగరం బిది వనజనేత్ర
నెఱసి నిను దీవికైవడి నేఁడు ముంచు.

iBAT సందర్భం

జరాసంధుడు కృష్ణుని చూసి ఇంకా ఇలా అంటున్నాడు - మనం చేసిన మహాఘనకార్యాలు ఏమిటి నాయనా! ఒక ఆడుదానిని, ఒక కొంగను, రెండు ఎండిపోయిన చెట్లను, గాడిదనూ చంపినాము. ఒక పామును తోకపట్టి ఆడించినాము. కాసేపు సుడిగాలిని నిలుపగలిగినాము. ఒక కొండను చేతిలో పట్టుకొన్నాము. వానిని గొప్పగా అనుకుంటూ మాముందు కుప్పిగంతులు వెయ్యకు. మాబాణాలు కుమ్మరించేది ప్రళయకాలంలో వీరవిహారం చేసే ఘోరమైన కాలాగ్ని.

iBAT తాత్పర్యము

మా అల్లెత్రాటి ఝంకారాలు గోపికల వీణలనాదాలు కావు. ఇవి నీచెవులకు వినికిడిశక్తి లేకుండా చచ్చువడజేస్తాయి. ఇవిగో మా బాణాల వర్షాలు, గొల్లభామల పిచికారులు చిమ్మే నీళ్ళు కావు. నిన్ను నేలపై కూలగొట్టి కానీ శాంతించవు. మా వాడికత్తులు పల్లెపడతుల వాలుచూపులనుకుంటున్నావేమో కాదు నిన్ను నిలువెల్లా చీల్చివేస్తాయి. ఇవి గొల్లపడుచుల తామరపూవులవంటి చేతులు కావు. మాపిడికిలి పోట్లు. నిన్ను బొక్కబోర్లా పడేట్లు కొట్టి రక్తం క్రక్కిస్తాయి. ఇది వేపల్లెకాదు. వీరాధివీరులైన మహారాజులు ఒక్కటిగానయి విజృంభించే మగధరాజు సేన అనే సముద్రం. ఇది ఒక చిన్న దీవి వంటి నిన్ను బుడుంగున ముంచివేస్తుంది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
గోపికా = గొల్లస్త్రీల; వల్లకీ = వీణల యొక్క; ఘోషణంబులు = ధ్వనులు; కావు = కావు; శింజనీ = అల్లెతాళ్ళ; రవములు = ధ్వనులు (టంకారములు); చెవుడు = చెవులు వినబడకుండ; పఱచున్ = చేయును; వల్లవీ = గోపికల; కర = చేతులనుండి; ముక్త = జల్లబడిన; వారి = నీటి; ధారలు = జల్లులు; కావు = కావు; శర = బాణముల; వృష్టి = వాన; ధారలు = ధారలు; చక్కు = ఛిన్నభిన్నము; చేయున్ = చేయును; ఘోషా = వ్రేపల్లె; అంగనా = స్త్రీల; అపాంగ = కడకంటి; కుటిల = వంకరల; ఆహతులున్ = దెబ్బలు; కావు = కావు; నిశిత = వాడియైన; అసి = కత్తుల; నిహతులు = గట్టిదెబ్బలు; నిగ్రహించున్ = చంపును; ఆభీర = గొల్ల; కామినీ = భామల; హస్త = చేతులు అనెడి; అబ్జములు = పద్మములు; కావు = కావు; ముష్టి = పిడికిలి; ఘాతంబులు = పోట్లు; మురువు = గర్వమును; అడంచున్ = అణచివేయును; అల్ల = ఆ యొక్క.

వ్రేపల్లె = గొల్లపల్లె; కాదు = కాదు; ఘోర = భయంకరమైన; అవనీశ = రాజులు అనెడు; మకర = మొసళ్ళ; సంఘాత = సమూహములతో; సంపూర్ణ = నిండిన; మగధ = మగధ దేశపు; రాజు = రాజు యొక్క; వాహినీ = సేనలు అనెడి {వాహిని - 81 ఏనుగులు 81రథములు 243 గుఱ్ఱములు 405 కాల్బంట్లు కల సేనాసమూహము}; సాగరంబు = సముద్రము; ఇది = ఇది; వనజనేత్ర = పద్మాక్షా, కృష్ణా; నెఱసి = వ్యాపించి; నినున్ = నిన్ను; దీవి = ద్వీపమును; కైవడిన్ = వలె; నేడు = ఇవాళ; ముంచు = ముంచివేయును.
10-1565 పదుగు రేగురు దీర్ఘబాణముల్ గాఁడిన... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
పదుగు రేగురు దీర్ఘబాణముల్ గాఁడిన
  గుదులు గ్రుచ్చినభంగిఁ గూలు వారు
తలలు ద్రెవ్విన మున్ను తారు వీక్షించిన
  వారల నొప్పించి వ్రాలువారు
పదములు తెగిపడ్డ బాహులఁ బోరి
  నిర్మూలిత బాహులై మ్రొగ్గువారు
క్షతముల రుధిరంబు జల్లింప నిర్ఝరయుత
  శైలముల భంగి నుండువారు

ఆటవెలది

భాతృ పుత్ర మిత్ర బంధువుల్ వీఁగిన
నడ్డ మరుగుదెంచి యణఁగువారు
వాహనములు దెగిన వడి నన్యవాహనా
ధిష్ఠు లగుచు నెదిరి త్రెళ్ళువారు.

iBAT సందర్భం

రామకృష్ణులకు జరాసంధుని గొప్పసేనతో భయంకరమైన పోరాటం జరుగుతున్నది. దాని తీరుతెన్నులు ఇలా ఉన్నాయి.

iBAT తాత్పర్యము

పది పది హేను మందిని బాణాలతో ఒక్కపెట్టున గుదులుగా చేసి కొడితే వాళ్ళందరూ కట్టకట్టుకొని, పొడవైన త్రాటికి గ్రుచ్చిన చేపలలాగా, చచ్చి నేలపై కూలుతున్నారు. తలకాయలు తెగిపడటానికి ముందు తాము చూచినవారిని గట్టిదెబ్బలు కొట్టి వాలుతున్నారు ఇంకొందరు. కొందరు వీరులు పగవారి బాణాలతో కాళ్ళు తెగిపడినా చేతులతో పోరాడుతున్నారు. వారి చేతులను కూడా నరికేస్తే నేలకు ఒరుగుతున్నారు. ఆయుధాలపోటులకు అయిన గాయాలనుండి రక్తం చిమ్మనగ్రోవినుండి లాగా చిమ్ముకొని వస్తున్నది. అది కొండల ఎర్రరాళ్ళనుండి సెలయేళ్ళు పారుతున్న భంగిమను తెలియజేస్తున్నది. అన్నలూ, తమ్ముడూ, కొడుకులూచస్తూ ఉంటే వారికి అడ్డంగాకాపాడటానికి వస్తూ కొందరు చస్తున్నారు. రథాలూ, గుఱ్ఱాలూ, ఏనుగులూ, విరిగిపడిపోతూవుంటే ఒడుపుగా ఇతరవాహనాలమీద ఎక్కి పోరుతున్నారు కొందరు వీరులు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
పదుగురు = పదేసి (10); ఏగురు = ఐదేసి (5); దీర్ఘ = పొడవైన; బాణముల్ = బాణములు; కాడినన్ = నాటుకొనగా; గుదులు = గుత్తగా, కలిపి; గ్రుచ్చిన = గుచ్చిన; భంగిన్ = విధముగా; కూలు = చనిపోవు; వారున్ = వారు; తలలు = తలకాయలు; త్రెవ్వినన్ = తెగిపోగా; మున్ను = అంతకుముందు; తారు = వారు; వీక్షించిన = చూసిన; వారలన్ = వారిని; నొప్పించి = కొట్టి; వ్రాలు = ఒరుగు; వారున్ = వారు; బదములు = కాళ్ళు; తెగి = తెగుటచేత; పడ్డ = పడిపోయిన; బాహులన్ = చేతులతో; పోరి = పోరాడి; నిర్మూలిత = మొదలంటానరకబడిన; బాహులు = చేతులు కలవారు; ఐ = అయ్యి; మ్రొగ్గు = వాలిపోవు; వారున్ = వారు; క్షతముల = గాయములనుండి; రుధిరంబు = రక్తము; జల్లింపన్ = అధికముగా కారగా; నిర్ఝర = సెలయేళ్ళతో; యుత = కూడి ఉన్న; శైలముల = పర్వతముల; భంగిన్ = వలె; ఉండు = ఉండెడి; వారున్ = వారు.

భాతృ = సోదరులు; పుత్ర = కొడుకులు; మిత్ర = స్నేహితులు; బంధువుల్ = చుట్టములు; వీగినన్ = చలించినచో; అడ్ఢము = అడ్డముగా; అరుగుదెంచి = వచ్చి; అడుగు = అణగు; వారున్ = వారు; వాహనములున్ = వాహనములు; తెగినన్ = చెడిపోయినచో; వడిన్ = వేగముగా; అన్య = ఇతరమైన; వాహనా = వాహనములను; అధిష్ఠులు = ఎక్కినవారు; అగుచున్ = అగుచు; ఎదిరిన్ = ఎదిరించి; త్రెళ్ళు = చనిపోవు; వారు = వారు;
10-1588 యవనుండు పురమెల్ల నావరించెను నేఁటి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
యవనుండు పురమెల్ల నావరించెను నేఁటి
  యెల్లిటి యెల్లుండి యీ నడుమను
మాగధుండును వచ్చి మనమీఁద విడియును
  యవన మాగధులు మహాప్రబలులు
పురి రెండువంకలఁ బోరుదు రట్టిచో
  నోపినభంగి నొక్కొక్కచోట
మనము యుద్ధము సేయ మఱియొక్కఁ
  డెడ సొచ్చి బంధుల నందఱఁ బట్టి చంపు

తేటగీతి

నొండెఁ గొనిపోయి చెఱఁబెట్టు నుగ్రకర్ముఁ
డైన మాగధుఁ డది గాన యరివరులకు
విడియఁ బోరాడఁ గారాని విషమభూమి
నొక్కదుర్గంబు చేసి యందునుపవలయు

iBAT సందర్భం

వాడొక పిల్లకాకి. వాణ్ణి ఒక్కక్షణంలో భస్మం చేస్తాను అంటూ కాలయవనుడు కృష్ణునిమీదికి దండయాత్రకు బయలుదేరాడు. ఇది తెలుసుకొన్న కృష్ణుడు బలరామునితో ఇలా మంతనాలు మొదలు పెట్టారు

iBAT తాత్పర్యము

అన్నా! ఇటు కాలయవనుడు మన మధురపై దండెత్తివచ్చాడు. రేపో మరునాడో అటునుండి జరాసంధుడు గొప్పవీరుల అక్షౌహిణులతో మళ్ళీ మనమీదికి వస్తాడు. మనం మన శక్తిమేరకు ఏదో ఒకవైపున మాత్రమే పోరగలం. రెండో వైపున విజృంభించి శత్రువు మనవారినందరినీ మట్టుపెడతాడు. లేదా బంధించి మనకు ఇబ్బందులు కలిగిస్తాడు. కనుక ఈ పెనుముప్పునుండి మనం నేర్పుగా తప్పించుకోవాలి. ఎటువంటి శత్రువు ఎంత ప్రయత్నించినా ఆనూపానూ దొరకని ఒక దుర్గాన్ని మనం ఏర్పాటు చేసుకోవాలి అన్నాడు శ్రీకృష్ణుడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
యవనుండు = కాలయవనుడు; పురము = పట్టణము; ఎల్లన్ = అంతటిని; ఆవరించెను = కమ్ముకొనెను; నేటి = ఇవాళ; ఎల్లటి = రేపు; ఎల్లండి = ఎల్లుండి; ఈ = ఈ; నడుమన్ = మధ్యలో; మాగధుండును = జరాసంధుడును; వచ్చి = వచ్చి; మన = మన; మీదన్ = పైన; విడియును = యుద్ధమునకు దిగును; యవన = యవనులు; మాగధులు = మగధులు; మహా = మిక్కిలి; ప్రబలులు = అధిక బలము కలవారు; పురిన్ = పట్టణమును; రెండు = రెండు (2); వంకలన్ = వైపులనుండి; పోరుదురు = యుద్ధము చేయుదురు; ఇట్టి = ఇటువంటి; చోన్ = సమయమునందు; ఓపిన = సామర్థ్యము; భంగిన్ = కొలది; ఒక్కొక్క = ఒక్కొక్క; చోటన్ = తావు నందు; మనము = మనము; యుద్ధము = పోరు; చేయన్ = చేయుచుండగా; మఱియున్ = ఇంకను; ఒక్కడు = ఒకడు; ఎడన్ = ఈ మధ్యలో; చొచ్చి = చొరబడి; బంధులన్ = బంధువులను; అందఱన్ = అందరిని; పట్టి = పట్టుకొని; చంపున్ = చంపును; ఒండెన్ = లేదా; కొనిపోయి = తీసుకు వెళ్ళి.

చెఱబెట్టున్ = బంధించును; ఉగ్ర = భయంకరమైన; కర్ముడు = పనులు చేయువాడు; ఐన = అగు; మాగధుడు = జరాసంధుడు; అదిగాన = అందుచేత; అరి = శత్రు; వీరుల్ = శూరుల; కున్ = కు; విడియన్ = దాడిచేసి; పోరాడగా = యుద్ధముచేయుటకు; రాని = శక్యముకాని; విషమ = అననుకూలమైన, నీటిమధ్య; భూమిన్ = ప్రదేశమున; ఒక్క = ఒక; దుర్గంబున్ = కోటను; చేసి = కట్టి; అందున్ = దానిలో; ఉనుపవలెను = బంధుజనులనుంచవలె.
10-1609 ఆసక్తి కృష్ణముఖావలోకనమంద... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఆసక్తి కృష్ణముఖావలోకనమంద
  హరి పాదసేవనమంద చింత
వెఱుపు నారాయణ విముఖకార్యములంద
  పారవశ్యము విష్ణుభక్తియంద
బాష్పనిరతి చక్రి పద్యసంస్తుతులంద
  పక్షపాతము శార్ ఙ్గిభక్తులంద
లేమి గోవిందాన్య లీలాచరణమంద
  శ్రమము గోవింద పూజనములంద

ఆటవెలది

బంధ మచ్యుతేతర దుష్టపథములంద
జ్వరము మాధవవిరహిత క్షణములంద
మత్సరము లీశు కైంకర్య మతములంద
నరవరోత్తమ! వినుము తన్నాగరులకు.

iBAT సందర్భం

కాలయవనజరాసంధుల అడకత్తెర వ్యూహంనుండి తప్పించుకొన్న శ్రీకృష్ణుడు పడమటి సముద్రం గర్భంలో సముద్రుని అనుమతితో పండ్రెండుయోజనాల పొడవువెడల్పులుగల ద్వారవతి అనే జలదుర్గాన్ని విశ్వకర్మచేత నిర్మింపజేశాడు. తనవారినందరినీ భద్రంగా అక్కడకు చేర్చాడు. ఆ ద్వారవతిలోని ప్రజలు శ్రీకృష్ణుని ఇలా పూజిస్తున్నారు -

iBAT తాత్పర్యము

నిరంతరమూ కృష్ణదేవుని ముఖసౌందర్యాన్ని చూడాలి అనేది ఆసక్తి. ఆస్వామి పాదసేవ ఎలా చేయాలా? అనేదే చింత. నారాయణునికి విరుద్ధంగా ఏపని అయినా అజ్ఞానంచేత చేస్తామేమో అని భయం. విష్ణుభక్తి విషయంలో పారవశ్యం. ఆ చక్రహస్తుని స్తుతికీర్తనలు పాడుకొంటూ, వారికి ఆనందబాష్పాలు జాలువారుతూ ఉంటాయి. కృష్ణభక్తి కలవారియందే వారికి పక్షపాతం. వారికి లేనిది గోవిందునికంటె వేరయినవారిని భావించటం. మూడు కరణాలతో వారు శ్రమపడేది గోవిందపూజకు మాత్రమే. కృష్ణుని కంటే వేరైన చెడుదారులలో మాత్రమే ఆగిపోవటం. మాధవుని ఎడబాటు కలిగిన క్షణములందు మాత్రమే జ్వరం. ప్రభువు కైకర్యం ఎంత గొప్పగా చెయ్యాలా అనే విషయంలోనే పోటీ పడటం.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఆసక్తి = ఇష్టము; కృష్ణ = శ్రీకృష్ణుని; ముఖ = ముఖమును; అవలోకనము = చూచుట; అంద = అందుమాత్రమే; హరి = శ్రీకృష్ణుని; పాద = పాదములను; సేవనము = కొలచుట; అంద = అందుమాత్రమే; చింత = స్మరించుకొనుట; వెఱపు = భయము; నారాయణ = శ్రీకృష్ణుని; విముఖ = వ్యతిరేకములైన; కార్యములు = పనులు; అంద = అందుమాత్రమే; పారవశ్యము = పరవశించుట; విష్ణు = శ్రీకృష్ణుని; భక్తి = భక్తి; అంద = అందుమాత్రమే; బాష్ప = కన్నీళ్ళు; నిర్గతి = కార్చుట; చక్రి = శ్రీకృష్ణుని; పద్య = పద్యములు; సంస్తుతులు = స్తోత్రములు; అంద = అందుమాత్రమే; పక్షపాతము = మొగ్గుచూపుట; శార్ఙ్గి = శ్రీకృష్ణుని {శార్ఙ్గి - శార్ఙ్గము అను విల్లు కలవాడు, విష్ణువు}; భక్తులు = భక్తులు; అంద = అందుమాత్రమే; లేమి = లేకపోవులు; గోవింద = శ్రీకృష్ణునికంటె; అన్య = ఇతరమైనవారి; లీలా = లీలలను; ఆచరణము = నడపుట; అంద = అందుమాత్రమే; శ్రమము = శ్రమించుటలు; గోవింద = శ్రీకృష్ణుని; పూజనములు = పూజించుటలు; అంద = అందుమాత్రమే.

బంధము = తగులము; అచ్యుత = విష్ణువునకు; పర = విరుద్ధమైన; దుష్ట = చెడ్డ; పథములు = మార్గములు; అంద = అందుమాత్రమే; జ్వరము = పరితాపము; మాధవ = శ్రీకృష్ణుని; విరహిత = ఎడబాసిన; క్షణములు = వేళల; అంద = అందుమాత్రమే; మత్సరము = చలములు; ఈశు = కృష్ణుని; కైంకర్య = కొలచుట లందలి; మతములు = పద్ధతులు; అంద = అందుమాత్రమే; నరవరోత్తమ = మహారాజా {నరవరోత్తముడు - నరవరుల (రాజుల)ల ఉత్తముడు, మహారాజు}; వినుము = శ్రద్ధగా విను; తత్ = ఆ యొక్క; నాగరుల్ = పట్టణమున నండు వారి; కున్ = కి.
10-1618 చటులవాలాభీల సైంహికేయుని భంగి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
చటులవాలాభీల సైంహికేయుని భంగి
  లాలితేతర జటాలతిక తూలఁ
బ్రళయావసర బృహద్భాను హేతిద్యుతిఁ
  బరుషారుణ శ్మశ్రు పటలి వ్రేలఁ
గాదంబినీ ఛన్న కాంచనగిరి భాతిఁ
  గవచసంవృత దీర్ఘకాయ మమర
వల్మీకసుప్త దుర్వారాహి కైవడి
  కోశంబులో వాలు కొమరు మిగులఁ

ఆటవెలది

నార్చి పేర్చి మించి యశ్వంబు గదలించి
కమలసంభవాది ఘనులకైనఁ
బట్టరాని ప్రోడఁ బట్టెద నని జగ
దవనుఁ బట్టఁ గదిసె యవనుఁ డధిప!

iBAT సందర్భం

తనయోగబలంతో శ్రీకృష్ణుడు తనవారినందరినీ భద్రంగా ద్వారవతికి చేర్చాడు. ఇక ప్రశాంతంగా కాలయవనుని పనిపట్టాలనుకొన్నాడు. వట్టి చేతులతో మథురనుండి వెలుపలికి వచ్చి కాలయవనునికి దర్శనం అనుగ్రహించాడు. మూర్ఖాగ్రేసర చక్రవర్తి యవనుడు జగన్నాథునితో పోరికి సిద్ధమయ్యాడు.

iBAT తాత్పర్యము

భయంకరమైన తోక విదలింపులతో విజృంభించే రాహువులాగా వాని చెల్లాచెదరైన జడలగుంపులు ఊగిపోతున్నాయి. ప్రళయకాలంలో నిప్పులు క్రుమ్మరిస్తున్న ఆదిత్యుని కిరణాలలాగా బిరుసెక్కిన మూతి మీసాలు కదలాడుతున్నాయి. మాలలు గట్టిన మేఘాలు ఆవరించిన బంగారు కొండలాగా వాని శరీరాన్ని కవచం కప్పి ఉంచింది. పుట్టలో నిద్రపోతున్న మహాసర్పంలాగా ఒరలో ఖడ్గం ఒదిగి ఉన్నది. సకలింతలతో ఇకిలింతలతో ఉత్సాహంతో ఉరకటానికి సిద్ధంగా ఉన్న గుఱ్ఱంలాగా ఊగిపోతున్నాడు కాలయవనుడు. గొప్పగొప్ప తపస్సులు చేసి గొప్పస్థాయి కెదిగిన బ్రహ్మమొదలైన మహాత్ములకు కూడా అందని జగన్నాథుణ్ణి పట్టుకోవాలని పరవళ్ళు త్రొక్కుతున్నాడు ఆ నీచుడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
చటుల = భయంకరమైన; వాల = తోకవలె; ఆభీల = భీకరమైనట్టి; సైంహికేయుని = రాహువు {సైంహిక - సింహిక, కొడుకు, రాహువు}{సింహిక - హిరణ్యకశిపుని కూతురు, కుమారుడు స్వర్భాను, ఇతను దొంగతనంగా అమృతం తాగుతుంటే విష్ణువు చక్రంతో తల నరికాడు ఆ రాహువు కేతువులుగా గ్రహాలు అయ్యారు, నీడను బట్టే ఆ సింహికను హనుమంతుడు సంహరించాడు}; భంగిన్ = వలె; లాలిత = మనోజ్ఞమైనది; ఇతర = కానట్టి; జటాలతిక = పిలక; తూలన్ = తూగుతుండగా; ప్రళయ = ప్రళయపు; అవసర = కాలమునందలి; బృహత్ = పెద్ద; భాను = సూర్యకిరణముల; హేతి = మంటలవంటి; ద్యూతిన్ = ప్రకాశముతో; పరుష = బిరుసైన; అరుణ = ఎర్రని; శ్మశ్రు = మీసముల; పటలి = సమూహము; వ్రేలన్ = వేళ్ళాడుతుండగా; కాదంబనీ = మేఘములపంక్తిచే; ఛన్న = కప్పబడిన; కాంచనగిరి = మేరుపర్వతము; భాతిన్ = వలె; కవచ = కవచముచే; సంవృత = కప్పబడిన; దీర్ఘ = ఉన్నతమైన; కాయము = శరీరము; అమరన్ = ఉండగా; వల్మీక = పుట్టలో; సుప్త = నిద్రిస్తున్న; దుర్వార = అడ్డగింపరాని; అహి = పాము; కైవడిన్ = వలె; కోశంబు = ఒర; లోన్ = లోపల; వాలు = కత్తి; కొమరుమిగులన్ = అందము అతిశయించగా; అర్చి = బిగ్గరగా అరచి.

పేర్చి = అతిశయించి; మించి = మీరి; అశ్వంబున్ = గుర్రమును; కదలించి = బయలుదేరదీసి; కమలసంభవ = బ్రహ్మదేవుడు; ఆది = మొదలగు; ఘనుల్ = గొప్పవారి; కైనన్ = కి అయినను; పట్టరాని = పట్టశక్యముకాని; ప్రోడన్ = శక్తిమంతుని; పట్టెదను = పట్టుకొనెదను; అని = అని; జగదవనున్ = లోకరక్షకుని, కృష్ణుని; పట్టన్ = పట్టుకొనుటకు; కదియెన్ = సమీపించెను; యవనుడు = యవనుడు; అధిప = రాజా.
10-1626 అదె యిదె లోఁబడె నని పట్టవచ్చినఁ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అదె యిదె లోఁబడె నని పట్టవచ్చినఁ
  గుప్పించ లంఘించుఁ గొంతతడవు
పట్టరాదీతని పరు వగ్గలం బని
  భావింపఁ దన సమీపమున నిలుచు
నడరి పార్శ్వంబున కడ్డంబు వచ్చినఁ
  గేడించి యిట్టట్టుఁ గికురువెట్టు
వల్మీక తరు సరోవరము లడ్డంబైన
  సవ్యాపసవ్య సంచరతఁ జూపుఁ

తేటగీతి

బల్లముల డాఁగు దిబ్బల బయలుపడును
నీడలకుఁ బోవు నిఱుముల నిగిడి తాఱు
నన్నుఁ బట్టిన నీవు మానవుఁడ వనుచు
యవనుఁ డెగువంగ బహు జగదవనుఁ డధిప!

iBAT సందర్భం

కాలయవనుడు కాఱులు కూస్తూ కృష్ణుణ్ణి పట్టుకోవటానికి వస్తున్నాడు. కృష్ణస్వామి మోములో చిరునవ్వు వీసమంతైనా చెరగలేదు . దానితో మోము అందం మరింత పెంపొందింది. రారా! అని వానిని కవ్విస్తున్నాడు కృష్ణుడు.

iBAT తాత్పర్యము

ఇదిగో అదిగో అయిపోయింది చిక్కాడు చేతికి అని కాలయవనుడు అనుకొంటున్నంతలోనే కృష్ణుడు కుప్పించి, లంఘించి దూరంగా వెళ్ళిపోయాడు. వీడు దొరికేట్లు లేడే అని ఏడుపుమొగం పెట్టి ఉండిపోతే చేతి కందే దూరంలో వచ్చి నిలుస్తున్నాడు కృష్ణయ్య. అటుప్రక్కా ఇటు ప్రక్కా చేతులను విసరుతూ పట్టుకోబోతే దొరికినట్లే అనిపించి తుర్రుమంటాడు కృష్ణుడు. ఒక పుట్టగానీ, చెట్టుగానీ, చెరువుగానీ అడ్డం వస్తే యవనుని కదిలికలను గమనించి ఇటువస్తే అటూ అటువస్తే ఇటూ పారిపోతున్నారు గోవిందుడు. గుంటలలో దాక్కుంటాడు. మరుక్షణంలో దిబ్బలమీద సాక్షాత్కరిస్తాడు. నీడలలో తచ్చాడుతూ ఉంటాడు. నన్ను పట్టుకుంటేనే నీవు మగ వాడవు - అని వెక్కిరిస్తూ నిలుస్తాడు
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అదె = అదిగో; ఇదె = ఇదిగో; లోబడెన్ = చిక్కెను; అని = అని; పట్టన్ = పట్టుకొనుటకు; వచ్చినన్ = రాగా; కుప్పించి = గెంతి; లంఘించున్ = దాటును; కొంత = కొంత; తడవు = సేపు; పట్టరాదు = పట్టుకొనశక్యముగాదు; ఈతని = ఇతని యొక్క; పరువు = పరుగు; అగ్గలంబు = అధికమైనది; అని = అని; భావింపన్ = తలచినచో; తన = అతని; సమీపమునన్ = దగ్గరలోనే; నిలుచున్ = ఆగును; అడరి = విజృంభించి; పార్శ్వంబులన్ = పక్కల; కున్ = కు; అడ్డంబున్ = అడ్డముగా; వచ్చినన్ = వచ్చినచో; కేడించి = తప్పుకొని; ఇట్టట్టు = ఇటు నటు; కికురుపెట్టు = వంచించిపోవును; వల్మీక = పుట్టలు; తరు = చెట్లు; సరోవరములు = చెట్లు; అడ్డంబున్ = అడ్డముగావచ్చుట; ఐనన్ = జరిగినచో; సవ్య = కుడి; అపసవ్య = ఎడమలకు; సంచరతన్ = తిరుగుటను; చూపున్ = కనబరచును; పల్లములన్ = గోతులలో.

డాగు = దాగుకొనును; దిబ్బల = గుట్టల మీదకి; బయలుపడును = కనబడును; నీడల్ = నీడలలోని; కున్ = కి; పోవున్ = వెళ్ళును; ఇఱుముల = మఱుగులందు, చాటు ప్రదేశము లందు; నిగిడి = నిక్కి; తాఱున్ = మరుగుపడును; నన్నున్ = నన్ను; పట్టినన్ = పట్టుకొనినచో; నీవు = నీవు; మానవుడవు = అభిమానము కలవాడవు; అనుచున్ = అని పలుకుచు; యవనుడు = కాలయవనుడు; ఎగువంగన్ = తరుముచుండగా; బహుజగదవనుడు = కృష్ణుడు {బహుజగదవనుడు - అనేక లోకములను రక్షించువాడు, విష్ణువు}; అధిప = రాజా.
10-1628 సకలభూతవ్రాత సంవాసుఁ డయ్యును... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
సకలభూతవ్రాత సంవాసుఁ డయ్యును
  వనములు నగములు వరుస దాఁటు
లోకోన్నతుండును లోకచక్షుఁడు నయ్యు
  మాటిమాటికి నిక్కి మగిడి చూచు
బక్షవిపక్ష సంబంధశూన్యుం డయ్యుఁ
  దను విపక్షుఁడు వెంటఁ దగుల నిగుడు
విజయాపజయ భావ విరహితుం డయ్యుఁ
  దా నపజయంబును జెందినట్లు తోఁచు

ఆటవెలది

నభయ భయవిహీనుఁ డయ్యు భీతుని మాడ్కిఁ
గానఁబడును సర్వకాలరూపుఁ
డయ్యుఁ గాలచకితుఁడైన కైవడి వన
మాలి పఱుచు వెఱపుమాలి యధిప!

iBAT సందర్భం

. ఇంకా కాలయవనుణ్ణి ముప్పుతిప్పలు పెట్టి మూడు చెరువుల నీళ్ళు త్రాగించాడు వాసుదేవుడు.

iBAT తాత్పర్యము

ఆయన సృష్టిలో ఉన్న ప్రాణికోటులందరి హృదయాలలోనే ఉంటాడు. ఒక్క ఉదుటున అడవులలో, కొండలలో గంతులు వేసుకొంటూ వెళ్ళిపోతాడు. అన్ని లోకాలకు ఆవలివైపున నిశ్చలంగా నెలకొని ఉండి సర్వాన్నీ గమనిస్తూ ఉండే పరమాత్మ మాటిమాటికీ నిక్కి నిక్కి నక్కి నక్కి యవనుణ్ణి ఊరిస్తూ తిరుగుతున్నాడు. వీడు నావాడు, వాడు నాకు కానివాడు అనే భావాలు ఏ కోశానా లేని స్వామి పగవాడు వెంటపడి తరుముతూ ఉంటే అందకుండా వానిని ఆయాసపెడుతున్నాడు. ఆయన కోశంలో గెలుపూ లేదు, ఓటమీ లేదు. కానీ వానికి గెలుపు మీద ఆశ పెరిగిపోయే విధంగా బిక్కమొగంతో ఉన్నట్లు నటిస్తూ తిరుగుతున్నాడు. ఆయన కాలాత్మక పరమేశ్వరుడు. అయినా కాలానికి కట్టుబడినట్లు, భయపడినవానిలాగా పారిపోతున్నాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
సకల = సమస్తమైన; భూత = స్థావరజంగమజీవుల; వ్రాత = సమూహములకు; సంవాసుడు = ఉనికిపట్టయినవాడు; అయ్యును = అయినప్పటికి; వనములు = అడవులను; నగములున్ = కొండలను; వరుసన్ = క్రమముగా; దాటున్ = దాటును; లోకోన్నతుండును = లోకముకంటెఅధికుడు {లోకోన్నతుడు - అణోరణీయాన్ మహతో మహియాన్ (శ్రుతి) కనుక లోకముకంటె ఉన్నతుడు సూక్ష్ముడు, విష్ణువు}; లోకచక్షుడు = జగత్తంతనుచూచువాడు; అయ్యున్ = అయినప్పటికి; మాటిమాటికి = అస్తమాను; నిక్కి = నిగిడి; మగిడి = వెనుదిరిగి; చూచున్ = చూస్తుండెను; పక్ష = స్వపక్షమువారు; విపక్ష = విపక్షమువారు వంటి; సంబంధ = సంబంధములు; శూన్యుండు = లేనివాడు; అయ్యున్ = అయినప్పటికి; తనున్ = అతనిని; విపక్షుడు = శత్రువు; వెంటదగులన్ = వెంటపడగా; నిగుడున్ = పారిపోవును; విజయ = గెలుపు; అపజయ = ఓటములు వంటి; భావ = భావములు; విరహితుండ = లేనవాడు; అయ్యున్ = అయినప్పటికి; తాన్ = అతను; అపజయంబునున్ = ఓటమి; చెందినట్లు = పొందినవిధముగ; తోచున్ = కనబడును; అభయ = భయములేకపోవుట.

భయ = భయము ఉండుట; విహీనుడు = లేనివాడు; అయ్యున్ = అయినప్పటికి; భీతుని = బెదిరిపోయినవాని; మాడ్కిన్ = వలె; కానబడును = కనిపించును; సర్వకాల = సమస్తమైన కాలములు {సర్వకాలములు - నిమేషమాది మహాప్రళయాంతము వరకు కల సమస్తమైన కాలములు, సమస్తమైన కాలములు}; రూపుడు = తనరూపమే ఐనవాడు; అయ్యున్ = అయినప్పటికి; కాలచకితుడు = కాలముచేత వెరచువాడు {కాలచకితుడు - కాల ప్రభావమున కలుగు మరణాదులకు భయపడువాడు, కాలముచేత వెరచువాడు}; ఐన = అయిన; కైవడిన్ = విధముగా; వనమాలి = కృష్ణుడు {వనమాలి - వనమాలలు ధరించువాడు, కృష్ణుడు}; పఱచున్ = పరుగెట్టును; వెఱపు = భయము; మాలి = లేనివాడయ్యి; అధిప = రాజా.
10-1660 సంసారియై యున్న జనమున కీశ్వర!... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
సంసారియై యున్న జనమున కీశ్వర!
  నీకృప యెప్పుడు నెఱయ గల్గు
నప్పుడే బంధంబు లన్నియుఁ దెగిపోవు
  బంధమోక్షంబైనఁ బ్రాప్తమగును
సత్సంగమంబు సత్సంగమంబున
  నీదు భక్తి సిద్ధించు నీ భక్తివలన
సన్ముక్తి యగు నాకు సత్సంగమునకంటె
  మును రాజ్యబంధ నిర్మూలనంబు

తేటగీతి

గలిగినది దేవ! నీ యనుగ్రహము కాదె
కృష్ణ! నీ సేవగాని తక్కినవి వలదు
ముక్తిసంధాయి వగు నిన్ను ముట్టఁ గొలిచి
యాత్మబంధంబుఁ గోరునే యార్యుఁ డెండు.

iBAT సందర్భం

ముచుకుంద మహాయోగి యోగీశ్వరుడైన కృష్ణునితో ఇలా అంటున్నాడు

iBAT తాత్పర్యము

దేవా! ఈశ్వరా! ఎప్పుడు నీ కృప కలుగుతుందో అప్పుడు జీవునకు సంసారపు సంకెళ్ళు తెగిపోతాయి. అలా బంధాలనుండి విముక్తి లభిస్తే ఉత్తమ శీలంగలవారితో చెలిమి ఏర్పడుతుంది. అట్టి సత్సంగంవలన, స్వామీ! పరమాత్మా! నీయందు భక్తి ఏర్పడుతుంది. భక్తి ముక్తికి చివరిమెట్టు.

దేవా! నా పూర్వపుణ్యసంబంధంవలన సత్సంగంకంటే ముందు భౌతిక బంధాలు తెగిపోయాయి. ఇదంతా నీ అనుగ్రహమే. నాకు, శ్రీకృష్ణదేవా! నీసేవకంటే వేరే ఏమీ వద్దు. ముక్తిని ప్రసాదించే నిన్ను సేవించిన తరువాత బుద్ధి ఉన్నవాడెవడైనా బంధ కారణాలను కోరుకొంటాడా?
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
సంసారి = కుటుంబీకుడు, గృహస్తు; ఐ = అయ్యి; ఉన్న = ఉన్నట్టి; జనున్ = వాని; కున్ = కి; ఈశ్వర = భగవంతుడా; నీ = నీ యొక్క; కృప = దయ; ఎప్పుడున్ = ఎప్పుడైతే; నెఱయన్ = పూర్ణముగా; కల్గున్ = లభించునో; అప్పుడ = అప్పుడే; బంధంబులు = సంసారబంధములు; అన్నియున్ = అన్నీ; తెగిపోవున్ = తెగిపోవును; బంధ = తగులములనుండి; మోక్షంబు = విముక్తి; ఐనన్ = జరిగినచో; ప్రాప్తము = లభించుట; అగును = జరుగును; సత్సంగమంబు = సత్పురుషులతో కూడిక; సత్సంగమంబునన్ = సత్పురుషసహవాసంతో; నీదు = నీమీది; భక్తి = భక్తి; సిద్ధించున్ = కలుగును; నీ = నీమీది; భక్తి = భక్తి; వలన = వలన; సత్ = సత్యమైనట్టి {సన్ముక్తి - మోక్షము, శ్లో. సత్సంగత్వే నిస్సంగత్వం నిస్సంగత్వే నిర్మోహత్వం, నిర్మోహత్వే నిశ్చలతత్వం నిశ్చలతత్వే జీవన్ముక్తిః....భజగోవిందం... (ఆదిశంకరాచార్యులవారు)}; ముక్తి = మోక్షము; అగున్ = కలుగును; నా = నా; కున్ = కు; సత్సంగమున్ = సత్పురుషసాంగత్యము; కంటెన్ = కంటె; మును = ముందుగా; రాజ్య = రాజ్యాధికార; బంధ = తగులము యొక్క; నిర్మూలనంబు = మూలమునుండిపోవుట; కలిగినది = కలుగుట.

దేవ = భగవంతుడా; నీ = నీ యొక్క; అనుగ్రహము = దయచూపుటచేత; కాదె = కాదా, అవును; కృష్ణ = కృష్ణ; నీ = నీ యొక్క; సేవ = భక్తి; కాని = తప్పించి; తక్కినవి = మిగిలినవి ఏవి; వలదు = వద్దు; ముక్తి = మోక్షమును; సంధాయి = కలుగజేయువాడవు; అగు = ఐన; నిన్నున్ = నిన్ను; ముట్టను = చేరునట్లు; కొలిచి = సేవించి; ఆత్మ = తనను; బంధంబున్ = సంసారబంధంలోపడుట; కోరునే = వాంఛించునా, వాంఛింపడు; ఆర్యుడు = ఙ్ఞాని; ఎందున్ = ఎన్నడైనను.
10-1687 పేర్వేర బొమ్మల పెండ్లిండ్లు సేయుచు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
పేర్వేర బొమ్మల పెండ్లిండ్లు సేయుచు
  నబలలతోడ వియ్యంబు లందు
గుజ్జనగూళ్ళను గొమరొప్ప వండించి
  చెలులకుఁ బెట్టించుఁ జెలువు మెఱయ
రమణీయ మందిరారామ దేశంబులఁ
  బువ్వుఁ దీఁగెలకును బ్రోదిసేయు
సదమల మణిమయ సౌధభాగంబుల
  లీలతో భర్మడోలికల నూఁగు

తేటగీతి

బాలికలతోడఁ జెలరేగి బంతులాడు
శారికాకీరపంక్తికిఁ, జదువు చెప్పు
బర్హిసంఘములకు మురిపములు గఱపు
మదమరాళంబులకుఁ జూపు మందగతులు,

iBAT సందర్భం

రుక్మిణీకల్యాణగాధ మొదలవుతున్నది. విదర్భదేశరాజు భీష్మకుడు, అతని అయిదుగురు పుత్రులలో పెద్దవాడు రుక్మి. కడగొట్టు చెల్లెలు ‘రుక్మిణి’ శ్రీజగన్నాథునకు ధర్మపత్ని కాబోతున్నది. ఆమె బాల్యం ఎలా సాగిందో తెలుసుకొందాం.

iBAT తాత్పర్యము

ఆ రుక్మిణీబాల చిన్నతనంలో చెలిమికత్తెలతో ఆడుకొనే సమయాలలో వీరు నారాయణుడు, ఈమె లక్ష్మీదేవి. ఈయన పరమేశ్వరుడు. ఈమె పార్వతీదేవి అని చక్కగా పేర్లు పెట్టి బొమ్మల పెండ్లిండ్లు చేసేది. ఒక చెలిని మీరు వియ్యాలవారుగా కూర్చోండి అంటూ ఏర్పాటు చేసేది. గుజ్జనగూళ్ళను వండించి చెలులందరికీ పెట్టేది. రాజభవనాల పూలతోటలలో పూదీగెలకు పాదులు త్రవ్వుతూ ఉండేది. మణిమయములైన పెద్ద పెద్ద మేడలలో బంగారు ఉయ్యాలలు ఊగుతూ ఉండేది. తోటి చెలిమికత్తెలతో బంతులాడేది. చిలుకలకూ గోరు వంకలకూ చదువులు చెప్తూ ఉండేది. నెమళ్ళకు నాట్యవిద్యలూ, హంసలకు మెల్లని నడకల అందచందాలూ నేర్పేది.

ఆ అమ్మ జగజ్జనని అయిన లక్ష్మీదేవి అంశం కనుక పసితనంలోనే ఆ లక్షణాలను ఆటపాటలద్వారా తెలియజేసింది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
పేర్వేరన్ = పేరుపేరున; బొమ్మల = ఆయా బొమ్మలకు; పెండ్లిండ్లు = పెళ్ళిళ్ళు; చేయుచున్ = చేస్తూ; అబలల = బాలికల; తోడన్ = తోటి; వియ్యంబులు = సంబంధములు; అందున్ = చేయును; గుజ్జెనగూళులున్ = గుజ్జెనగూళ్ళు {గుజ్జెనగూళ్ళు - పిల్లలు ఆటలందు చిన్నచిన్న గిన్నెలలో తయారుచేసుకొను ఆహారపదార్థములు}; కొమరొప్ప = చక్కగా; వండించి = తయారుచేయించి; చెలుల్ = స్నేహితుల; కున్ = కు; పెట్టించున్ = పెట్టించును; చెలువు = చక్కదనములు; మెఱసి = పెంపొందగా; రమణీయ = అందమైన; మందిర = గృహములందలి; ఆరామ = ఉద్యానవనములోని; దేశంబులన్ = ప్రదేశములందు; పువ్వుతీగెల్ = పూలతీవల; కున్ = కు; ప్రోది = పోషించుట, మొక్కలకు కట్టు గొప్పులు; చేయున్ = చేయును; సదమల = మిక్కిలి నిర్మలమైన; మణి = రత్నాలు; మయ = పొదిగిన; సౌధ = మేడలపై (డాబాల); భాగంబులన్ = భాగముల; లీల = విలాసముల; తోన్ = తోటి; భర్మ = బంగారు; డోలికలన్ = ఊయలలందు; ఊగున్ = ఊగును.

బాలికల = బాలల; తోడన్ = తోటి; చెలరేగి = విజృంభించి; బంతులు = బంతులాటలు; ఆడున్ = ఆడును; శారికా = గోరువంకల; కీర = చిలుకల; పంక్తి = సమూహముల; కిన్ = కు; చదువున్ = పలుకులు పలుకుట; చెప్పున్ = చెప్పును; బర్హి = నెమళ్ళ; సంఘముల్ = సమూహముల; కున్ = కు; మురిపెములున్ = నడకల వయ్యారములు; కరపున్ = నేర్పును; మద = మదించిన; మరాళంబుల్ = హంసల; కున్ = కు; చూపున్ = నేర్పును; మంద = మెల్లని; గతులు = నడకలు.
10-1689 దేవకీ సుతుకోర్కె తీఁగెలు వీడంగ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
దేవకీ సుతుకోర్కె తీఁగెలు వీడంగ
  వెలఁదికి మైదీఁగె వీడఁ దొడగెఁ
గమలనాభుని చిత్తకమలంబు వికసింపఁ
  గాంతి నింతికి ముఖకమల మొప్పె
మధువిరోధికి లోన మదనాగ్ని వొడచూపఁ
  బొలఁతికిఁ జనుదోయి పొడుపు సూపె
శౌరికి ధైర్యంబు సన్నమై డయ్యంగ
  జలజాక్షి మధ్యంబు సన్నమయ్యె

ఆటవెలది

హరికిఁ ప్రేమబంధ మధికంబు గాఁ గేశ
బంధ మధిక మగుచు బాల కమరెఁ
బద్మనయను వలనఁ బ్రమదంబు నిండార
నెలఁత యౌవనంబు నిండియుండె.

iBAT సందర్భం

ఈ రుక్మిణి మెల్లమెల్లగా శైశవం వీడి యౌవనంలోనికి అడుగుపెట్టింది. ఆదశలో ఆమె సుందరదేహం లోని వికాసవిభ్రమాదులు ఎలా ఉన్నాయో పోతనగారి మాటలలో చూద్దాం.

iBAT తాత్పర్యము

పుట్టినప్పుడే తాను కృష్ణుని సొమ్ముననుకొన్నది ఆ మగువ. ఆకారణంగా దేవకీతనయుని కోరికల తీగలు పైపైకి సాగినట్లుగా ఆమె మేని తీగలో వికాసం వెలుగొందటం మొదలు పెట్టింది. ఆ బ్రహ్మయ్య పుట్టి నిల్లయిన బొడ్డుతామరకల హరి హృదయకమలం వికసించే విధంగా ఈ ఇంతి ముఖకమలం వికసింపసాగింది. కామదేవుని కన్నతండ్రి హృదయంలో మదనాగ్ని చెలరేగే విధంగా ఈ పొలతికి వక్షస్థలంఎత్తుగా కన్పట్టింది. మనస్సును చిక్కబట్టుకొనే ధైర్యం సన్నగిల్లినట్లుగా ఈ జలజాక్షి నడుము సన్నమైనది. . ఆ స్వామికి ఈ లేయమందు ప్రేమబంధం పెరిగే పద్ధతిలో కేశపాశం పెరుగసాగింది. ఆ పద్మాక్షునివలన ప్రమోదం నిండారే విధంగా ఆమె యౌవనం నిండుగా అమరి ఉన్నది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
దేవకీసుతు = కృష్ణుని యొక్క {దేవకీసుతుడు - దేవకీదేవి పుత్రుడు, కృష్ణుడు}; కోర్కి = కోరికలు అనెడి; తీగెలు = తీవెలు; వీడంగన్ = కొనసాగగా, వర్ధిల్లగా; వెలది = స్త్రీ; కిన్ = కి; మై = దేహము అనెడి; తీగ = తీవె; వీడన్ = వర్థిల్ల, వికసింప; తొడగెన్ = మొదలెట్టెను; కమలనాభుని = కృష్ణుని యొక్క {కమలనాభుడు - కమలము (బ్రహ్మ పుట్టిన) బొడ్డున కలవాడు, విష్ణువు}; చిత్త = మనసు అనెడి; కమలంబు = పద్మము; వికసింపన్ = వికసించునట్లు; కాంతిన్ = ప్రకాశముతో; ఇంతి = సుందరి; కిన్ = కి; ముఖ = ముఖము అనెడి; కమలము = పద్మము; ఒప్పెన్ = చక్కనయ్యెను; మధువిరోధి = కృష్ణుని {మధువిరోధి - మధుఅనెడి రాక్షసుని శత్రువు, విష్ణువు}; కిన్ = కి; లోనన్ = మనసులో; మదన = మన్మథ; అగ్ని = తాపము; పొడచూపన్ = కనబడగా; పొలతి = సుందరి; కిన్ = కి; చను = స్తనముల; దోయిన్ = ద్వయము; పొడవు = వృద్ధిచెందుట; చూపెన్ = కనబడెను; శౌరి = కృష్ణుని {శౌరి - శూరుని మనుమడు, కృష్ణుడు}; కిన్ = కి; ధైర్యంబు = తాలిమి; సన్నము = తక్కువ; ఐ = అయ్యి; డయ్యంగన్ = పొందగా; జలజాక్షి = సుందరి యొక్క {జలజాక్షి - పద్మముల వంటి కన్నులామె, స్త్రీ}; మధ్యంబు = నడుము; సన్నమున్ = సన్నముగా; అయ్యెన్ = అయినది.

హరి = కృష్ణుని; కిన్ = కి; ప్రేమ = ప్రేమమీద; బంధము = ఆసక్తి; అధికంబు = పెరుగుతున్నది; కాన్ = అగుచుండగా; కేశ = తలవెంట్రుకల; బంధము = సమూహము; అధికము = సమృద్ధి; అగుచున్ = పొందుతు; బాల = బాలిక; కున్ = కు; అమరెన్ = ఒప్పినది; పద్మనయను = కృష్ణుని {పద్మనయనుడు - పద్మాక్షుడు, కృష్ణుడు}; వలన = వైపు; ప్రమదంబు = సంతోషములు; నిండారన్ = సమృద్ధి యగుచుండగ; నెలత = సుందరి; యౌవనంబున్ = ప్రాయము; నిండి = పరిపూర్ణమై; ఉండె = ఉన్నది.
10-1698 జగతీసురేశ్వర! సంతోషచిత్తుండ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
జగతీసురేశ్వర! సంతోషచిత్తుండ
  వైయున్న నీ ధర్మ మతిసులభము
వృద్ధ సమ్మత మిది విత్తమెయ్యది యైనఁ
  బ్రాపింప హర్షించు బ్రాహ్మణుండు
తన ధర్మమున నుండుఁ దలర డా
  ధర్మంబు గోరిక లతనికిఁ గురియుచుండు
సంతోషి గాఁడేని శక్రుఁడైన నశించు
  నిర్ధనుం డయినను నింద్రుఁ బోలు

ఆటవెలది

సంతసించె నేని, సర్వభూత సుహృత్త
ములకుఁ బ్రాప్తలాభ ముదితమాన
సులకు శాంతులకును సుజనులకును గర్వ
హీనులకును వినతు లేనొనర్తు.

iBAT సందర్భం

రుక్మి రుక్మిణికామనకు అడ్డుకట్టలాగా మెలుగుతున్నాడు. ఆలోచించింది ఆ అబల, కృష్ణుడు తనవాడు. కృష్ణుని సొమ్ము తాను. ఈ సంగతి స్వామికి తెలియజేయటానికి ఆమె ఒక బ్రాహ్మణోత్తముని ఆశ్రయించింది. అమ్మ సందేశం స్వామికి తెలియజేయటానికి అగ్నివలె పవిత్రంగా ప్రకాశించే ఆ మహానుభావుడు ద్వారకలో శ్రీకృష్ణుని దగ్గరకు వెళ్ళాడు. స్వామికి విప్రవరులంటే పరమపూజ్యభావం. దేవతలకులాగా ఆయనకు పూజచేసి మెల్లగా ఇలా అంటున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

భూలోకదేవతలలో ప్రభువువలె వెలుగొందుతున్న ఓ మహాత్మా నీలో నిలువెల్లా సంతోషచిహ్నాలు స్పష్టంగా భాసిస్తున్నాయి. ఇలా ఉండటం అందరికీ సాధ్యం కాదు. దీనికి కారణం నీవు ఎగుడుదిగుళ్ళూ, సాకులూ లేకుండా నీ ధర్మాన్ని ఆచరిస్తూ ఉండటమే. ఇది విద్య, జ్ఞానము, వయస్సుగల వృద్ధులందరూ ఇష్టపడి కష్టపడి సాధించే లక్షణం. . నిజమైన బ్రాహ్మణుడు కోరకుండా లభించిన ధనంతో సంతోషపడతాడు. దానితో తన ధర్మవ్యవహారాలను శ్రద్ధతో ఆచరించుకొంటూ ఉంటాడు. ఆ ధర్మం అతడు మనస్సులో కావాలనుకొనే వస్తువాహనాదుల నన్నింటినీ అతనియింట కురిపిస్తుంది. ఉన్నదానితో తృప్తిపడకపోతే దేవేందృడైనా దీనస్థితికి జారిపోతాడు. తృప్తిపడితే చిల్లిగవ్వకు టికాణాలేని దరిద్రుడైనా హాయిగా నిద్రపోతాడు. కనుక ఉన్నదానితో తృప్తిపడే మహాత్ములకు, శాంతులకు, సుజనులకు నేను తలతో నమస్కరిస్తాను.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
జగతీసుర = విప్రులలో {జగతీసురుడు - భూలోకమునకు దేవుడు, బ్రాహ్మణుడు}; ఈశ్వరా = శ్రేష్ఠుడా; సంతోష = సంతోషముతోకూడిన; చిత్తుండవు = మనసు కలవాడవు; ఐ = అయ్యి; ఉన్న = ఉన్నట్టి; నీ = నీ యొక్క; ధర్మము = స్వభావము; అతి = మిక్కిలి; సులభము = ఆమోదయోగ్యమైనది; వృద్ధ = పెద్దలచే; సమ్మతము = అంగీకరింపబడినది; ఇది = ఇది; విత్తము = ధనము; ఎయ్యది = ఏది; ఐనన్ = అయినప్పటికి; ప్రాప్తింపన్ = లభించినచో; హర్షించున్ = సంతోషించును; బ్రాహ్మణుండున్ = విప్రుడు; తన = అతని యొక్క, స్వ; ధర్మమునన్ = ధర్మమునందే; ఉండున్ = నిలుకడగా ఉండును; తరలడు = తప్పుకొనడు; ధర్మంబున్ = స్వధర్మమును; కోరికలు = కోరినవి; అతని = అతని; కిన్ = కి; కురియుచున్ = సమృద్ధిగా దొరకుచు; ఉండున్ = ఉండును; సంతోషి = సంతోషించినవాడు; కాడేని = కానిపక్షమున; శక్రుడు = ఇంద్రుడు; ఐనన్ = అయినను; నశించున్ = నశించిపోవును; నిర్దనుండు = మిక్కిలి బీదవాడు; ఐననున్ = అయినను; ఇంద్రుబోలు = దేవేంద్రుని వలె భోగము లనుభవించును;

సంతసించెనేని = సంతోషించినచో; సర్వ = సమస్తమైన; భూత = ప్రాణులకు; సుహృత్తముల్ = మేలు కోరువారల; కున్ = కు; ప్రాప్త = పొందబడిన; లాభ = లాభములచేతనే; ముదిత = సంతోషించునట్టి; మానసుల్ = మనసులు కలవారి; కున్ = కు; శాంతుల్ = శాంతస్వభావము కలవారి; కును = కి; సుజనుల్ = మంచివారి; కును = కి; గర్వ = గర్వము; హీనుల్ = లేనివారి; కును = కి; వినతులు = నమస్కారములు; ఏన్ = నేను; ఒనర్తు = చేయుదును.
10-1707 లోపలి సౌధంబులోన వర్తింపంగఁ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
లోపలి సౌధంబులోన వర్తింపంగఁ
  దేవచ్చునే నిన్నుఁ దెత్తునేనిఁ
గావలివారలఁ గల బంధువులఁ జంపి
  కాని తేరాదని కమలనయన!
భావించితేని నుపాయంబు చెప్పెద
  నాలింపు కులదేవయాత్రఁ జేసి
నగరంబు వెలువడి నగజాతకును
  మ్రొక్కఁ బెండ్లికి మునుపడఁ బెండ్లికూఁతు

తేటగీతి

నెలమి మావారు పంపుదు రేను నట్లు
పురము వెలువడి యేతెంచి భూతనాథు
సతికి మ్రొక్కంగ నీవు నా సమయమునకు
వచ్చి కొనిపొమ్ము నన్ను నవార్యచరిత!

iBAT సందర్భం

నిన్ను తీసుకొనిపోవటంలో కొన్ని చిక్కులు ఉన్నాయే, ఎలా అనుకోకు. దానికొక చక్కని ఉపాయం ఆలోచించి పెట్టాను అంటున్నది రుక్మిణీదేవి.

iBAT తాత్పర్యము

బాగుంది భామా! నీవెక్కడనో అంతఃపురంలో ఆమూల సౌధంలో ఉంటావు. నిన్ను దక్కించుకోవాలంటే కావలివారినీ, రక్తసంబంధంగల నీదగ్గరి బంధువులనూ చంపవలసివస్తుంది. కానీ శుభమా! అంటూ పెండ్లి పీటలు ఎక్కబోతూ రక్తపాతం ఎలా చేయను? అంటావేమో! దానికి చక్కని చిక్కని చెడని ఉపాయం ఒకటి కనిపెట్టి ఉంచాను, అలకించు. మాయింటిలో వివాహసమయంలో ఒక సదాచారం ఉన్నది. నగరం వెలుపల ఉన్న పార్వతీదేవికి మ్రొక్కటానికి మావాళ్ళు కులదేవయాత్ర చేయిస్తారు. నేనలా పురం వెలుపలికి వచ్చి ఉమా దేవికి మ్రొక్కు చెల్లించిన వెంటనే నన్ను చేయి పట్టుకొని విలాసంగా మీయింటికి తీసుకుపో!
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
లోపలి = లోపలికి ఉన్న; సౌధంబు = అంతఃపురము; లోనన్ = అందు; వర్తింపంగా = తిరుగుచుండగా; తేవచ్చునే = తీసుకురాగలమా; నిన్నున్ = నిన్ను; తెత్తునేని = తీసుకొని వచ్చినను; కావలివారలన్ = కాపలాదారులను; కల = అక్కడున్న; బంధువులన్ = చుట్టములను; చంపి = సంహరించి; కాని = కాని; తేరాదు = తీసుకురాలేము; అని = అని; కమలనయన = పద్మాక్షుడా, కృష్ణా; భావించెదేని = తలచెడి పక్షమున; ఉపాయంబు = సుళువుమార్గమును; చెప్పెదన్ = తెలిపెదను; ఆలింపు = వినుము; కులదేవ = ఇలవేల్పుని కొలుచుట కైన; యాత్ర = ప్రయాణము; చేసి = అయ్యి; నగరంబు = అంతఃపురము; వెలువడి = బయలుదేరి; నగజాత = పార్వతీదేవి; కును = కి; మ్రొక్కన్ = పూజించుటకు; పెండ్లి = వివాహమున; కిన్ = కు; మునుపడన్ = ముందుగా; పెండ్లికూతున్ = పెళ్ళికూతురును; ఎలమి = ప్రీతితో.

మావారు = మావాళ్ళు; పంపుదురు = పంపించెదరు; ఏనున్ = నేను కూడ; అట్లు = ఆ విధముగనే; పురము = అంతఃపురము; వెలువడి = బయలుదేరి; ఏతెంచి = వచ్చి; భూతనాథుసతి = పార్వతీదేవి {భూతనాథు సతి - భూతనాథు (శివు)ని సతి, పార్వతి}; కిన్ = కి; మ్రొక్కగన్ = పూజించుచుండగా; నీవున్ = నీవు; ఆ = ఆ యొక్క; సమయము = సమయము; అందున్ = అందు; వచ్చి = చేరవచ్చి; కొనిపొమ్ము = తీసుకొనివెళ్ళు; నన్నున్ = నన్ను; అవార్యచరిత = నివారింపరానివాడా.
10-1710 పల్లవ వైభవాస్పదములు పదములు ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
పల్లవ వైభవాస్పదములు పదములు
  కనకరంభా తిరస్కారు లూరు
లరుణప్రభా మనోహరములు కరములు
  కంబుసౌందర్య మంగళము గళము
మహిత భావాభావమధ్యంబు మధ్యంబు
  చక్షు రుత్సవదాయి చన్నుదోయి
పరిహసి తార్ధేందు పటలంబు నిటలంబు
  జిత మత్తమధుకర శ్రేణి వేణి

ఆటవెలది

భావజాశుగముల ప్రాపులు చూపులు
కుసుమశరుని వింటి కొమలు బొమలు
చిత్తతోషణములు చెలువభాషణములు
జలజనయనముఖము చంద్రసఖము

iBAT సందర్భం

అమ్మ చెప్పమన్న మాటలన్నీ పొల్లుపోకుండా వల్లెవేసిన పాఠంలా ఒప్పచెప్పాడు బ్రాహ్మణోత్తముడు, తరువాత తన మాటలుగా అమ్మ అక్షరచిత్రం రూపొందించి స్వామికి నివేదిస్తున్నాడు

iBAT తాత్పర్యము

స్వామీ! మారాజుగారి గారాబుబిడ్డ మహాసౌందర్యవతి. ఆమె సౌందర్యాన్ని తమకు మనవి చేసుకోవటానికి ప్రయత్నిస్తాను. ఆమె పదములు చిగురాకుల నిగనిగలాడే మెత్తదనంతో అలరారుతూ ఉంటాయి. బంగారు అరటిబోదెలను లెక్కచేయని అందచందాలతో విరాజిల్లుతాయి ఆమె ఊరువులు లేత ఎరుపు కాంతులతో మనోహరంగా ఉంటాయి ఆమె అరచేతులు. తీర్చిదిద్దిన ఒంపుసొంపులుగల శంఖంలా ఉంటుంది ఆమె మెడ. ఉన్నదా లేదా అన్న సందేహానికి గురి చేస్తుంది ఆమె నడుము. ఆమె వక్షోజ సౌందర్యం కన్నులకు ఆనందాన్ని కొసరి కొసరి వడ్డిస్తుంది. అష్టమినాటి చంద్రుని వెక్కిరిస్తుంది ఆమె నెన్నుదురు. పూదేనెను పొట్టనిండా నింపు కొని మత్తెక్కిన తుమ్మెదలవలె కదలాడుతూ ఉంటుంది ఆమె జడ. ఆమె చూపులు మన్మధుని తూపులు అనదగినవి. ఆమె కనుబొమలు మన్మధుని వింటిని స్మరింపజేస్తాయి. ఆమె నోరువిప్పి రెండు పలుకులు పలికితే చిత్తక్షోభ అంతా ఇంకిపోతుంది. ఆమె మోమును చూస్తే నిండుచంద్రుని చూడవలసిన అవసరం లేదు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
పల్లవ = చిగురాకుల యొక్క; వైభవ = గొప్పదనములకు; ఆస్పదములు = ఉనికిపట్లు; పదములున్ = పాదములు; కనక = బంగారపు; రంభా = అరటిబోదెలను; తిరస్కారులు = తిరస్కరించునవి; ఊరులు = తొడలు; అరుణ = ఎఱ్ఱనైన; ప్రభా = కాంతులతో; మనోహరములు = అందమైనవి; కరములు = చేతులు; కంబు = శంఖము వంటి; సౌందర్య = చక్కదనముచేత; మంగళము = శుభప్రదమైనది; గళము = కంఠము; మహిత = గొప్ప; భావాభావమధ్యంబు = బహుసన్ననిది {భావాభావమధ్యంబు - భావ(ఉందో) అభావ (లేనిది) మధ్యంబు (సందేహాస్పదమైనది), ఉందో లేదో తెలియనిది}; మధ్యంబు = నడుము; చక్షుః = కన్నులకు; ఉత్సవ = సంతోషమును; దాయి = ఇచ్చునవి; చన్ను = స్తనముల; దోయి = ద్వయము; పరిహసిత = ఎగతాళి చేయబడిన; అర్ధేందు = అర్ధచంద్రుల యొక్క; పటలంబు = సమూహము కలది; నిటలంబు = నుదురు; జిత = గెలువబడిన; మధుకర = తుమ్మెదల; శ్రేణి = సమూహములు వంటిది; వేణి = జడ

భావజ = మన్మథుని {భావజుడు - సంకల్పము చేత పుట్టువాడు, మన్మథుడు}; ఆశుగముల = బాణముల యొక్క; ప్రాపులు = ఉనికిపట్లు; చూపులు = దృష్టులు; కుసుమశరుని = మన్మథుని {కుసుమశరుడు - పుష్ప భాణములు కలవాడు, మన్మథుడు}; వింటి = ధనుస్సు యొక్క; కొమలు = భాగములు; బొమలు = కనుబొమ్మలు; చిత్త = మనస్సును; తోషణములు = సంతోషింపజేయునవి; చెలువ = అందగత్తె; భాషణములు = మాటలు; జలజనయన = పద్మాక్షి; ముఖము = ముఖము; చంద్ర = చంద్రబింబమునకు; సఖము = మిత్రము, వంటిది.
10-1720 మృగనాభి యలఁదదు మృగరాజమధ్యమ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
మృగనాభి యలఁదదు మృగరాజమధ్యమ
  జలముల నాడదు జలజగంధి
ముకురంబుఁ జూడదు ముకురసన్నిభముఖి
  పువ్వులు దుఱుమదు పువ్వుఁబోణి
వనకేళిఁ గోరదు వనజాతలోచన
  హంసంబుఁ బెంపదు హంసగమన
లతలఁ బోషింపదు లతికా లలితదేహ
  తొడవులు దొడవదు తొడవు తొడవు

ఆటవెలది

తిలక మిడదు నుదుటఁ దిలకినీతిలకంబు
గమలగృహముఁ జొరదు కమలహస్త
గారవించి తన్నుఁ గరుణఁ గైకొన వన
మాలి రాఁడు తగవుమాలి యనుచు.

iBAT సందర్భం

విదర్భరాజధానిలో రాజతనయకు హృదయంలో ఆరాటం పెరిగిపోతున్నది. వార్త తీసుకునివెళ్ళిన బ్రాహ్మణప్రవరుడు ఇంకా వార్త తీసుకొనిరాలేదు. ఆకారణంగా ఆమె దేహస్థితీ, మనస్థితీ అతలాకుతలం అయిపోతున్నాయి..

iBAT తాత్పర్యము

మామూలుగా దేహానికి చేసుకొనే ఉపచారాలన్నింటినీ మానివేసింది. కస్తూరి ఒడలికి పూసుకోలేదు. స్నానం చెయ్యలేదు. అద్దం చూసుకోలేదు. పువ్వులు ముడుచుకోలేదు. ఉద్యానవనంలో విహరించటానికి ఉత్సాహ పడలేదు. హంసవంటి నడకగల ఆ సుందరి హంసలను దగ్గరకు రానీయలేదు. సుకుమారమైన పూదీగవంటి మేను గల ఆ లలితదేహ పూలతీగలను కన్నెత్తికూడా చూడటంలేదు. అలంకారాలకే అలంకారమైన ఆ అందగత్తె నగలను, హారాలను, ముట్టుకోవటంలేదు. మొగాన తిలకం దిద్దలేదు. రాజప్రాసాదంలోని కమలవనానికి పోవటం మానివేసింది. ఆమె మనస్సూ, మాటా, చేష్టా అన్నీ వనమాలిపైననే ఉన్నాయి. ఇంకారాలేదు ఇంకారాలేదు అని ఎదురుతెన్నులు చూస్తూ ఉండిపోయింది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
మృగనాభి = కస్తూరి; అలదదు = రాసుకొనదు; మృగరాజ = సింహమువంటి; మధ్యమ = నడుము కలామె; జలకములాడదు = స్నానము చేయదు; జలజ = పద్మములవంటి; గంధి = సువాసన కలామె; ముకురంబున్ = అద్దములో; చూడదు = చూసుకొనదు; ముకుర = అద్దము; సన్నిభ = లాంటి; ముఖి = మోము కలామె; పువ్వులున్ = పూలను; తుఱుమదు = తలలోపెట్టుకోదు; పువ్వు = పూలవంటి; పోడి = దేహము కలామె; వన = వనములలో; కేళిన్ = విహారములను; కోరదు = ఇష్టపడదు; వనజాత = పద్మము వంటి; లోచన = కన్నులు కలామె; హంసంబున్ = హంసలను; పెంపదు = సాకదు; హంస = హంసవంటి; గమన = నడక కలామె; లతలన్ = తీగలను; పోషింపదు = పెంచదు; లతికా = తీగవలె; లలిత = మనోజ్ఞమైన; దేహ = దేహము కలామె; తొడవులు = ఆభరణములను; తొడువదు = తొడుగుకొనదు, ధరించదు; తొడవు = భూషణములకే; తొడవు = భూషణప్రాయమైనామె.

తిలకము = తిలకముబొట్టు; ఇడదు = పెట్టుకొనదు; నుదుటన్ = నుదురుమీద; తిలకినీ = స్త్రీలలో {తిలకిని - తిలకము ధరించునామె, స్త్రీ}; తిలకంబు = ఉత్తమురాలు; కమలగృహమున్ = చెరువులందు {కమలగృహము - పద్మములకు నిలయము, సరస్సు}; చొరదు = ప్రవేశింపదు; కమల = పద్మరేఖ; హస్త = చేతిలో కలామె; గారవించి = మన్నించి; తన్నున్ = ఆమెను; కరుణన్ = దయతోటి; కైకొనన్ = చేపట్టుటకు; వనమాలి = కృష్ణుడు {వనమాలి - వనమాల ధరించువాడు, కృష్ణుడు}; రాడు = వచ్చుటలేదు; తగవు = న్యాయము; మాలి = లేనివాడై; అనుచున్ = అని.
10-1762 మాసరివాఁడవా మాపాపఁ గొనిపోవ... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
మాసరివాఁడవా మాపాపఁ గొనిపోవ
  నేపాటి గలవాఁడ వేది వంశ
మెందు జన్మించితి వెక్కడఁ బెరిగితి
  వెయ్యది నడవడి యెవ్వఁ డెఱుఁగు
మానహీనుఁడ వీవు మర్యాద లెఱుఁగవు
  మాయఁ గైకొని కాని మలయరావు
నిజరూపమున శత్రునివహంబు పైఁ
  బోవు వసుధేశుఁడవు గావు వావి లేదు

ఆటవెలది

కొమ్మ నిమ్ము నీవు గుణరహితుండవు
విడువు విడువవేని విలయకాల
శిఖిశిఖా సమాన శితశిలీముఖముల
గర్వమెల్లఁ గొందుఁ గలహమందు,

iBAT సందర్భం

శ్రీకృష్ణుడు రుక్మిణీదేవిని దక్కించుకొని తన నగరానికి బయలుదేరాడు. రుక్మికి పట్టనలవిరాని కోపం వచ్చింది. రథమెక్కి కృష్ణుణ్ణి తరుముకొంటూ పోతున్నాడు. ఇలా అంటున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

ఏమయ్యా! కొంచెం సిగ్గు ఎగ్గూ ఉండవద్దూ. నీవేమైనా మాకు సాటి అయినవాడవా! మాపాపను ఎత్తు కొనిపోతున్నావు. నీవెంత? నీశక్తి ఎంత? నీవంశం ఏమిటి? ఎక్కడ పుట్టావు? ఎక్కడ పెరిగావు? నీ ప్రవర్తన ఏమిటి? నిన్ను గూర్చి ఎవరికి ఏమి తెలుసు? మానమర్యాదలు లేనివాడవు. మాయకాడవు, మాయనడ్డం పెట్టుకొని గుట్టుచప్పుడు కాకుండా తిరుగుతూ ఉంటావు. నీ నిజరూపంతో పగవారిమూకలపై పరాక్రమించి పోరే సత్తా, దమ్ము నీకు ఉన్నాయా? వావివరుసలు పట్టించుకున్నావా? మా అమ్మాయిని మాకు అప్పగించు. చీఛీ గుణంలేనివాడా! మా చెల్లిని విడువకపోతే అగ్నిజ్వాలల వంటి నా బాణాలు నీగుండెను చీల్చివేస్తాయి.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
మా = మాతో; సరివాడవా = సమానుడవా; మా = మా యొక్క; పాపన్ = బాలికను; కొనిపోవన్ = తీసుకుపోవుటకు; ఏపాటి = ఏమాత్రము; కలవాడవు = అర్హతలు కలవాడవు; ఏది = ఏది; వంశము = నీ వంశము; ఎందున్ = ఎక్కడ; జన్మించితివి = పుట్టితివి; ఎక్కడ = ఎక్కడ; పెరిగితివి = పెద్దవాడవైతివి; ఎయ్యది = ఎలాంటి; నడవడిన్ = నడవడికలవాడవు; ఎవ్వడు = ఎవరు; ఎఱుగున్ = తెలియును; మాన = శీలము; హీనుడవు = లేనివాడవు; ఈవు = నీవు; మర్యాదయును = గౌరవముకూడ; లేదు = లేనివాడవు; మాయన్ = మాయమార్గములు; కైకొని = చేపట్టి; కాని = తప్పించి; మలయన్ = సంచరింప; రావు = చాలవు; నిజ = స్వ; రూపమునన్ = స్వరూపముతో; శత్రు = శత్రువుల; నివహంబు = సమూహము; పైన్ = మీదికి; పోవు = యుద్ధమునకు వెళ్ళవు; వసుధీశుడవు = రాజువు; కావు = కావు; వావి = బంధుత్వము, పద్ధతి; లేదు = లేదు.

కొమ్మన్ = ఇంతిని; ఇమ్ము = ఇచ్చివేయుము; నీవు = నీవు; గుణ = సుగుణములు; రహితుండవు = లేనివాడవు; విడువు = వదలిపెట్టుము; విడువవేని = వదలిపెట్టనిచో; విలయకాల = ప్రళయకాలపు; శిఖి = అగ్ని; శిఖా = మంటలకు; సమాన = సమానమైన; శిత = తీక్ష్ణమైన; శిలీముఖములన్ = బాణములచేత {శిలీముఖము - ఉక్కుముఖములు కల బాణము}; గర్వమున్ = మదము; ఎల్లన్ = సర్వమును; కొందు = అపహరింతును; కలహము = యుద్ధము; అందున్ = లో.
10-10 చక్కనివారల చక్కఁదనంబున... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
చక్కనివారల చక్కఁదనంబున
  కుపమింప నెవ్వఁడు యోగ్యుడయ్యె
మిక్కిలి తపమున మెఱయు నంబికకు
  నై శంకరు నెవ్వఁడు సగము సేసె
బ్రహ్మత్వమును బొంది పరఁగు విధాతను
  వాణికై యెవ్వఁడు వాఁడి చెఱిచె
వేయు డాఁగులతోడి విబుధలోకేశుని
  మూర్తికి నెవ్వఁడు మూలమయ్యె

తేటగీతి


మునులతాలిమి కెవ్వఁడు ముల్లుసూపు
మగల మగువల నెవ్వఁడు మరులు కొలుపు
కుసుమధనువున నెవ్వఁడు గొను విజయము
చిగురువాలున నెవ్వండు చిక్కువఱుచు

iBAT సందర్భం

రుక్మిణీ శ్రీకృష్ణులకు ప్రద్యుమ్నుడనే పేరుతో మన్మథుడు పుత్రుడై పుట్టాడు. విచిత్రమైన పరిస్థితులలో - అతడు శంబరుడనే రాక్షసుని యింటిలో పెరుగవలసి వచ్చింది. మన్మధుని అర్ధాంగి రతికూడా ఆ శంబరుని యింటిలో మాయావతి అనే పేరుతో పెరుగుతున్నది. ఆ ప్రద్యుమ్నుని అందచందాలు ఇలా ఉన్నాయి

iBAT తాత్పర్యము

లోకంలో ఎక్కడైనా అందచందాల విషయంలో పోలిక చెప్పాలంటే ఆ ప్రద్యుమ్నుణ్ణి సంభావించాలి. అమ్మవారు పార్వతీదేవి ఘోరమైన తపస్సు చేస్తే ఆమెకోసం ఇతడు శంకరుడంతటివానిని సగం చేసివేశాడు. అలాగే బ్రహ్మను వాణికోసం అంగలార్చేవిధంగా చేసి పరువుతీశాడు ఇతడు. పాపం ఆ ఇంద్రుడు ఇతని ప్రతాపాన్ని తట్టుకోలేక వేయి చిల్లుల ఒడలు కలవాడయ్యారు. తపోనిష్ఠలో పేరుప్రఖ్యాతులు పొందిన మహర్షులు కూడా ఇతనివలన బింకం చెడగొట్టుకోవలసిందే. ఇతని ప్రభావంవలన ఆడువారు మగవారికోసం మగవారు ఆడువారికోసం వలపువలలో చిక్కుకొనిపోతారు. ఇంతకూ ఆయన బాణాలు పువ్వులు, ఆయన లోకాన్ని దెబ్బతీసేది చిగురాకుతో. అందువలననే ఆయనను కామదేవుడంటారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
చక్కని = చక్కటి; వారల = వారియొక్క; చక్కదనంబున్ = అందమున; కున్ = కు; ఉపమింపన్ = పోలిక చెప్పుటకు; ఎవ్వండు = ఎవరు; యోగ్యుడు = తగినవాడు; అయ్యెన్ = అయి ఉండెను; మిక్కిలి = మిక్కుటమైన; తపమునన్ = తపస్సుచేత; మెఱయున్ = ప్రకాశించునట్టి; అంబిక = పార్వతీదేవి; కున్ = కు; ఐ = కోసము; శంకరున్ = శివుని; ఎవ్వండు = ఎవరు; సగముచేసెన్ = అర్థనారీశ్వరునిచేసెను {సగముచేసె - అర్థ దేహము కలవానిగా చేసెను, అర్థనారీశ్వరునిగ చేసెను}; బ్రహ్మత్వమునున్ = బ్రహ్మఅధికారస్థానము; పొంది = పొంది; పరగు = ప్రసిద్ధిపొందినవాడు; విధాతను = బ్రహ్మదేవుని; వాణి = సరస్వతీ దేవి; కై = కోసము; ఎవ్వడు = ఎవరు; వావి = వావివరుసలు; చెఱిచెన్ = చెడిపోవునట్లు చేసెను; వేయి = వెయ్యి; డాగుల = గుర్తులు, మరకలు; తోడి = తోటి; విబుధలోకేశుని = ఇంద్రుని {విబుధలోకేశుడు - దేవతల ప్రభువు, ఇంద్రుడు}; మూర్తి = ఆకారమున; కిన్ = కు; ఎవ్వడు = ఎవరు; మూలము = ముఖ్యకారణము; అయ్యెన్ = అయ్యెను; మునుల = ఋషుల యొక్క; తాలిమి = ధైర్యము; కిన్ = కి; ఎవ్వడు = ఎవరు; ముల్లుచూపున్ = బాధించునో; మగల = పురుషుల; మగువలన్ = స్త్రీలను; ఎవ్వండు = ఎవరు; మరులు = మోహములు; కొలుపున్ = కలిగించును; కుసుమ = పూల; ధనువున్ = విల్లుచేత; ఎవ్వండు = ఎవరు; కొను = పొందునో; విజయమున్ = గెలుచుటను; చిగురు = చిగురుటాకులనెడి; వాలున్ = కత్తితో; ఎవ్వండు = ఎవరు; చిక్కుపఱచు = చీకాకుపెట్టునో(లోకులను)
10-68 బాణాగ్ని నెవ్వఁడు పఱపి పయోరాశి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
బాణాగ్ని నెవ్వఁడు పఱపి పయోరాశి
  నింకించి బంధించి యేపుమాపెఁ
బరఁగ నెవ్వడు ప్రతాప ప్రభారాశిచే
  దానవ గర్వాంధతమస మణఁచెఁ
గంజాతములు ద్రెంచు కరిభంగి నెవ్వఁడు
  దశకంఠు కంఠ బృందములు ద్రుంచె
నాచంద్రసూర్య మై యమరు లంకా
  రాజ్యమునకు నెవ్వఁడు విభీషణుని నిలిపె

తేటగీతి

నన్ను నేలిన లోకాధినాథుఁ డెవ్వఁ
డంచితోదార కరుణారసాబ్ధి యెవ్వఁ
డాతఁడవు నీవకావె మహాత్మ! నేఁడు
మాఱుపడి యెగ్గుఁ జేసితి మఱవవలయు.

iBAT సందర్భం

కృష్ణప్రభువు శ్యమంతకమణికోసం జాడలు పట్టుకొని జాంబవంతుని గుహలోనికి ప్రవేశించాడు. జాంబవంతుడు ఇతడు తనస్వామి రాముడే అని గుర్తించక పోరుచేశాడు. కానీ కృష్ణుని దెబ్బకు తట్టుకోలేక అతడు వెనుకటి జన్మలో తన రామయ్య అనే స్ఫురణ పొందాడు. కనువిప్పు కలిగి ఇలా స్తుతిస్తున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

అయ్యా! రామయ్యా! నేను నిన్ను గుర్తించక నీకు కీడు చేశాను. దీనిని మనస్సులో పెట్టుకోకు. వెనుకటి అవతారంలో నీవు బాణాల మంటలలో సముద్రాన్ని ఇంకించి వారధిని నిర్మించావు. నీ ప్రతాప ప్రభారాశితోరాక్షసుల గర్వమనే కాఱుచీకట్లను రూపుమాపావు. పద్మములను అలవోకగా లాగి ఆవల పారవేసే మత్తగజంలా రావణుని కంఠాలను నరకిపారవేశావు. సూర్యచంద్రులు ఉండేంతకాలం రక్కసుని తమ్ముడైన విభీషణునికి రాజ్యాధికారం ఉంటే ఏర్పాటు చేశావు. నీవు ఎవ్వడవో కావు, నా ఆరాధ్య దైవం రామయ్యవే! భక్తజనులను పాలించే నా రామయ్యవే! మహాత్మా! నన్ను కాపాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
బాణ = బాణములనెడి; అగ్నిన్ = అగ్నిని; ఎవ్వడు = ఎవరైతే; పఱపి = ప్రయోగించి; పయోరాశిన్ = సముద్రమును; ఇంకించి = ఆవిరిచేసి; బంధించి = కట్ట (వంతెన) కట్టి; ఏపు = గర్వము; మాపెన్ = పోగొట్టెనో; పరగన్ = ప్రసిద్ధముగ; ఎవ్వడు = ఎవరు; ప్రతాప = ప్రతాపము అనెడి; ప్రభా = కాంతి; రాశి = సమూహముల; చేన్ = చేత; దానవ = రాక్షసుల; గర్వ = గర్వము అనెడి; అంధ = గుడ్డి; తమసమున్ = చీకటిని; అడచెన్ = అణచివేసెనో; కంజాతములున్ = పద్మములను {కంజాతము - కం (నీటిలో) జాతము (పుట్టినది), పద్మము}; త్రెంచు = పెరకునట్టి; కరి = ఏనుగు; భంగిన్ = వలె; ఎవ్వడు = ఎవరు; దశకంఠు = రావణాసురుని {దశకంఠుడు - పది తలలు కలవాడు, రావణుడు}; కంఠ = కంఠముల; బృందములున్ = సమూహమును; త్రుంచెన్ = తెంచివేసెనో; ఆచంద్రసూర్యము = ఎప్పటికి ఉండునది {ఆచంద్రసూర్యము - సూర్య చంద్రులున్నంత వరకు ఉండునది, ఎప్పటికి ఉండునది}; ఐ = అయ్యి; అమరు = ఒప్పునట్టి; లంకా = లంక అందు; రాజ్యమున్ = రాజ్యమునేలు అధికారము; కున్ = కు; ఎవ్వడు = ఎవరు; విభీషణుని = విభీషణుని; నిలిపెన్ = ఏర్పరచెనో; నన్నున్ = నన్ను; ఏలిన = పాలించిన; లోక = సకల లోకములకు; అధినాథుడు = ఉన్నతమైన ప్రభువు; ఎవ్వడు = ఎవరో; అంచిత = చక్కటి; ఉదార = గొప్పగా ఇచ్చెడి; కరుణారస = దయ అనెడి; అబ్ధిన్ = సముద్రము వంటివాడు; ఎవ్వడు = ఎవరో; ఆతడవు = అతడవు; నీవ = నీవే; కావె = కదా, అవును; మహాత్మ = మహిమాన్వితుడా; నేడు = ఇవాళ; మాఱుపడి = పొరబడి; ఎగ్గు = తప్పు; చేసితిన్ = చేసితిని; మఱవవలయు = మరచిపొమ్ము.
10-88 ఎవ్వఁడు విశ్వంబునెల్ల సలీలుఁడై... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఎవ్వఁడు విశ్వంబునెల్ల సలీలుఁడై
  పుట్టించి రక్షించి పొలియఁ జేయు
నెవ్వని చేష్టల నెఱుఁగడు బ్రహ్మాదు
  లెవ్వనిమాయ మోహించు భువన
మేడేండ్ల పాపఁడై యేవిభుఁ డొకచేత
  గోరక్షణమునకై కొండనెత్తె
నెవ్వఁడు కూటస్థుఁ డీశ్వరుడద్భుత
  కర్ముఁ డనంతుఁడు కర్మసాక్షి

తేటగీతి

యట్టి ఘనునకు శౌరికి ననవరతము
మ్రొక్కెదము గాక విద్వేషమునకు నేము
వెఱతు మొల్లము నీపొందు వేగపొమ్ము
చాలు పదివేలు వచ్చె నీ సఖ్యమునను.

iBAT సందర్భం

శమంతకమణి అనేకులపాలిట మృత్యుపాశం అయింది. సూర్యదేవుని ఆరాధించి ఆ మహామణిని పొందిన సత్రాజిత్తునే శతధన్వుడు నరికి ముక్కలు చేశాడు. జగన్నాటక సూత్రధారి కృష్ణుడు శతధ్వన్వుణ్ణి చంపి సత్యభామకు ఊరట కలిగించాలనుకొన్నాడు. ఈ సంగతి తెలుసుకొని శతధన్వుడు అక్రూరుని ఆశ్రయించాడు. పరమభక్తుడైన అక్రూరుడు పరమేశ్వరుడైన కృష్ణుని గూర్చి అతనితో ఇలా అంటున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

ఓయోయి శతధన్వా! సర్వేశ్వరుడైన కృష్ణునితో నీకోసం పగబెట్టుకోవటమా! చాలు చాలు. నోరు మూసుకొని నీదారిని నీవు పో. కృష్ణుడంటే ఎవడనుకొంటున్నావు? ఈ విశ్వాన్నంతా లీలగా పుట్టించి పెంచి తనలోనికి కలుపుకొనే భగవంతుడయ్యా. ఆయన చేష్టలు బ్రహ్మ మొదలైన వారు కూడా తెలియజాలరు. ఆయన మాయతో లోకాలన్నీ మోహమందుతాయి. ఒక్క దృష్టాంతం చెప్పమంటావా? ఏడేండ్ల పిన్నవయస్సులో ఆ ప్రభువు ఒక్క చేతితో కొండనెత్తి గోవులను గోపాలకులనూ కాపాడాడు. ఆయనను కూటస్థుడంటాయి శాస్త్రాలు. అతడు సర్వప్రాణికోటికీ ఈశ్వరుడు. ఆయన చేసే పనులన్నీ చాలా అద్భుతంగా ఉంటాయి. ఆయన అనంతుడు. జీవు లందరి కర్మములన్నింటికీ సాక్షి. కృష్ణునితో పగపెట్టుకోవటమంటే మాకు మహా భయం. నీతో చెలిమి మాకు ఇష్టంలేదు. వెళ్ళు వెళ్ళు. నీవంటి మరొక దౌర్భాగ్యు డెవడైనా దొరికితే వాణ్ణి ఆశ్రయించు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఎవ్వడు = ఎవరు; విశ్వంబున్ = జగత్తును; ఎల్లన్ = అంతట; సలీలుడు = విలాసవంతుడు; ఐ = అయ్యి; పుట్టించు = సృష్టించును; రక్షించున్ = రక్షించును; పొలియజేయున్ = నాశనముచేయును; ఎవ్వని = ఎవరి యొక్క; చేష్టలన్ = పనులను; ఎఱుగరు = తెలిసికొనలేరు; బ్రహ్మ = బ్రహ్మదేవుడు; ఆదులు = మున్నగువారు; ఎవ్వని = ఎవరి యొక్క; మాయన్ = మాయచేత; మోహించు = మోహముచెందును; భువనము = జగత్తు; ఏడు = ఏడు (7); ఏండ్లు = ప్రాయపు; పాపడు = పిల్లవాడు; ఐ = అయి ఉండగా; ఏ = ఏ; విభుడు = ప్రభువు; ఒక = ఒకే ఒక్క; చేతన్ = చేతితో; గో = గోవులను; రక్షణమున్ = కాపాడుట; కై = కోసము; కొండన్ = గోవర్ధనగిరిని; ఎత్తెన్ = పైకెత్తిపట్టెనో; ఎవ్వడు = ఏ మహాత్ముడు; కూటస్థుడు = కూటస్థుడు {కూటస్థుడు - ఎల్లకాలము ఒకే రూపమున ఉండువాడు, విష్ణువు}; ఈశ్వరుడు = సర్వనియామకుడో; అద్భుత = అద్భుతమైన; కర్ముడు = పనులనుచేయువాడో; అనంతుండు = శాశ్వతుడో {అనంతుడు - అంతము (నాశము) లేనివాడు, శాశ్వతుడు, విష్ణువు}; కర్మసాక్షి = పరమాత్మయో {కర్మసాక్షి - సకల ఇంద్రియ వ్యాపారములను సాక్షిగా చూచుచుండువాడు, ఆత్మ}; అట్టి = అటువంటి; ఘనున్ = గొప్పవాని; కున్ = కి; శౌరి = కృష్ణుని {శౌరి - శూరుని మనుమడు, కృష్ణుడు}; కిన్ = కి; మ్రొక్కెదము = నమస్కరింతుము; కాక = అలాకాకుండ; విద్వేషమున్ = విరోధించుట; కున్ = కు; ఏము = మేము; వెఱతుము = భయపడుతాము; ఒల్లము = అంగీకరించము; నీ = నీ యొక్క; ఒందు = మరొక; వెంటన్ = దారమ్మట; పొమ్ము = వెళ్ళిపో; చాలు = ఇకచాలు; పదివేలు = చాలాధనము; వచ్చెన్ = లభించెను; నీ = నీ యొక్క; సఖ్యమునను = స్నేహమువలన.
10-96 కమలాక్ష! వినవయ్య! కాశీశుఁ డేలెడి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
కమలాక్ష! వినవయ్య! కాశీశుఁ డేలెడి
  కుంభిని వానలు గురియకున్నఁ
గోరి శ్వఫల్కునిఁ గొనిపోయి యతనికిఁ
  గాందిని యనియెడు కన్య నిచ్చి
కాశీవిభుండు సత్కారంబు సేసిన
  వానలు గురిసె నా వసుధమీఁద
నాతని పుత్రకుఁడైన యక్రూరుండు
  నంతటివాఁడె మహాతపస్వి

ఆటవెలది

మరలి వచ్చెనేని మాను నుత్పాతంబు
లెల్ల వానగురియు నీ స్థలమున
దేవ! యతనిఁ దోడి తెప్పింపు మన్నింపు
మానవలయు పీడ మానవులకు.

iBAT సందర్భం

శమంతకమణి కారణంగా చాలా అనర్థాలు జరిగాయి. శతధన్వుడు దానిని అక్రూరునివద్ద ఉంచి పారిపోయి కృష్ణునికి చిక్కి చచ్చిపోయాడు. భయంతో అక్రూరుడూ, కృతవర్మ తమకు ఏమి ముంచుకొని వస్తుందో అని ద్వారక విడిచి దూరంగా పారిపోయారు. అక్రూరుడు లేకపోవటంవలన ద్వారకకు పెక్కు అనర్థాలు దాపురించాయి. గమనించిన వృద్ధజనులు హరితో ఇలా అంటున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

బాబూ! కన్నయ్యా! ఒకమాట! ఒకప్పుడు కాశిరాజు దేశంలో వానలు లేక కరవు పెల్లు రేగింది. ఆరాజు శఫల్కుణ్ణి తీసుకొనిపోయి తనబిడ్డ కాందినిని అతని కిచ్చి పెండ్లిచేశారు. ఆ సత్యార్యంవలన వానలు కురిశాయి. పంటలు పండాయి. ప్రజలు ఆనందమందారు. ఆ దంపతుల కుమారుడే అక్రూరుడు. అతడు కూడ గొప్ప మహిమగల మహాతపస్వి అతడు మనదేశంలో లేకపోవటంవలననే వానలు లేక కరవుకాటకాలు సంభవించాయి. అతడు తిరిగివస్తే మళ్ళీ మన స్థితి చక్కబడుతుంది. వానలు కురుస్తాయి. అతనిని రప్పించి మమ్మల్ని కాపాడు అని హరిని ప్రార్ధించారు ద్వారకపుర ప్రజలు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
కమలాక్షా = కృష్ణా; వినవు = వినుము; అయ్య = నాయనా; కాశీ = కాశీపట్టణపు; ఈశుడు = రాజు; ఏలెడి = పాలించెడి; కుంభినిన్ = రాజ్యమునందు; వానలు = వర్షములు; కురియకున్నన్ = పడకపోతే; కోరి = కావాలని; శ్వఫల్కుని = శ్వఫల్కుని; కొనిపోయి = తీసుకు వెళ్ళి; అతని = అతని; కిన్ = కి; కాందిని = కాందిని; అనియెడు = అను; కన్యన్ = కూతురును; ఇచ్చి = వివాహముచేసి; కాశీ = కాశీ; విభుండు = ప్రభువు; సత్కారంబు = గౌరవములు; చేసినన్ = చేయగా; వానలు = వర్షములు; కురిసెన్ = పడినవి; ఆ = ఆ యొక్క; వసుధ = రాజ్యము; మీదన్ = అందు; ఆతని = అతని; పుత్రకుడు = కుమారుడు; ఐన = అయిన; అక్రూరుండున్ = అక్రూరుడు కూడ; అంతటి = అంతటి ప్రభావశాలియైన; వాడు = వాడే; మహా = గొప్ప; తపస్వి = తపస్సు చేసినవాడు; మరలి = తిరిగి; వచ్చెనేని = వచ్చినట్లయితే; మానున్ = తొలగిపోవును; ఉత్పాతంబులు = ఉత్పాతములు; ఎల్లన్ = అన్ని; వాన = వర్షములు; కురియున్ = పడును; ఈ = ఈ; స్థలమున = ప్రదేశమునందు; దేవ = స్వామీ; అతనిన్ = అతనిని; తోడి = కూడా ఉండి; తెప్పింపు = రప్పించుము; మన్నింపు = మన్నించుము; మానవలయున్ = పోవలెను; పీడ = దుఃఖప్రదములు; మానవుల్ = ప్రజల; కున్ = కు.
10-98 తానేగుచో శతధన్వుండు మణిఁ దెచ్చి... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
తానేగుచో శతధన్వుండు మణిఁ దెచ్చి
  నీయింటఁ బెట్టుట నిజము తెలిసి
నాఁడ సత్రాజిత్తునకుఁ బుత్రకులు లేమి
  నతనికిఁ గార్యంబు లాచరించి
విత్తంబు ఋణమును విభజించు కొనియెద
  రతని పుత్రిక లెల్ల నతఁడు పరుల
చేత దుర్మరణంబుఁ జెందినాఁ డతనికై
  సత్కర్మములు మీఁద జరుపవలయు

ఆటవెలది

మణిగ్రహింపు మీవు మాయన్న నను నమ్మఁ
డెలమి బంధుజనుల కెల్లఁ జూపు
మయ్య! నీగృహమున హాటక వేదికా
సహిత మఖము లమరు సంతతమును

iBAT సందర్భం

పెద్దలమాట మీద కృష్ణుడు అక్రూరుని రప్పించారు. మంచిమాటలతో మన్నిస్తూ మెల్లగా ఇలా అంటున్నారు .

iBAT తాత్పర్యము

మహాత్మా! అక్రూరా! ఆ శతధన్వుడు మాకు భయపడి పారిపోతూ ఆ గొప్పమణిని మీయింటిలో దాచిన సంగతి నాకు తెలుసు. మామామ సత్రాజిత్తుకు కొడుకులు లేరు. అందువలన ఆయన పుత్రికలు అతనికి కర్మకాండలు చేయిస్తున్నారు. అతని ఆస్తినీ, అప్పులనూ వారే పంచుకోవాలి కదా! పాపం ఆ మహానుభావుణ్ణి ఘోరంగా వధించారు పగవారు. అతనికి పరలోకక్రియలు సలక్షణంగా జరగాలి. నేను మణిని దక్కించుకోవాలను కోవటం లేదు. మా అన్న బలరాములవారు మణి విషయంలో నన్ను నమ్మటంలేదు. ఒక్కమారు దానిని మా అన్నకూ చుట్టాలకూ చూపించి అటుతరువాత నీవే ఉంచుకో. నీయింటిలో బంగారు వేదికలతో అనేక యజ్ఞాలు ఇప్పటిలాగానే సాగించుకో - అని కృష్ణుడు గొప్ప లౌక్యం ఉపయోగించి పలికాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
తాన్ = అతను; ఏగు = వెళ్ళు; తఱిన్ = సమయమునందు; శతధన్వుండు = శతధన్వుడు; మణిన్ = రత్నమును; తెచ్చి = తీసుకువచ్చి; నీ = నీ యొక్క; ఇంటన్ = నివాసమునందు; పెట్టుట = ఉంచుట అను; నిజము = నిజమును; తెలిసినాడ = తెలుసుకొన్నాను; సత్రాజిత్తున్ = సత్రాజిత్తున; కున్ = కు; పుత్రకులు = కొడుకులు; లేమిన్ = లేకపోవుటచేత; అతని = అతని; కిన్ = కి; కార్యంబులు = ఉత్తరక్రియలు; ఆచరించి = చేసి; విత్తంబు = ఆస్తులు, ధనము; ఋణమును = అప్పులు; విభజించుకొనియెదరు = పంచుకొంటారు; అతని = అతని యొక్క; పుత్రికలు = కూతుళ్ళు; ఎల్లన్ = అందరు; అతడు = అతడు; పరుల = శత్రువుల; చేతన్ = చేత; దుర్మరణంబు = హత్య; చెందినాడు = చేయబడినాడు; అతని = అతని; కై = కోసము; సత్కర్మములు = సత్కార్యములు; మీదన్ = ఇకమీదట; జరుపవలయున్ = చేయాలి; మఱి = మరి; గ్రహింపు = తీసుకొనుము; మీవ = నీవే; మా = మా యొక్క; అన్న = అన్న; ననున్ = నన్ను; నమ్మడు = నమ్మడు; ఎలమిన్ = వికాసముతో; బంధు = బంధువులైన; జనుల = వారి; కిన్ = కి; ఎల్లన్ = అందరికి; చూపుము = చూపెట్టుము; అయ్య = తండ్రి; నీ = నీ యొక్క; గృహమునన్ = ఇంటిలో; హాటక = బంగారపు; వేదికా = తిన్నెలుతో; సహిత = కూడిన; మఖములు = యాగములు; అమరున్ = చక్కగాజరుగును; సంతతమును = ఎల్లప్పుడు.
10-126 జననాథ! వినుము కోసలదేశ మేలిది... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
జననాథ! వినుము కోసలదేశ మేలిది
  నగ్నజిత్తను నరనాథుఁ డొకఁడు
సుమతి ధార్మికుఁడు తత్సుత నాగ్నజితి
  యను కన్యక గుణవతి గలదు దానిఁ
బెండ్లి యాడుటకై పృధివీశు లేతెంచి
  వాఁడి కొమ్ములు గలవాని వీర
గంధంబు సోఁకినఁ గాలుఁ ద్రవ్వెడివాని
  నతిమదమత్తంబు లైనవాని

తేటగీతి

గోవృషంబుల నేడింటిఁ గూర్చి తిగిచి
బాహుబలమున నెవ్వఁడు పట్టి కట్టు
నతఁడు కన్యకు వల్లభుం డనిన వానిఁ
బట్టఁజాలక పోదురు ప్రజలు బెగడి

iBAT సందర్భం

శ్రీకృష్ణుని ఎనిమిదిమంది మహిషులలో నాగ్నజితి ఒకతి. ఆమె స్వయంవరానికి సంబంధించిన వృత్తాంతాన్ని గమనిద్దాం.

iBAT తాత్పర్యము

పరీక్షిన్మహారాజా! ఒక వింతవిషయాన్ని వివరిస్తాను. విను. కోసలదేశం రాజు నగ్నజిత్తు మంచిబుద్ధి కలవాడు. ధర్మప్రవృత్తి కలవాడు. అతనికి ఒక బిడ్డ. ఆమె పేరు నాగ్నజితి, గుణాలరాశి, రూపవతి. అతని దగ్గర ఏడు ఆంబోతులు ఉన్నాయి. అవి ఎంత బలశాలినైనా ఎత్తికుదేసి హింసిస్తాయి. వాని కొమ్ములు మిక్కిలి వాడి అయినవి. వానిని లొంగదీసుకొన్నవానికే తనబిడ్డ నిస్తానని నగ్నజిత్తు ప్రకటించాడు. చాలామంది రాజ కుమారులు ప్రయత్నించి చావుదప్పి కన్ను లొట్టపోయిందన్నట్లుగా పారిపోయారు. కృష్ణుడు ఆ వీర్యశుల్కం చెల్లించి పెండ్లి చేసుకొన్నాడు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
జననాథ = రాజా; వినుము = వినుము; కోసల = కోసల అను; దేశమున్ = రాజ్యమును; ఏలెడి = పాలించెడి; నగ్నజిత్తు = నగ్నజిత్తు; అను = అనెడి; నరనాథుడు = రాజు; ఒకడు = ఒకతను; సుమతి = మంచిబుద్ధిగలవాడు; ధార్మికుడున్ = ధర్మమునడపువాడు; తత్ = అతని; సుత = పుత్రిక; నాగ్నజిత్తి = నాగ్నజిత్తి; అను = అనెడి; కన్యక = యువతి; గుణవతి = గుణవంతురాలు; కలదు = ఉన్నది; దానిన్ = ఆమెను; పెండ్లి = వివాహము; ఆడుట = చేసికొనుట; కున్ = కు; ఐ = అయ్యి; పృథివీశులు = అనేకమైన రాజులు; ఏతెంచి = వచ్చి; వాడి = సూదిగానున్న, పదునైన; కొమ్ములు = కొమ్ములు; కల = కలిగిన; వానిన్ = వాటిని; వీర = వీరుల; గంధంబు = వాసన; సోకినన్ = తగిలితేచాలు; కాలుద్రవ్వెడు = పోరుకుసిద్ధపడెడి; వానిన్ = వాటిని; అతి = మిక్కిలి; మద = మదముచేత; మత్తంబులు = ఒళ్ళుతెలియనావేశంగలవి; ఐన = అయిన; వానిన్ = వాటిని; గోవృషంబులన్ = ఆబోతులను; ఏడింటిన్ = ఏడింటిని (7); కూర్చి = కలిపికట్టి; తిగిచి = లాగి; బాహుబలమునన్ = భుజబలముతో; ఎవ్వడు = ఎవరు; పట్టి = పట్టుకొని; కట్టునో = కట్టవేయునో; అతడు = అతనే; కన్య = బాల; కున్ = కు; తగు = తగిన; వరుండు = భర్త; అనినన్ = అనగా; వానిన్ = వాటిని; పట్టజాలక = పట్టలేక; పోదురు = పోవుచున్నారు; ప్రజలు = వచ్చినవారందరు; బెగడి = బెదిరిపోయి.
10-153 సమద పుష్పంధయ ఝంకారములు గావు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
సమద పుష్పంధయ ఝంకారములు గావు
  భీషణ కుంభీంద్ర బృంహితములు
వాయు నిర్గత పద్మవన రేణువులు గావు
  తురగ రింఖాముఖోద్ధూత రజము
లాకీర్ణ జలతరంగాసారములు గావు
  శత్రు ధనుర్ముక్త సాయకములు
కలహంస సారస కాసారములు గావు
  దనుజేంద్ర సైన్యకదంబకములు

తేటగీతి

కమలకల్హార కుసుమ సంఘములు గావు
చటులరిపు శూలఖడ్గాది సాధనములు
కన్య! నీవేడ రణరంగగమన మేడ
వత్తు వేగమ నిలువుము వలదు వలదు.

iBAT సందర్భం

నరకుడనే రాక్షసుని మట్టుపెట్టటానికి శ్రీకృష్ణుడు బయలుదేరాడు. సత్యభామ ముద్దుముద్దుగా స్వామీ నీతోపాటు నన్నుకూడా తీసుకొని పోవా అని అడిగింది. అప్పుడు కృష్ణుడు ఆమెతో ఇలా అన్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

భామా! మకరందం కడుపునిండా త్రాగి ఝంకారాలు చేసే తుమ్మెదలనుకొన్నావా? గుండెలదరగొట్టే ఏనుగుల ఘీంకారాలు. గాలికి చెదిరిపడే పద్మాల పుప్పొళ్ళనుకొన్నావా? గొప్ప గుఱ్ఱాల తాకిడికి లేచి క్రమ్ముకొనే ధూళిరేణువులు. చిరుజల్లులు నీటి తుంపరులు కావు. పగవారి విండ్లనుండి దూసుకొనివచ్చే అమ్ములములుకులు. కలహంసలు, బెగ్గురు పక్షులు హాయిగా తిరుగాడే ఉద్యానవనంలోని సరస్సులు కావు. రాక్షసరాజైన నరకుని సేనాసముదాయాలు. తామరలూ, కలువలూ మొదలైన పూలగుత్తులు కావు. ఘోరములైన కత్తులూ కటార్లూ. పిల్లా నీవెక్కడ? యుద్ధరంగమెక్కడ? వాని అంతుచూచి నేను తిరిగివస్తాను. నీవు రావద్దు. నిలువు నిలువు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
సమద = మిక్కిలి మదించిన; పుష్పంధయ = తుమ్మెదల యొక్క {పుష్పంధయము - పూలలోని మధువును గ్రోలునది, తుమ్మెద}; ఝంకారములు = ఝం అను శబ్దములు; కావు = కావు; భీషణ = భయంకరమైన; కుంభి = ఏనుగు; ఇంద్ర = శ్రేష్ఠముల; బృంహితములు = అరుపులు; వాయు = గాలికి; నిర్గత = వెలువడిన; పద్మ = తామర; వన = తోటల; రేణువులు = పుప్పొడిరేణువులు; కావు = కావు; తురగ = గుఱ్ఱపు; రింఖా = గిట్టల; ముఖ = మొనలనుండు; ఉద్ధూత = వెలువడు; రజములు = దుమ్ము; ఆకీర్ణ = వెదజల్లబడిన; జల = నీటి; తరంగ = అలల వలని; ఆసారములు = తుంపరుల వానలు; కావు = కావు; శత్రు = శత్రువుల; ధనుః = విల్లుల నుండి; ముక్త = విడువబడిన; సాయకములు = బాణములు; కలహంస = కలహంసలు {కలహంస - ధూమ్రవర్ణములైన ముక్కు కాళ్ళు రెక్కలు కలిగి మంచి స్వరముతో కలకలారావము చేయు హంసలు}; సారస = బెగ్గురుపక్షులు కల; కాసారములు = సరస్సులు {కాసారము - కః (నీరు)చేత శ్రేష్ఠమైనది, చెరువు}; కావు = కావు; దనుజ = రాక్షస; ఇంద్ర = ప్రభుల; సైన్య = సేనల; కదంబకములు = సమూహములు; కమల = ఎఱ్ఱ తామర; కల్హార = సౌగంధిక {కల్హారము - కొంచెము ఎరుపు తెలుపు కలిగి మిక్కిలి పరిమళము కలిగిన కలువపువ్వు, సౌగంధికము}; కుసుమ = పూల; సంఘములు = సమూహములు; కావు = కావు; చటుల = తీక్షణములైన; రిపు = శత్రువుల; శూల = శూలములు; ఖడ్గ = కత్తి; ఆది = మున్నగు; సాధనములు = ఆయుధములు; కన్య = పడుచు; నీవు = నీవు; ఏడ = ఎక్కడ; రణరంగ = యుద్ధభూమిలో; గమనము = తిరుగుట; ఏడ = ఎక్కడ; వత్తున్ = తిరిగివస్తాను; వేగమ = శీఘ్రముగా; నిలువుము = ఆగుము; వలదువలదు = వద్దేవద్దు.
10-180 బొమ్మ పెండ్లిండ్లకుఁ బోనొల్ల నను... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
బొమ్మ పెండ్లిండ్లకుఁ బోనొల్ల నను
  బాల రణరంగమున కెట్లు రాఁ దలంచె
మగవారిఁ గనినఁ దా మఱుఁగు చేరెడు
  నింతి పగవారి గెల్వ నేపగిదిఁ జూచె
బసిఁడి యుయ్యల లెక్క భయమందు
  భీరువు ఖగపతి స్కంధమే కడిఁది నెక్కె
సఖుల కోలాహల స్వనము లోర్వని కన్య
  పటహభాంకృతుల కెభంగి నోర్చె

ఆటవెలది

నీలకంఠములకు నృత్యంబుఁ గఱపుచు
నలసి తలఁగిపోవు నలరుఁబోణి
యేవిధమున నుండె నెలమి నాలీఢాది
మానములను రిపుల మాన మడప.

iBAT సందర్భం

సత్యభామ నరకాసురుని చీల్చిచెండాడుతూ ఉండటం అందరినీ ఆశ్చర్యంలో ముంచివేసింది.

iBAT తాత్పర్యము

బొమ్మపెండ్లిండ్లు ఆటాడుకుందాం వస్తావా అని చెలులు అడిగితే ఏమో బాబూ నేను రానులే అనే బాల ఘోరాతిఘోరమైన యుద్ధరంగానికి ఎలా వచ్చింది? మగవారు కంటబడితే మొగం చాటుచేసుకొనే పడతి పగవారిని గెల్వటానికి ఎలా పరుగెత్తుకొని వచ్చింది? బంగారు ఉయ్యాలలను ఎక్కటానికి జంకే అతివ మహా వేగంతో మిన్నంటి సంచరించే గరుడుని మూపుమీద ఎలా ఎక్కి కూర్చున్నది? ఎకసెక్కాలు ఆడుతూ గందర గోళం చేసే చెలికత్తెల చప్పుళ్ళకే తట్టుకోలేని మగువ రణభేరుల భాంకారాలను ఎలా ఒర్చుకోగలిగింది? నెమళ్ళకు ఆటలు నేర్పుతూ అలసిపోయే సుకుమారి అడుగు గట్టిగా నేలకు మోపి ఎలా నిలువగలిగింది?
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
బొమ్మ = పిల్లల బొమ్మలాటలోని; పెండిండ్లు = పెళ్ళిళ్ళు; కున్ = కు; పోన్ = వెళ్ళుటకు; ఒల్లను = ఓపికలేదు; అను = అనెడి; బాల = చిన్నది; రణ = యుద్ధ; రంగమున్ = క్షేత్రమున; కున్ = కు; ఎట్లు = ఏ విధముగ; రాన్ = రావాలని; తలంచె = అనుకొనెను; మగవారిని = మగవాళ్ళను; కనినన్ = చూసినచో; తాన్ = తాను; మఱుగు = చాటుననకు; చేరెడు = చేరునట్టి; ఇంతి = చిన్నది; పగవారి = శత్రువుల; గెల్వన్ = జయింపవలెనని; ఏ = ఏ; పగిదిని = విధముగా; చూచెన్ = అనుకొనెను; పసిడి = బంగారు; ఉయ్యెలలు = ఉయ్యాలలను; ఎక్కన్ = ఎక్కుటకు; భయమున్ = భీతిని; అందు = చెందెడి; భీరువు = భయస్తురాలు; ఖగపతి = గరుత్మంతుని; స్కంధమున్ = మూపుమీదకి; ఏ = ఏ; కడిదిన్ = విధముగా; ఎక్కెన్ = ఎక్కెను; సఖుల = చెలికత్తెల; కోలాహల = కలకలల; స్వనమున్ = ధ్వనులను; ఓర్వని = తట్టుకోలేని; కన్య = చిన్నది; పటహ = యుద్ధవాద్యముల; భాంకృతులన్ = భాం అనెడి మోతల; కున్ = కి; ఏ = ఏ; భంగిన్ = విధముగా; ఓర్చె = తట్టుకొనెను; నీలకంఠములు = నెమళ్ళ {నీలకంఠము - నీలముగా నున్న మెడ కలది, నెమలి}; కున్ = కు; నృత్యంబున్ = నాట్యములను; కఱపుచున్ = నేర్పుతు; అలసి = బడలిక చెంది; తలగిపోవు = తొలగునట్టి; అలరుబోడి = చిన్నది {అలరుబోడి - పుష్పము వలె సుకుమారమైన దేహము కలామె, స్త్రీ}; ఏ = ఏ; విధమునన్ = విధముగా; ఉండెన్ = నిలబడగలిగెను; ఎలమిన్ = వికాసముతో; ఆలీఢ = ఆలీఢము {ఆలీఢము - కుడికాలు ముందరికి చాచి యుద్ధము చేయుటకైన నిలుకడ}; ఆది = మున్నగు; మానములను = పదవిన్యాసములందు {ఆలీఢాదులు - పంచమానములు, 1ఆలీఢము 2ప్రత్యాలీఢము 3సమపదము 4విశాఖము 5మండలము అనెడి ఐదు విలుకాని పద విన్యాసములు}; రిపుల = శత్రువుల; మానమున్ = గర్వమును, గౌరవమును; అడపన్ = అణచివేయుటకు.
10-181 వీణెఁ జక్కఁగ బట్ట వెర వెఱుంగని... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
వీణెఁ జక్కఁగ బట్ట వెర వెఱుంగని
  కొమ్మ బాణాసనం బెట్లు పట్ట నేర్చె
మ్రాఁకున దీఁగెఁ గూర్పంగ నేరని
  లేమ గుణము నేక్రియ ధనుష్కోటి గూర్చె
సరము ముత్యము గ్రువ్వఁజాలని యబల
  యే నిపుణత సంధించె నిశితశరము
చిలుకకుఁ బద్యంబు చెప్పనేరని తన్వి
  యస్త్రమంత్రము లెన్నఁ డభ్యసించె

ఆటవెలది

బలుకు మనినఁ బెక్కు పలుకని ముగుద యే
గతి నొనర్చె సింహగర్జనములు
ననఁగ మెఱసెఁ ద్రిజగదభిరామ గుణధామ
చారు చికురసీమ సత్యభామ.

iBAT సందర్భం

నరకాసురసంహారకాండలో సత్యభామ చేష్టలు అందరినీ ఆశ్చర్యసాగరంలో ముంచివేసిన తీరు ఇలా ఉన్నది.

iBAT తాత్పర్యము

సుకుమారమైన వీణను ఒడుపుగా ఎలా పట్టుకోవాలో ఎరుగని ఆ కొమ్మ బరువైన వింటిని ఎలా పట్టింది? పూలతీగను చెట్టుకు ప్రాకించటానికి పెక్కుపాట్లు పడే అంగన నారిని వింటికొప్పునకు ఎలా తగిలించ గలిగింది? ముత్యాలను దారంలో గ్రుచ్చటానికి ఆపసోపాలు పడే అబల వాడిబాణాన్ని వింటిలో ఎలా కూర్చ గలిగింది? చిలుకకు పలుకులు నేర్పటానికి పాటుపడే సుకుమారి అస్త్రాల మంత్రాలను ఎప్పుడు అభ్యసించింది? పలికితే నోటి ముత్యాలు రాలుతాయా అన్నట్లుగాపలికే ముగుద సింహగర్జనలు ఎలా చేసింది? అని అందరూ ఆశ్చర్యపోయే విధంగా ఆ త్రిలోక సుందరి విజ్బంభించి పోరు సలిపింది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
వీణెన్ = వీణను {వీణ - తంత్రీవాద్య విశేషము (సరస్వతి వీణ కచ్ఛపి; నారదుని వీణ మహతి; తుంబురుని వీణ కళావతి; తంజావూరు వీణ, బొబ్బిలి వీణ ప్రసిద్ధిచెందిన వీణలు)}; చక్కన్ = సరిగా; పట్టన్ = పట్టుకొనుటకు; వెరవు = సుళువు, నేర్పు, చాతుర్యము; ఎఱుంగని = తెలియని; కొమ్మ = చిన్నది; బాణాసనంబు = ధనుస్సులను; ఎట్లు = ఏ విధముగ; పట్టన్ = పట్టుకొనుట; నేర్చెన్ = చేయగలిగెను; మ్రాకునన్ = చెట్టున; కున్ = కు; తీగెన్ = తీవెను; కూర్పంగన్ = చుట్టబెట్టుటకు; నేరని = శక్తురాలుకాని; లేమ = చిన్నది {లేమ - లేత దేహము కలామె, స్త్రీ}; గుణమున్ = అల్లెతాటిని; ఏ = ఏ; క్రియన్ = విధముగా; ధనుః = వింటి; కోటిన్ = కొనకు; కూర్చెన్ = కట్టెను; సరవిన్ = దండలో వరుసగా; ముత్యమున్ = ముత్యములను; గ్రువ్వజాలని = గుచ్చలేని; అబల = చిన్నది {అబల - బలంలేనియామె, స్త్రీ}; ఏ = ఏ; నిపుణతన్ = నేర్పులచేత; సంధించెన్ = కూర్చెను; నిశిత = వాడియైన; శరమున్ = బాణము; చిలుక = చిలుకలు; కున్ = కు; పద్యంబున్ = పద్యములను; చెప్పనేరని = చెప్పలేని; తన్వి = చిన్నది {తన్వి - సన్నని దేహముకలామె, స్త్రీ}; అస్త్ర = అస్త్రముల; మంత్రములన్ = మంత్రాలని; ఎన్నడు = ఎప్పుడు; అభ్యసించెన్ = నేర్చుకొనెను; పలుకుము = మాట్లాడు; అనినన్ = అని చెప్పినచో; పెక్కు = ఎక్కువగా; పలుకని = మాట్లాడని; ముగుద = ముగ్ధ {ముగ్ధ (ప్ర) - ముగుద (వి)}; ఏ = ఏ; గతిన్ = విధముగా; ఒనర్చెన్ = చేసెను; సింహగర్జనములున్ = సింహనాదములు; అనగన్ = అనునట్లుగా; మెఱసెన్ = తేజరిల్లెను; త్రిజగత్ = ముల్లోకములందు; అభిరామ = ఒప్పిదమైన; గుణ = గుణములకు; ధామ = ఉనికిపట్టు; చారు = చక్కటి; సత్య = సత్యము ఐన; భామ = కాంతిచేత లక్ష్మీదేవి; సత్యభామ = సత్యభామ.
10-202 అంభోజనాభున కంభోజనేత్రున... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
అంభోజనాభున కంభోజనేత్రున
  కంభోజ నిలయా సమన్వితునకు
నంభోజపదున కనంతశక్తికి
  వాసుదేవునకును దేవదేవునకును
భక్తులు గోరినభంగి నేరూపైనఁ
  బొందువానికి నాదిపురుషునకును
నఖిలనిదానమై యాపూర్ణ విజ్ఞాన
  మైనవానికిఁ బరమాత్మునకును

ఆటవెలది

ధాతఁ గన్న మేటితండ్రికి నజునుకి
నీకు వందనంబు నేనొనర్తు
నిఖిల భూతరూప! నిరుపమ! యీశ ప
రాపరాత్మ మహిత! యమితచరిత!

iBAT సందర్భం

నరకాసురుడు భూదేవి కొడుకు, భూభర్త కృష్ణుడు. నరకాసురుని తలను సుదర్శనచక్రంతో నరికివేశాడు కృష్ణుడు. భూదేవి వైజయంతి అనే వనమాలనూ వరుణుడిచ్చిన తెల్లని గొడుగునూ, ఒక మహారత్నాన్నీ స్వామికి సమర్పించి ఇలా స్తుతించింది

iBAT తాత్పర్యము

స్వామీ! నీ బొడ్డులో ఒక పద్మం, నీకన్నులు పద్మకాంతులతో అలరారుతూ ఉంటాయి. నీమెడలో తామరపూవులమాల విరాజిల్లుతూ ఉంటుంది. నీపాదాలు పద్మాలను వెక్కిరిస్తూ ఉంటాయి. నీశక్తి అనంతమైనది. నీవు వాసుదేవుడవు. అందరిలో ఉంటావు. అందరూ అన్నీ నీలో ఉంటారు. బ్రహ్మ ఇంద్రుడు మొదలైన దేవులకు కూడా నీవు దేవుడవు. భక్తులు ఏరూపంలో నిన్ను కోరితే ఆరూపంతో వారికి సాక్షాత్కరిస్తావు నీ జ్ఞాన విజ్ఞానాలు అనంతమైనవి. నీవు పరమాత్మవు. బ్రహ్మ కన్నతండ్రివి. నీకు నిరంతరం నేను మ్రొక్కుతూ ఉంటాను. నీకు సాటి నీవే నీచరిత్రకు తుదీమొదలూ లేవు. పరమాత్మా! నీకు వందనం.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
అంభోజనాభున్ = పద్మనాభున {అంభోజనాభుడు - జగత్సృష్టికి కారణమైన బ్రహ్మ జనించిన కమలము నాభియందు కలవాడు, విష్ణుమూర్తి}; కిన్ = కి; అంభోజనేత్రున్ = పద్మాక్షున; కిన్ = కు; అంభోజ = పద్మముల; మాలా = దండ; సమన్వితున్ = కలిగిఉన్నవాని; కున్ = కి; అంభోజ = పద్మములవంటి; పదున్ = పాదములు కలవాని; కున్ = కి; అనంత = అంతులేని {అనంతశక్తి - సర్వజ్ఞత్వ సర్వేశ్వరత్వ సర్వభోక్తృత్వ సర్వ నియంతృత్వ సర్వనియామక సర్వాంతర్యామిత్వ సర్వసృష్టత్వ సర్వపాలక సర్వసంహారకాది మేరలేని సమర్థత కలవాడు, విష్ణువు}; శక్తి = శక్తి కలవాని; కిన్ = కి; వాసుదేవున్ = కృష్ణుని {వాసుదేవుడు - శ్లో. వాసనాద్వాసుదేవస్య వాసితంతే జగత్రయం, సర్వభూతనివాసోసి వాసుదేవ నమోస్తుతే. విష్ణువు, ప్రపంచమును లోపలుంచుకొని ప్రపంచమదెల్లడల సర్వభూతములందు వసించి ఉండువాడు, విష్ణువు మరింకొక విధమున వసుదేవుని కొడుకు, కృష్ణుడు}; కును = కి; దేవదేవున్ = దేవుళ్ళకే దేవుని; కును = కి; భక్తులు = భక్తులు; కోరిన = అపేక్షించిన; భంగిన్ = విధముగా; ఏ = ఎట్టి; రూపు = స్వరూపము {ఏరూపైనపొందువాడు - జలచర స్థలచర ఉభయచర జంతు మానవాది ఎట్టి ఆకృతులైనను సూక్ష్మ స్థూలాది రూపములైనను చేపట్టువాడు}; ఐనన్ = అయినను; పొందు = ధరించెడి; వాని = వాని; కిన్ = కి; ఆదిపురుషున్ = మూలకారణభూతుడైనవాని; కును = కి; అఖిల = సమస్తమునకు; నిదానము = ఆధారభూతమై; ఆపూర్ణ = సంపూర్ణమైన; విఙ్ఞానుడు = విఙ్ఞానముతనైనవాడు; ఐన = అయిన; వాని = వాని; కిన్ = కి; పరమాత్మున్ = పరబ్రహ్మ ఐనవాని; కును = కి;

ధాతన్ = బ్రహ్మను; కన్న = పుట్టించిన; మేటి = గొప్ప; తండ్రి = తండ్రి; కిన్ = కి; అజున్ = పుట్టుక లేనివాని; కిన్ = కి; నీ = నీ; కున్ = కు; వందనంబు = నమస్కారము; నేన్ = నేను; ఒనర్తున్ = చేసెదను; నిఖిల = సమస్త; భూత = జీవ; రూప = స్వరూపుడ; నిరుపమ = పోలికలకతీతమైనవాడ; ఈశ = సర్వనియామక; పరా = పరాప్రకృతియు; అపరా = అపరాప్రకృతియు ; ఆత్మ = స్వరూపమైనవాడ; మహిత = మిక్కిలగొప్పవాడ; అమిత = మేరలేని; చరిత = వర్తనకలవాడ.
10-217 నరకాసురుని బాధ నలఁగి గోవిందుని... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
నరకాసురుని బాధ నలఁగి గోవిందుని
  కడ కేగి తత్పాదకమలములకుఁ
దన కిరీటము సోఁక దండప్రణామముల్
  గావింప నాచక్రి కరుణ సేసి
చనుదెంచి భూసుతు సమయించి తనవారిఁ
  దన్ను రక్షించుటఁ దలఁప మఱచి
యింద్రుడు బృందారకేంద్రత్వ మదమునఁ
  బద్మలోచన! పోకు పారిజాత

ఆటవెలది

తరువు విడువు మనుచుఁ దాఁకె నడ్డమువచ్చి
తఱిమి సురలు నట్లు దాఁకి రకట!
యెఱుక వలదె నిర్జరేంద్రత కాల్పనే
సురలు తామసమును జూడ నరిది

iBAT సందర్భం

శ్రీకృష్ణుడు సత్యభామ ముచ్చట తీర్చటానికి స్వర్గసీమలోని పారిజాతవృక్షాన్ని పెకలించి గరుత్మంతుని మూపుమీద పెట్టుకొని పోతున్నాడు. ఇంద్రుడు తనకెన్నో విధాల శ్రీహరి చేసిన ఉపకారాలను మరచిపోయి అతని మీద పోరుకు బయలుదేరాడు.

iBAT తాత్పర్యము

నరకాసురుడు నింగీనేలా ఏకంచేస్తూ తన పై దండెత్తి వస్తే ఇంద్రుడు భయంతో పారిపోయి తనకాళ్ళకు కిరీటం ఆనేట్లుగా మొక్కి వేడుకొంటే నరకుని వధించి ఇంద్రుణ్ణి రక్షించి దేవేంద్రపదవిలో ప్రతిష్ఠించాడు శ్రీకృష్ణుడు. ఏరుదాటాక తెప్ప తగులబెట్టిన విధంగా ఇంద్రుడు ఆమేలు మరచి స్వర్గాధిపతిననే గర్వంతో పోరటానికి కృష్ణుని వెంటబడి తరుముకొంటూ వచ్చాడు. పద్మనయనా! పోకు పోకు. పారిజాతాన్ని ఇక్కడ మాకు అప్పగించి పో! అంటూ దేవతలతో కలసి కృష్ణుని దారికి అడ్డంగా నిలిచి రంకెలు వేస్తూ ఉన్నాడు. కృతజ్ఞత ఎరుగని ఇంద్రుని తెలివి ఎటువంటిదో గదా! దేవతల తామసం ఎంత ఘోరమైనది?
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
నరకాసురుని = నరకాసురుని వలని; బాధన్ = బాధచేత; నలగి = పీడితుడై; గోవిందుని = కృష్ణుని; కడ = వద్ద; కున్ = కు; ఏగి = వెళ్ళి; తత్ = అతని యొక్క; పాద = పాదములు అను; కమలములు = పద్మముల; కున్ = కు; తన = తన యొక్క; కిరీటము = కిరీటము; సోకన్ = తాకునట్లు; దండప్రణామముల్ = సాగిలపడి మొక్కుట; కావింపన్ = చేయగా; చక్రి = కృష్ణుడు; కరుణ = దయ; చేసి = చూపి; చనుదెంచి = వచ్చి; భూసుతున్ = నరకుని; సమయించి = సంహరించి; తన = తన యొక్క; వారిన్ = వారిని; తన్నున్ = తనను; రక్షించుటన్ = కాపాడుటను; తలపన్ = ఎంచక; మఱచి = మరచిపోయి; ఇంద్రుండు = ఇంద్రుడు; బృందారక = దేవతల; ఇంద్రత్వ = ప్రభువు అను; మదమునన్ = గర్వముతో; పద్మలోచన = కృష్ణా; పోకు = వెళ్ళిపోకుము; పారిజాత = పారిజాత; తరువున్ = వృక్షమును; విడువుము = వదలిపెట్టుము; అనుచున్ = అంటు; తాకెన్ = ఎదిరించెను; అడ్డము = దారికి అడ్డముగా; వచ్చి = వచ్చి; తఱిమి = వెంటపడి; సురలున్ = దేవతలు; అట్లు = ఆ విధముగా; తాకిరి = ఎదిరించిరి; అకట = అయ్యో; ఎఱుక = ఙ్ఞానము; వలదె = ఉండవద్దా; నిర్జర = దేవతల; ఇంద్రత = ఇంద్రత్వము; కాల్పనే = తగులపెట్టుటకా; సురల = దేవతల; తామసమున్ = అజ్ఞానమును; చూడన్ = విచారింపగా; అరిది = ఆశ్చర్యముకరమైనది.
10-223 ఇంటికి వచ్చిన నెదురేగుఁ దెంచుచు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
ఇంటికి వచ్చిన నెదురేగుఁ దెంచుచు
  నానీతవస్తువు లందుకొనుచు
సౌవర్ణమణిమయాసనములు వెట్టుచుఁ
  బదములు గడుగుచు భక్తితోడ
సంవాసిత స్నానజలము లందిచ్చుచు
  సద్గంధ వస్త్రభూషణములొసంగి
యిష్టపదార్ధంబు లిడుచుఁ తాంబూలాదు
  లొసఁగుచు విసరుచు నోజ మెరసి

తేటగీతి

శిరము దువ్వుచు శయ్యపైఁ జెలువు మిగుల
నడుగులొత్తుచు దాసీసహస్ర యుక్త
లయ్యుఁ గొలిచిరి దాసులై హరి నుదారుఁ
దారకాధిప వదనలు దారు దగిలి.

iBAT సందర్భం

పదునారువేల అంగనలను నరకాసురుడు తనకోటలో బంధించాడు. కృష్ణుడు వారినందరినీ విడిపించి. ద్వారకలో సకలసౌకర్యాలను రాణులకులాగా ఏర్పాటు చేశాడు. దిక్కుమాలిన వారినందరినీ తన అక్కునకు చేర్చుకొన్నాడు. వారందరూ శ్రీకృష్ణుని ఇలా ఆరాధిస్తున్నారు.

iBAT తాత్పర్యము

స్వామి తన యింటిలోనికి వస్తున్నట్లు గమనించి ఎదురు వెళ్ళి తమగృహాలలోనికి చేర్చుకొనేవారు. ఆయన ఆదరంతో తెచ్చి యిస్తున్న కానుకలను ఆనందంతో స్వీకరించేవారు. బంగారు ఆసనాలు ఆయనకు పెట్టేవారు. పాదాలు కడిగి పట్టుచీరల కొంగులతో తుడిచేవారు, పరిమళాలు వెదజల్లే పన్నీటిని స్నానానికి అమర్చేవారు. మంచిగంధపు పూతలు, వస్త్రాలు, అభరణాలూ సమర్పించేవారు. రుచికరమైన పదార్థాలతో భోజనం పెట్టేవారు. కర్పూరతాంబూలం సమర్పించేవారు. వింజామరలతో వీచేవారు. తలదువ్వేవారు. శయ్యమీద పరుండబెట్టి కాళ్ళు ఒత్తుతూ ఆనందించేవారు. ఆచంద్రముఖులందరూ ఆవిధంగా ఆ మహాత్మునికి దాసు లయ్యారు.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
ఇల్లు = గృహమున; కిన్ = కు; వచ్చినన్ = రాగా; ఎదురేగుదెంచుచు = ఎదురుగావస్తూ; ఆనీత = తేబడిన; వస్తువులన్ = వస్తువులను; అందుకొనుచు = తీసుకొంటు; సౌవర్ణ = బంగారు; మణి = రత్నాలు; మయా = మయములైన; ఆసనములు = పీటలు; పెట్టుచున్ = వేస్తూ; పదములున్ = కాళ్ళు; కడుగుచున్ = కడుగుతు; భక్తి = పూజ్యభావము; తోడన్ = తోటి; సంవాసిత = సువాసనగల; స్నానజలములన్ = స్నానములకైననీటిని; అందించుచున్ = అందిస్తూ; సద్గంధ = మంచిగంధము; వస్త్ర = బట్టలు; భూషణములు = ఆభరణములు; ఒసగి = ఇచ్చి; ఇష్ట = నచ్చిన; పదార్థంబులు = తినుబండారములు; ఇడుచున్ = ఇస్తూ; తాంబూల = తాంబూలము; ఆదులున్ = మున్నగువానిని; ఒసగుచున్ = ఇస్తూ; విసురుచున్ = వింజామరలువిసురుతు; ఓజన్ = చక్కదనముతో; మెఱసి = ప్రకాశింపజేసి; శిరమున్ = తల; దువ్వుచున్ = దువ్వుతు; శయ్య = పక్క, మంచము; పైన్ = మీద; చెలువు = అందము; మిగులన్ = అతిశయింపగా; అడుగులు = కాళ్ళు; ఒత్తుచు = పిసుకుచు; దాసీ = పనిగత్తెలు; సహస్ర = వేలమందితో; యుక్తులు = కూడియున్నవారు; అయ్యున్ = అయినప్పటికి; కొలిచిరి = సేవించిరి; దాసులు = ఆధీనులు, దాసురాళ్ళు; ఐ = అయ్యి; హరిన్ = కృష్ణుని; ఉదారున్ = ఘనుని; తారకాధిపవదనలు = స్త్రీలు {తారకాధిపవదనలు - తారకాధిప (చంద్రుని వంటి) వదనలు (మోము కలవారు), స్త్రీలు}; తారు = తాము; తగిలి = ఆసక్తులై;
10-228 కుచకుంభములమీది కుంకుమతో రాయు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
కుచకుంభములమీది కుంకుమతో రాయు
  హారంబు లరుణంబు లగుచు మెఱయఁ
గరపల్లవము సాఁచి కదలింప నంగు
  ళీయక కంకణప్రభ లావరింప
గదలిన బహురత్న కలిత నూపురముల
  గంభీరనినదంబు గడలుకొనఁగఁ
గాంచన మణికర్ణికా మయూఖంబులు
  గండపాలికలపై గంతులిఁడఁగఁ

తేటగీతి

గురులు నర్తింపఁ బయ్యెద కొంగు తూల
బోటి చేనున్న చామరఁ బుచ్చుకొనుచు
జీవితేశ్వరు రుక్మిణి చేర నరిగి
వేడ్క లిగురొత్త మెల్లన వీవఁ దొడఁగె.

iBAT సందర్భం

కొంటె కృష్ణయ్య ఒకనాడు రుక్మిణీదేవి యింటికి చేరుకొన్నాడు. ఆమె సంబరపడిపోయి ఆస్వామిని ఇలా సేవించుకొన్నది.

iBAT తాత్పర్యము

ఆమె మేలిమి బంగారుచాయతో వెలిగిపోతున్నది. దానికి తోడు వక్షస్థలంలో కుంకుమద్రవం అలదు కొన్నది. దానితో బంగారుహారాలు అరుణకాంతులతో మురిసిపోతున్నాయి. చిగురువంటి చేతిని కదిలిస్తూ ఉంటే ఉంగరాలా, వలయాలా మెరుపులు అన్నివైపులా తళతళలాడుతున్నాయి అడుగుతీసి అడుగువేస్తుంటే అందెల చప్పుళ్ళు వీనులకు విందు చేస్తున్నాయి. బంగారుచెవి కమ్మల కిరణ ప్రభలు చెంపలమీద గంతులు వేస్తున్నాయి. తలపైనున్న కురులు నాట్యం చేస్తున్నాయి. చెలికత్తె చేతిలో ఉన్న చామరాన్ని తనచేతిలోనికి ఒయ్యారంగా తీసుకొని స్వామికి వేడుకతో విసరసాగింది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
కుచ = స్తనములు అను; కుంభముల = కుంభముల; మీది = పైనున్న; కుంకుమ = కుంకుమపూత; తోన్ = తోటి; రాయు = ఒరుసుకొనెడి; హారంబులు = ముత్యాలదండలు; అరుణంబులు = ఎఱ్ఱనివి; అగుచున్ = ఔతు; మెఱయన్ = మెరుస్తుండగా; కర = చేతులు అను; పల్లవమున్ = చిగురాకులను; చాచి = చాపి; కదలింపన్ = కదలించగా; అంగుళీయక = ఉంగరాల; కంకణ = చేతికడియముల; ప్రభలు = కాంతులు; ఆవరింపన్ = ప్రసరించగా; కదలిన = చలిస్తున్న; బహు = అనేక; రత్న = మణులు; కలిత = కలిగిన; నూపురముల = కాలి అందెల; గంభీర = గంభీరమైన; నినదంబున్ = ధ్వనులు; కడలుకొనగన్ = అతిశయింపగా; కాంచన = బంగారు; మణి = రత్నాల; కర్ణికా = చెవిదుద్దుల; మయూఖంబులు = కాంతికిరణములు; గండపాలికల = చెక్కిటిప్రదేశముల; పైన్ = మీద; గంతులిడగన్ = తళతళలాడగా; కురులు = శిరోజములు; నర్తింపన్ = చలింపగా; పయ్యెద = పైట; కొంగు = చెరగు; తూగన్ = వేలాడుతుండగా; బోటి = చెలికత్తె; చేన్ = చేతిలో; ఉన్న = ఉన్నట్టి; చామరన్ = వింజామర, విసినికఱ్ఱ; పుచ్చుకొనుచు = తీసుకొని; జీవితేశ్వరున్ = భర్తని, కృష్ణుని; రుక్మిణి = రుక్మిణీదేవి; చేరన్ = దగ్గరకు; అరిగి = వెళ్ళి; వేడ్కలు = కోరికలు; ఇగురొత్తన్ = చిగురించగా; మెల్లనన్ = మెల్లిగా; వీవన్ = వీచుట; తొడగెన్ = మొదలిడెను.
10-232 లోకుల నడవడిలోనివారము గాము... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
లోకుల నడవడిలోనివారము గాము
  పరులకు మాజాడ బయలుపడదు
బల మదోపేతులు పగగొండ్రు మాతోడ
  రాజపీఠములకు రాము తఱచు
శరణంబు మాకు నీ జలరాశి సతతంబు
  నిష్కించనుల మేము నిధులు లేవు
కలవారు చుట్టాలు గారు నిష్కించన
  జన బంధులము ముక్తసంగ్రహులము

ఆటవెలది

గూఢవర్తనులము గుణహీనులము భిక్షు
లైనవారిఁ గాని యాశ్రయింప
మిందుముఖులు దగుల రిటువంటి మముబోఁటి
వారి నేల తగుల వారిజాక్షి!

iBAT సందర్భం

స్వామికి ఒక వింతకోరిక పుట్టింది. రుక్మిణీదేవిని ఉడికించి ఆమె అంతరంగంలోని పవిత్రతను లోకానికి తెలియజేయాలనుకొన్నాడు. సూటిపోటి మాటలతో ఆయమ్మను అధిక్షేపిస్తున్నాడు.

iBAT తాత్పర్యము

పద్మాలంత కన్నులతో వింతగా చూస్తున్న ఓ భామా! మేము లోకుల నడవడిలోనివారము గాము. ఇతరులకు మాజాడ తెలియరాదు. ఒళ్ళు తెగబలిసి మదంతో ఊగిపోయేవారు మాతో పగబెట్టుకొంటారు. మహారాజుల గద్దెల నెక్కాలనే ఉబలాటం మాకు లేదు. ఏదో గుట్టుగా ఈ జలరాశిలో ఇల్లు కట్టుకొని, తలదాచు కొంటున్నాము. ఏమీ లేని బీదవారము. మాకు నిధులూ నిక్షేపాలూ లేవు అయిన వారే శత్రువులయ్యారు. దరిద్రులే మాకు చుట్టాలు. ముల్లెలు వెనుకవేసుకోవాలనే ఉల్లమే మాకు లేదు. ఏదో గుట్టుగా బ్రదుకుతున్నాము. గుణములేనివారము. అడుక్కుతినేవారిని ఆశ్రయిస్తే కానీ మాకు జీవనం లేదు. ఇటువంటివారిని గొప్పయింటి రాచబిడ్డలు మొగమెత్తి కూడా చూడరే! నీవేమిటి లోక విరుద్ధంగా మాయందు తగులము పెట్టుకొన్నావు?
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
లోకుల = లోకుల యొక్క; నడవడి = పద్దతి అనుసరించు; వారము = వాళ్ళము; కాము = కాదు; పరులు = ఇతరుల లెవరి (భక్తులుకాని); కున్ = కి; మా = మా యొక్క; జాడ = విధము; బయలుపడదు = తెలియబడదు; బల = బలము; మద = అష్టమదములు {అష్టమదములు - 1కులము 2విద్య 3సంపద 4ఆచారము 5కీర్తి 6భోగము 7దాతృత్వము 8ఙ్ఞానము ల వలని గర్వములు}; ఉపేతులు = కలవారు; పగగొండ్రు = విరోధింతురు; మా = మా; తోడన్ = తోటి; రాజపీఠములు = సింహాసనముల; కున్ = కడకు; రాము = చేరము; తఱచు = ఎక్కువగా; శరణంబు = రక్షణ నిచ్చు స్థావరము; మా = మా; కున్ = కు; ఈ = ఈ; జలరాశి = సముద్రము; సతతంబున్ = ఎల్లప్పుడు; నిష్కించనులము = ఏది (ప్రారబ్దము) లేనివారము; ఏము = మేము; నిధులు = నిధులు (సంచిత) ఏమీ; లేవు = లేవు; కలవారు = సంపన్నులు; చుట్టాలు = కావలసినవారు; కారు = కారు; నిష్కించన = బీదలైన; జన = వారి; బంధులము = బంధువులము; ముక్త = విడిచిన; సంగ్రహులము = సంపాదన కలవారము (కర్మలు); గూఢవర్తనులము = మరుగున ఉండువారము; గుణహీనులము = గుణాలు(త్రి)లేనివారము; భిక్షులు = ఆశ్రితులు, భిక్షగాళ్ళు; ఐన = అయిన; వారిన్ = వారిని; కాని = తప్పించి; ఆశ్రయింపము = చేరము; ఇందుముఖులున్ = స్త్రీలు, ఆత్మలు {ఇందుముఖులు - చంద్రవదనలు, స్త్రీలు}; తగులుదురు = కూడుదురు; ఇటువంటి = ఇలాంటి; మమున్ = మమ్ము (పరమాత్మను); బోటి = పోలెడి; వారిన్ = వారిని; ఏల = ఎందుకు; తగులన్ = కూడుట {ఏలతగులన్ – ఎందుకు కూడుట, కూడకూడదు}; వారిజాక్షి = పద్మాక్షి.
10-235 సాళ్వజరాసంధ చైద్యాది రాజులు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
సాళ్వజరాసంధ చైద్యాది రాజులు
  చెలఁగి నిన్ వీక్షింప మలయుచుందు
రదిగాక రుక్మి నీ అన్నయు గర్వించి
   వీర్యమదాంధుఁడై వెలయుచున్న
వారి గర్వంబులు వారింపఁగా గోరి
  చెలువ! నిన్నొడిసి తెచ్చితిని గాని
కాంతా తనూజార్ధ కాముకులము గాము
  కామ మోహాదులఁ గ్రందుకొనము

తేటగీతి

విను ముదాసీనులము క్రియావిరహితులము
పూర్ణులము మేము నిత్యాత్మబుద్ధితోడ
వెలుఁగుచుందుము గృహదీపవిధము మెఱసి
నవలతాతన్వి! మాతోడ నవయవలదు.

iBAT సందర్భం

కృష్ణస్వామి రుక్మిణమ్మవారికి ఇంకా తనగుట్టును ఇలా తెలియజేస్తున్నారు

iBAT తాత్పర్యము

మఱి నీనంగతి యేమిటి? మారాజధానికి వచ్చి నన్ను అమ్మవారి గుడినుండి ఎత్తుకొనిపోయి పెళ్ళి చేసుకొన్నావు కదా! అంటావేమో! అందులోని గుట్టును విప్పిచెబుతాను విను. సాళ్ళువు, జరాసంధుడూ, శిశు పాలుడూ మొదలైన మహారాజులు నన్ను పనికిమాలినవానినిగా చూడసాగారు. అంతేకాదు, నీ అన్న రుక్మి గర్వించి, దేహబలం చూచుకొని మమ్ము తక్కువచేసి మెలగసాగాడు. ఆ పరిస్థితులలోవారి గర్వాలను సాగనిస్తే ఇంకా బరి తెగించిపోతారని వారికి బుద్ధిచెప్పటానికి వారి ఎదురుగా నిన్ను దక్కించుకొని తెచ్చాము. అంతేకానీ మాకు కాంతలయందు, కనకాలయందూ, కొడుకులయందూ కాంక్షలు లేవు. కామమూ, మోహమూ అనేవాని ముసుగులో కన్నుమూసుకొనిపోయే స్వభావం కాదు మాది మేము దేనినీ పట్టించుకోము. మేము నిర్వహించ వలసిన పని ఏదీ లేదు. మేము నిండుకుండలవంటి వారము, ఇంటిలో వెలిగించి పెట్టుకొన్న దీపంలాగా మాలో మేము ఒక విధమైన సంభావనతో మెలగుతూ ఉంటాము. పాపం! నీవు ఇటువంటివానితో ఎలా వేగుతావు. నీదారి నీవు చూచుకో.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
సాల్వ = సాల్వుడు; జరాసంధ = జరాసంధుడు; చైద్య = శిశుపాలుడు; ఆది = మున్నగు; రాజులు = రాజులు; చెలగినన్ = చెలరేగి; నన్ = నన్ను; వీక్షించి = చూసి; మలయుచుండన్ = ద్వేషించుచుండగా; అదిగాక = వీరేకాక, ఇంతేకాక; రుక్మి = రుక్మి; నీ = నీ యొక్క; అన్నయున్ = సోదరుడు; గర్వించి = మదించి; వీర్య = వీరత్వముచేత; మద = కొవ్వెక్కి; అంధుడు = కళ్ళుకనిపించనివాడు; ఐ = అయ్యి; వెలయుచున్న = ప్రకాశించుచుండగా; వారిన్ = వారి యొక్క; గర్వంబులున్ = అహంకారములను; వారింపగాన్ = అణచివేయవలెనని; కోరి = తలచి; చెలువ = సుందరి; నిన్నున్ = నిన్ను; ఒడిచి = పట్టుకొని; తెచ్చితిమి = తీసుకొని వచ్చాము; కాని = అంతే తప్పించి; కాంతా = స్త్రీల; తనూజ = సంతానము; అర్థ = ధనము లందు; కాముకులము = లాలస కలవారము; కాము = కాదు; కామమోహాదులన్ = అరిషడ్వర్గములచేత {అరిషడ్వర్గములు - 1కామ 2క్రోధ 3లోభ 4మోహ 5మద 6మాత్సర్యములు అను ఆరు శత్రువుల వలె నాశము చేయునవి}; క్రందుకొనము = చిక్కుపడము; వినుము = వినుము; ఉదాసీనులము = దేనినంటక ఉండువారము; క్రియారహితులము = కర్మలంటనివారము; పూర్ణులము = అంతట నిండి యుండువారము; మేము = మేము; నిత్య = శాశ్వతమైన; ఆత్మ = ఆత్మలము అను; బుద్ధి = ఙ్ఞానము; తోడన్ = కలిగి; వెలుగుచుందుము = ప్రకాశించుచుందుము; గృహ = ఇంటిలోని; దీప = దీపము; విధమున్ = వలె; మెఱసి = కాంతివంతమై; నవలతాతన్వి = రుక్మిణీదేవి {నవలతాతన్వి - నవ (లేత) లత వంటి తన్వి (దేహము కలామె), అందమైన స్త్రీ}; మా = మా; తోడన్ = తోటి; నవయ = శ్రమపడ; వలదు = వద్దు.
10-237 కాటుక నెఱయంగ కన్నీరు వఱదలై... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
కాటుక నెఱయంగ కన్నీరు వఱదలై
  కుచకుంభయుగళ కుంకుమము తడియ
విడువక వెడలెడి వేఁడి నిట్టూర్పుల
  లాలితాధర కిసలయము కందఁ
జెలువంబు నెఱిదప్పి చిన్నఁబోవుచు
  నున్న వదనారవిందంబు వాడు దోఁప
మారుతాహతిఁ దూలు మహిత కల్పక
  వల్లి వడువుల మేన్ వడవడ వణంకఁ

తేటగీతి

జిత్తమెరియంగఁ జెక్కిటఁ జెయ్యి చేర్చి
కౌతుకం బేది పదతలాగ్రమున నేల
వ్రాసి పెంపుచు మోమరవాంచి వగలఁ
బొందె మవ్వంబు గందిన పువ్వుఁబోలె.

iBAT సందర్భం

కృష్ణుని సూటిపోటిమాటలు రుక్మిణీదేవికి దురంతమైన వేదనను కలిగించాయి. ఆమె మనస్సూ, మాటా, చేష్ట మంటలలో పొరలించినట్లుగా అయిపోయాయి. ఆమె నిలువెల్లా శోకదేవత అయిపోయింది.

iBAT తాత్పర్యము

కంటికి పెట్టుకొన్న కాటుక చెదరిపోయే తీరుగా కన్నీరు వరదలై పారసాగింది. ఎంత ప్రయత్నించినా ఆగకుండా వేడి నిట్టూర్పులు ధారాప్రవాహంగా వస్తున్నాయి. వానివలన చిగురాకువంటి క్రింది పెదవి కంది పోయింది. ఎల్లవేళలా విప్పారిన కమలపుష్పంలా ఉండే నెమ్మోము చిన్నపోయి కళాకాంతులు లేనిదయింది. గాలిదెబ్బకు ఊగిపోతూ తూలిపోతూ ఉండే కల్పలతలాగా మేను వడవడా వణకిపోతున్నది. చిత్తం మలమలా మరిగిపోతున్నది. చెయ్యి చెక్కిలిని అంటిపెట్టుకొన్నది. కాలిబొటనవ్రేలితో నేలపై గీతలు గీస్తూ తలవంచుకొని చిత్తరువులోని బొమ్మలాగా ఏడుస్తూ వ్రాలిపోయింది.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
కాటుక = కంటి కాటుక; నెఱయంగన్ = కారిపోతుండగా; కన్నీరు = కన్నీళ్ళు; వరదలు = ప్రవాహములు; ఐ = అయ్యి; కుచ = పాలిండ్లు అను; కుంభ = కుంభముల; యుగళ = ద్వయము నందలి; కుంకుమము= కుంకుమపూత; తడియన్ = తడిసిపోగా; విడువక = వదలకుండా; వెడలెడు = వస్తున్న; వేడి = వేడి; నిట్టూర్పులన్ = నిట్టూర్పుల వలన; లాలిత = మనోజ్ఞమైన; అధర = కింది పెదవి అనెడి; కిసలయమున్ = చిగురాకు; కందన్ = కందిపోగా; చెలువంబు = కళ; నెఱిన్ = బాగా; తప్పి = తగ్గిపోయి; చిన్నపోవు = చిన్నబోతు; ఉన్న = ఉన్నట్టి; వదన = మోము అను; అరవిందంబు = పద్మము; వాడు = వాడిపోవుట; తోపన్ = కనబడగా; మారుతా = గాలి; ఆహతి = సోకుటచేత; తూలు = తూలిపడిపోయెడి; మహిత = గొప్ప; కల్పక = పారిజాత; వల్లి = తీగ; వడుపునన్ = వలె; మేన్ = దేహము; వడవడ = వడవడ అని {వడవడ - వణకు టందలి ధ్వన్యనుకరణ}; వడంకన్ = వణకగా; చిత్తము = మనస్సు; ఎరియంగన్ = వికలముకాగా; చెక్కిటన్ = చెక్కిలి పై; చెయ్యి = చేతిని; చేర్చి = చేర్చి; కౌతుకంబు = కుతూహలము; ఏది = పోయి; పదతల = పాదము యొక్క; అగ్రమునన్ = బొటకనవేలితో; నేలన్ = నేలమీద; వ్రాసి = రాసి; పెంపుచున్ = పెంచుతూ; మోము = ముఖమును; అర = సగము; వాంచి = వంచుకొని; వగలన్ = దుఃఖములను; పొందెన్ = పొందెను; మవ్వంబున్ = కోమలత్వము; కందిన = మాసి ఎఱ్ఱబారిన; పువ్వు = పూవు; బోలెన్ = వలె.
10-248 రూఢిమైఁ బ్రకృతి పూరుష కాలములకు... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
రూఢిమైఁ బ్రకృతి పూరుష కాలములకు
  నీశ్వరుఁడ వైభవదీయ చారు దివ్య
లలితకళా కౌశలమున నభిరతుఁడై
  కడఁగు నీ రూపమెక్కడ మహాత్మ!
సత్త్వాది గుణసముచ్చయ యుక్త మూఢాత్మ
  నైన యేనెక్కడ ననఘచరిత
కోరి నీ మంగళ గుణభూతి గానంబు
  సేయంగఁబడు నని చెందు భీతి

తేటగీతి

నంబునిధి మధ్యభాగమం దమృత ఫేన
పటల పాండుర నిభమూర్తి పన్నగేంద్ర
భోగశయ్యను బవ్వలింపుచును దనరు
నట్టి యున్నతలీల దివ్యంబు దలఁప.

iBAT సందర్భం

పురుషోత్తముని కౌగిలిలో నలిగిపోతున్న రుక్మిణి ఆనందంతో ఉక్కిరిబిక్కిరి అయిపోయింది. వెనుకటి శోకసాగరం ఇప్పుడు అమృతసాగరం అయిపోయింది. మెల్లగా తేరుకొని పరమాత్మతత్త్వాన్ని ఇలా వక్కాణించింది.

iBAT తాత్పర్యము

స్వామీ! పరమాత్మా! నీవు ప్రకృతికీ, విరాట్టై వెలుగొందే పురుషునకూ, కాలతత్త్వానికీ ఈశ్వరుడవు. నీది పరమసుందరమైన, సర్వకళలకూ మూలమైన, అన్ని నేర్పులకూ ఆదికారణమైన రూపం, అది యెక్కడ? నేనెక్కడ? నాది సత్వము, రజస్సూ, తమస్సూ అనే మూడు గుణాలతో కలగాపులగమై ఎప్పటికప్పుడు నశించే రూపం. నీది భద్రమైన గుణాల సముదాయమైన అఖండమైన వెలుగు. అది ఏ కొంచెమైనా అంటుతుందేమో అనే ఆశతో పాలకడలిలో శేషతల్పంమీద పవ్వళించిన నీపాదపద్మాలను సేవించుకొంటూ ఉండే సేవకురాలను నేను.
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
రూఢిమై = ప్రసిద్ధముగా; ప్రకృతి = మూలప్రకృతి; పూరుష = జీవుడి; కాలములు = కాలస్వరూపములు; కున్ = కు; ఈశ్వరుడవు = ప్రభువవు; ఐ = అయ్యి; భవదీయ = నీ యొక్క; చారు = మనోజ్ఞమైన; దివ్య = అప్రాకృతమైన; లలిత = కోమలమైన; కళా = పంచకళలవలని {పంచ కళలు - 1సత్తు 2చిత్తు 3ఆనందము 4నిర్మలము 5పరిపూర్ణము}; కౌశలమునన్ = చాతుర్యములచేత; అభిరతుడు = ఆసక్తికలవాడవు; ఐ = అయ్యి; కడగు = ప్రకాశించునట్టి; నీ = నీ యొక్క; రూపము = స్వరూపము; ఎక్కడ = ఎక్కడ; మహాత్మా = గొప్ప ఆత్మ కలవాడా; సత్వాది = గుణత్రయముల {గుణత్రయము వృత్తులు - 1సత్వగుణము (శాంతవృత్తి) 2రజోగుణము (ఘోరవృత్తి) 3తమోగుణము (మూఢవృత్తి)}; గుణ = శాంతఘోరమూఢవృత్తుల; సముచ్చయ = సమూహములతో; యుక్త = కూడి ఉన్న; మూఢాత్మన్ = అఙ్ఞానిని; అయిన = ఐన; నేను = నేను; ఎక్కడ = ఎక్కడ; అనఘచరిత = పాపరహితవర్తనుడా; కోరి = ఇష్టపడి; నీ = నీ యొక్క; మంగళ = శుభప్రదమైన; గుణ = గుణముల; భూతిన్ = సంపదను; గానంబున్ = పొగడుట; చేయంగబడును = చేయబడుతుంది; అని = అని భావించి; చెందు = కలిగెడి; భీతిన్ = భయముచేత; అంబునిధి = సముద్రము; మధ్యభాగము = నడుమ; అందున్ = అందు; అమృత = అమృతరసము యొక్క; ఫేన = నురుగల; పటల = తెట్టెల యొక్క; పాండుర = తెలుపుతో; నిభ = సమానమైన; మూర్తిన్ = రూపము కలవాడు; పన్నగేంద్ర = ఆదిశేషుని {పన్నగేంద్రుడు - సర్పములలో శ్రేష్ఠుడు, శేషుడు}; భోగ = దేహము అను; శయ్యనున్ = పాన్పుపై; పవ్వళింపుచును = శయనించుచు; తనరు = ఒప్పుచుండు; అట్టి = అటువంటి; ఉన్నత = గొప్ప; లీల = విలాసము; దివ్యంబు = దివ్యమైనది; తలపన్ = తరచిచూసినచో.
10-257 నీరదాగమ మేఘ నిర్యత్పయఃపాన... (సీసము).
iBAA పద్య గానం
iBAP పద్యము
నీరదాగమ మేఘ నిర్యత్పయఃపాన
  చాతకం బేగునే చౌటిపడెకుఁ
బరిపక్వ మాకంద ఫలరసంబులు గ్రోలు
  కీరముల్ చనునె దుత్తూరములకు
ఘన రవాకర్ణ నోత్కలిక మయూరమున్
  గోరునే కఠిన ఝిల్లీరవంబుఁ
గరికుంభ పిశిత సద్గ్రాస మోదిత సింహ
  మరుగునే శునక మాంసాభిలాషఁ

తేటగీతి

బ్రవిమలాకార! భవదీయ పాదపద్మ
యుగ సమాశ్రయ నైపుణోద్యోగ చిత్త
మన్యు జేరునె తన కుపాస్యంబు గాఁగ
భక్తమందార! దుర్భర భవవిదూర!

iBAT సందర్భం

రుక్మిణీదేవి పరమాత్మతో భేదం లేకుండా సేవించుకొనే శక్తిస్వరూప కనుక శిశుపాలాదులయిన అధములను ఎందుకు వరించలేదో వివరిస్తున్నది.

iBAT తాత్పర్యము

స్వామీ! గగనంలో తిరుగుతూ మేఘాలనుండి నేలమీదకు పడని నిర్మలమైన నీటిని మాత్రమే త్రాగి బ్రతికే వ్రతంగల వానకోయిల చవిటినేలకు సాగుతుందా? మిగులపండిన మామిడిపండ్ల రసాన్ని ఆస్వాదించే చిలుక ఉమ్మెత్తలకోసం వెంపరలాడుతుందా? మనస్సులకు గిలిగింతలు పెట్టే మధురమైన ఉరుమల నాదానికి మురిసిపోయే నెమలి కీచురాళ్ళ ఘోరమైన కూతలను కోరుతుందా? మదించిన ఏనుగుల కుంభస్థలంలోని మాంసాన్ని మాత్రమే ఆశించే సింహం కుక్కల డొక్కల ఎముకల ముక్కల ముక్కిన మాంసాన్ని అపేక్షిస్తుందా? ప్రభూ! నీది అతిస్వచ్ఛమైన ఆకారం, నీపాదపద్మాలను ఆశ్రయించటంలో నేర్పు సాధించిన చిత్తం మరొకనివైపు మరలుతుందా?
iBAPP ప్రతిపదార్ధము
నీరదాగమ = వానాకాలమునందలి; మేఘ = మేఘమునుండి; నిర్యత్ = జారుతున్న; పయః = నీటిని; పాన = తాగు; చాతకంబు = చాతక పక్షి; ఏగునే = వెళ్ళునా, వెళ్ళదు; చౌటిపడె = చౌటినేలలోని నీటిగుంట; కున్ = కు; పరిపక్వ = చక్కగాముగ్గిన; మాకంద = మామిడి; ఫల = పండు; రసంబులున్ = రసములను; క్రోలు = తాగు; కీరంబు = చిలుక; చనునె = పోవునా, పోదు; దుత్తూరముల్ = ఉమ్మెత్తచెట్ల పూల; కున్ = కు; ఘనరవ = మేఘధ్వనిని, ఉరుముల; ఆకర్ణన = వినుటయందు; ఉత్కలిక = ఉత్కంఠ కలిగిన; మయూరము = నెమలి; కోరునే = కోరుతుందా, కోరదు; కఠిన = కర్ణకఠోరమైన; ఝిల్లీ = చిమ్మెట, ఈలపురుగు; రవంబున్ = అరుపును; కరి = ఏనుగు; కుంభ = కుంభస్థలమునందలి; పిశిత = మాంసము అను; సత్ = మంచి; గ్రాస = ఆహారముచేత; మోదిత = సంతోషపెట్టబడిన; సింహము = సింహము; అరుగునే = పోవునా, పోదు; శునక = కుక్క; మాంస = మాంసమునందు; అభిలాషన్ = ఆపేక్షతో; ప్రవిమలాకార = కృష్ణా {ప్రవిమలాకారుడు - మిక్కిలి నిర్మలమైన స్వరూపము కలవాడు, కృష్ణుడు}; భవదీయ = నీ యొక్క; పాద = పాదములు అనెడి; పద్మ = పద్మముల; యుగ = జంటను; సమాశ్రయ = చక్కగా ఆశ్రయించు; నైపుణ్య = నేర్పుతో; ఉద్యోగ = ప్రయత్నించే; చిత్తము = మనసు; అన్యున్ = ఇంకొకని; చేరునె = దగ్గరకు వెళ్ళునా, వెళ్ళదు; తన = తన; కున్ = కు; ఉపాస్యంబు = సేవింపదగినది; కాగన్ = అగునట్లు; భక్తమందార = కృష్ణా {భక్తమందారుడు - భక్తుల ఎడ కల్పవృక్షము వంటివాడు, కృష్ణుడు}; దుర్భరభవవిదూర = కృష్ణా {దుర్భరభవవిదూరుడు - దుర్ (చెడ్డ) భవ (జన్మము) భవ (కలుగుటను) విదూర (మిక్కిలి దూరము చేయువాడు), కృష్ణుడు}.